ХІХ ғасырдың жартысына дейін Еуропалық туризм тек қана элитарлық келбетке ие болады, ал оған қатысушылар ауқатты жоғарғы сынып өкілдері болып, сол кезгі кейбір авторлар туризмді «аристократтық туризм» деп те атады. Тек ХІХ ғасырдың екінші жартысында ғана әсіресе, ХХ ғасырдың 20-ші жылдарында туристтік қозғалыс өзгерістерге ұшырап демократиялана бастайды.

ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың 1-ші жартысында туризмнің дамуы көптеген факторларға байланысты болды, олардың ішінде ең маңыздылары мыналар:

- көлік құралдарының дамуы

- өнеркәсіптің дамуы және оған байланысты халықтың тіршілік деңгейінің жақсаруы;

- урбандалудың дамуы;

- бос уақыттың артуы;

- қоғамның мәдени деңгейінің жоғарлауы;

- туризм жөніндегі мемелекеттік саясат.

Көлік құралдарының дамуы, әрине, туристтік қозғалыстың интенсивтігі мен оның кеңістіктік өзгерістерге ұшырауына ең басты себеп болды.

Ең 1-ші темір жол желісі – Манчестер – Ливерпуль 1825 жылы Англияда ашылды. Бұрын апталар шығындалатын саяхаттарға, ендігі жолы әркімнің және өте қымбат емес бағамен қолы жететін болды. Темір жолдар барлық мемлекеттерде өте шапшаң қарқынмен салына бастады. Олар туристтік қозғалыстың кеңістіктік құрылымын және көлемін өзгертті.

Теңіз техникасының дамуы әсіресе желкенді кемелер орнына пароходтардың қолданысқа енуі континент аралық саяхаттарды жақсартты. Атлант мухитін кесіп өту мерзімі бірнеше есе қысқарды, ол Ливерпуль – Нью-Йорк трассасында 1816 жылғы 20 — 25 күннен, 1838 жылы 12 күнге, 1850 жылы 8 күн 17 сағатқа, 1883 жылы 6 күн 18 сағатқа қысқарды.

Пассажирлік континентаралық теңіз саяхаттарымен бірге Еуропалық теңіздер әсересе Жерорта теңізі мен Ла-Манш каналы бойымен саяхаттарға қатысушылар саны әрдайым өсіп отырды.

Өткен ғасырдың 20-шы, әсіресе 30-шы жылдары көптеген елдердің туристтік карталарында елеулі өзгерістер пайда болады, бұл саяхаттар автомобильді көліктің барлық жерде қолданыла бастауынан туындайды. Мысалы, 1938 жылы автомобильдер мен туристік автобустарда Швейцарияға 762,2 мың шетелдіктер, бүкіл шетелдік туристтердің 47,8 % құрады.

Туристтік белсенділіктің артуын саяхат бюроларының ашылуына әкеп соқты, ал олар уақыт өте келе, «туристтік индустрияның» маңызды тірегіне айналды. Негізінен ең маңызды да бастапқы нүкте 1841 жылы ағылшын мұғалімі Томас Куктың Мидленд округіндегі темір жол компаниясы Лейстер – Лафборо деген 18 км трассада мейрамдық поезді еңгізуге үгіттеуінен басталады.

Томас Кук алғашқы болып 1872 жылы қалағандарға жерді айналып өтетін саяхат ұсынып, бұл турды индустриалды негізге қойды. Алғашқы 20 саяхатшы жерді 220 күнде айналып өтті. Лондонның көрмелері мен Еуропа қалаларына экскурсия жасаудан бастаған Томас Куктың бюросы бірте-бірте іс-әрекет сферасын кеңейтті: жаңа туристтік нарықтарды игеру арқылы саяхаттар санын арттырды.

Томас Кук Египетке, Палестинаға, ақшқа тұрақты саяхаттарды ұйымдастырып тұрды. Оның бюросы экскурсанттарды орналастыру, жол сілтемелерін және кезекті басылымдарды шығарумен, жарнамалық компанияларынмен, банктік операциялармен, ақша айырбастаумен айналыса бастады. Томас Кук 1892 жылы қайтыс болды. Оның еңбегін ұлы мен компаниондары жалғастырды. Қазіргі уақытта Томас Кук атындағы халықаралық туристік компания – барлық континенттегі туристік іс — әрекетпен айналысатын әлемдегі ең ірі компания. Қазір «Томас Кук » компаниясының 12000 туристік агенттіктері бүкіл әлемде жұмыс істеп, 20 млн туристке қызмет көрсетеді.

Томас Кук қазіргі заманғы туризмнің негізін қалаушы, бірінші менеджер және туризмнің алғашқы маркетологы болып танылып, саяхатшылардың ұйымдастырылған бұқаралық қозғалыстарының тиімділігі мен мәнін ең бірінші болып түсінген адам болып саналады.

Германия, Швейцария, Франция, Италия, Чехияда халықаралық туризм орталығына айналып отыр. ХVІІІ ғасырдың аяғында, басқа елдерге барып, әр түрлі мақсаттармен саяхат жасап жүрген адамдарды туристер деп атай бастады.

Әлемде бірінші біріккен әуесқой тау саяхатшылары – Англиялық алып клубы – 1857 жылы Лонданда пайда болды. Артынша, 1862 жылы Туринде Австриялық альпі клубы құрылды да, кейінірек Италиялық болып аталынды. 1863 жылы Швейцар клубы бекітіленеді.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында халықаралық және ұлттық туризм өз шеңберіне  басқа да елдерді тартып, онан әрі дами түседі.Туристік сапар желісіне жиі тарихи орындар мен мәдени ескерткіштер енгізілінеді. Халықаралық туристік қозғалыстың басым көпшілігі бұл кезеңде Еуропаға келеді.

ІІ Дүниежүзілік соғыс халықаралық туризмнің көлемін қатты қысқартты. Соғысқа дейінгі туризмнің деңгейіне 40 – шы жылдардың соңында ғана жетті. Соғыстан кейінгі кезеңде туристік саяхаттар АҚШ пен Канадада кең тарай бастады. 1948 жылдың шілде айынан бастап шетелдік туристердің Жапонияға баруына ресми түрде рұқсат етілді.

Егер қазіргі жағдайындағы туризм ХІХ ғасырдың соңында пайда болып құрылса, ол ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана шынайы интенсивті дамуға ие болып, техника, технология, қоғамдық қатынастардың шапшаң дамуымен қатар келіп ХХ ғасырдың феномені атағына ие болды.

Бұрыңғы КСРО-да туризмнің дамуы Ресей мен бқұрыңғы КСРО-дағы туризмнің даму этаптары ұлттық туризмнің пайда болуы, қалыптасуы, дамуы және кемелдену процестерінің сатысы.

Негізінен 5 саты көрсетілген:

1)      Ағартушылық (1890 жылға дейін);

2)      Кәсіпкерлік (1890-1927жж.);

3)      Ұйымдастырушылық-ортылықтанған (1927ж — 1960ж. соңы);

4)      Әкісшілік-нормативті (1969-1990жж.);

5)      Өтпелі (1990ж. бастап).

Ресейде туризмнің пайда болу уақыты жөнінде бірдей пікірге әлі де келген жоқ. Мүмкін оның дамуының алдындағы жайт ХVІІІ ғасырдың басына жатады, бұл кезде Петр 1 1718 жылы 12 ақпандағы жарлығы бойынша, Ресейдегі өлкетанудың негізін қалады. Бұл жарлығында барлық қызықты табылған зат немесе ашылыстар жөнінде хабар беріп отыру керектігі айтылды. Көп ұзамай Петербургке алғашқы өлкетану мұражайы – кунсткамера ашылды. Петр 1 өзі қызу саяхатшы еді. 1697-1698жж. Өзінде ол Еуропа бойымен өзінің бірінші саяхатын жасаған. 1716-1717 жылдары Петр 1 Голландия, Германия және Францияға екі жылдық сапар шекті.

Патшалық Ресейде емдеу мекемелерінің алғашқы даму кезеңі ХVІІІ ғасырға келеді. Оның құрылысын 1713 жылы бастаған Петр 1 болды. Көне орыс курорттарына жататыны – Кавказдың тұзды сулар курорты (Пятигорск, Кисловодск, Ессентуки, Железноводск), оларға 1803 жылы жалпы ресейлік атақ берілген.

Негізінен, Ресейдегі саяхат сүйгіштердің ең бірінші қамқоршысы Екатерина II болды деп сепетелінді.

1775 жылы Екатерина II Ресей бойымен танысу саяхаттары дәуірін ашты. Князь Григорий Потемкиннің ұсынысымен Екатерина II уәзірлері мен шетелдік емшілері империяның бүкіл батыс бөлігін кесіп өтіп, Днепр өзені бойымен жүзіп , салынып жатқан Херсон және Севастополь қалаларын көріп шықты.

Алайда, зерттеулердің көбі ұйымдасқан туризмнің басын 1777 жылға – Мәскеуде Веньямин Геншеннің «Бөтен елге көзделетін саяхаттың жоспары» атты басылымның жылына балайды. Себебі будан ертерек Ресей бойымен немесе шетелге жасалған ұжымдық саяхаттар жөнінде ешқандай құжыттық дәлелдер табылмаған.

Генштің жсопары жас дворяндар кішігірім тобының неміс, итальян немесе француз университеттерінің біріне «жас адамның игілігі үшін қажетті және пайдалы болуы мүмкін нәрселерді үйренулері» үшін саяхатын қарастырды.

Университеттерді көргеннен кейін Швейцария, Италия және Франция бойымен өтетін маршрутпен ол елдердің өнері мен фабрикалық жұмысының құрылымымен танысу үшін жүріп шығу көзделді.

Қатысушылардың әрқайсысы Геншке шараны ұйымдастырушы ретінде контракт бойынша сыйақы төлеуге міндетті еді.

Қалай болса да, В. Генштің «жоспары» ХVІІІ ғасырдың соңғы ширегіндегі шетелге ұйыдастырылған туристтік саяхаттар бойынша ең алғашқы ұсыныс еді. Әрине, мұндай іс-әрекеттің ең алғашқы жарияламасы да осы «Жоспар» болды.

Жол сілтегіштердің пайда болуы – Ресейде ХVІІІ ғасырдың соңында туризмнің пайда болуының дәлелі.

Ресейде ең алғашқы туристтік ұйымдар Кавказда құрылды. Бұл өз кезегінде кездейсоқ жағдай емес, көне дәуірлердің өзінде Кавказға саяхатшылар келуші еді. Оларды өзіне еліктететіні, ең бастысы, порттық қалалар болды. Кавказдың теңіз маңы қалалары: Батус (Батуми), Фазис (Поти), Гионос (Очамчира), Питнус (Пицунда), Григлиф (Гагра), Бата (Новороссийск), Горгиппия (Анапа), Диоскурия (Сухуми), және т.б. Ең көп басқарылатыны Фазис пен Диоскурия болды.

Орта ғасырларды Кавказ аудандарына кеңінен саяхаттар жасалып, олардың мақсаттары тек діни және сауда болып қана қоймай, танымдық мақсаттар да көзделеді. Олар үшін арнайы керуен жолдары салынды. Олардың бірі «Индияға жол» атымен көне замандардан бері белгілі. Бұл жол Қара теңіздің жағалауынан басталып (қазір Сухуми ауданынан), Кавказ жоталарын кесіп өтіп, Албания арқылы (Әзірбайджан) алыс Индияға алып берді. Армения, Әзербайжан, Дағыстан және Кавказдың басқа да жерлерінде транзиттік жолдар бойында қонақ үйлер мен керуен сарайлар салынды.

1877 жылы Тифлисте Кавказ жаратылыстану қоғамы жанында Ресейде алғаш альпілік клуб ашылады. Бұл клубтың белсенді қатысушысы әйгілі Кавказ зерттеушісі А.В. Пастухов болды, оның атымен эльбруста 500 м биіктікте орналасқантасты алаң – Пастухов панасы аталған.

1888 жылы Тифлисте ең алғаш рет Кавказ бойымен жол көрсеткіш жасалып, сүреттер мен карталар безендірілді.

Оның құрастырушы Е. Вейденбаум кітабында Кавказ өлкесінің толық сипаттамасын жасап, 9 маршрут бойындағы басты қоныстану пунктері, қалалары, табиғи және тарихи ескерткіштердің сипаттамасын жасады.

Бұл кезеңде Ресейде алғашқы туристтік фирмалар пайда болды. Осылайша, 1885 жылы Петербургте Леопольд Липсонның кәсчіпорны ашылады. Фирма туристтерді саяхат кезінде барлық көрікті жерлермен таныстыруға міндеттенді.

ХІХ ғасырдың соңында ресейліктер арасында екінші таулы аудан – Кырым әйгілі бола бастайды. Ол кезде Кырымның емдік климаты демалу жүйесінде ауруы бар адамдар үшін онды және шипалы қасиеттерге ие болды. Осы қасиетіне байланысты Кырым Ресейдің ең көп барылатын жеріне айналды.

80-ші жылдардың соңында Ялтада «Табиғат, таулы туризм және Кырым тауларын сүйгіштердің үйірмесі» ашылды. Ол туризм мен саяхаттардың дамуына көп үлес қосты. 1890 жылдың 25 қаңтарында оның негізінде «Кырым тау клубы» құрылды.

Кырым мен Кавказ түзды сулармен қатар, Сочидің де атағы әйгілі бола бастайды, онда 1909 жылы алғаш пансионат құрылады.

Емдік туризммен қатар, ХІХ ғасырда Ресейде тау туризмнің ролі көтеріле бастайды. Оның басы өткен ғасырдың 20-шы жылына келеді. Кавказдың Эльбрус пен Казбек шындарымен байланысты. ХІХ ғасырдың соңында Ресейдің қалаларының ішінде туристтік шығармашылығы дамығандары – Тифлис (Тбилиси), Баку, Ереван, Владикавказ, Пятигорск, Кисловодск, Батуми және Кутаиси болды. 1890 жылы Одессада Қырымдық тау клубы құрылды, кейін Қырымдық-Кавказдық болып аталынады.

Осылайша, ХІХ ғасырдың соңында – ХХ ғасырдың басында Ресейде кейбір еуропалық мемлекеттер үлгісімен алғашқы туристтік ұйымдар құрылып, Кавказ, Кырым тауларымен танысу, зерттеулердің басын ашып берді. Олардың іс-әрекеттері кең қанат жаймағанымен, туристтік –экскурсиялық жұмыстың тұрақтауына септігін тигізді.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресейде бірқатар туристтік және экскурсиялық қоғамдар пайда болады. Олардың мүшелері тек өз өлкесінің табиғи байлықтарын өздері зерттеп қана қоймай, сонымен қатар табиғатпен қызығушылар үшін экскурсиялар ұйымдастырды.

Көтеріліске дейінгі кезеңнің Ресейдегі ең бұқаралық сипатты туристтік ұйымы Орыстың туринг-клубы болды.

Бұл клубтың пайда болуының себебі ХІХ ғасырдың соңында кеңінен тараған екі дөнгелекті велосипедтер болды, олар сол кезеңде қозғалудың жайлы құралына айналып, ұзақ қала сырты серуендер үшін жиі пайдаланыла бастады. Біртіндеп Орыстың туринг-клубы (ОТК) Ресейлік туристтер қоғамына айналып, іс-әрекеті бөлімшелері арқылы Ресейдің көптеген аймақтарына дейін жетіп отырды. Қоғамның басты мақсаты жалпы туризмнің және велосипедтік туризмнің дамуына көмектесу болды. ОТК өзінің гулдену жылдарында 5 мың адамның басын қосты.

Осылайша, Ресейдің тау қоғамы және туристер қоғамы құрылады. Петербургте, Мәскеуде, Владикавказда, Пятигорскіде, Сочиде, Верныйда Ресейдің туристер қоғамының бөлімшелері болды. Оны құрышулар әлемге әйгілі ғалымдар Д.Н. Анучин, В.И. Вернадский, П.П. Семенов-Тянь-Шанскийлер болатын.

1901 жылы Мәскеуде Орыстың тау қоғамы (ОТҚ) ашылып, оның Владикавказ, Пятигорск, Сочиде бөлімшелері болды, қоғамның мақсаты таудағы, әсіресе Кавказдағы саяхаттарды дамыту еді.

1902 жылы Кавказдың Қара теңіз жағалауында, Сочиде Кавказдың тау клубының бөлімшесі жұмыс істей бастайды.

Бір уақытта туризм мен экскурсиялардың жаңа ұйымдық нысандарын іздеу басталды. Кейбір мекемелерде қала сыртында экскурсиялар мен туристтік жорықтарды өткізуге міндетті бөлімшелер ашылды.

Алғашқылардың бірі болып бұл жұмысты ағарту ісінің халықтың комиссариаттың мектептен тыс бөлімшесі (Наркомпрос) 1917 жылы қараша айында бастады. Оны Н.К. Крупская басқарады.

Кеңестік Ресей кезінде жаппай туризмнің дамуына үлкен әсерін тигізген В.И. Лениннің өзі қолын қойған декреттер болды, жеке алғанда: 8 – сағаттық жұмыс күнін еңгізу төленетін демалыстар, денсаулық сақтау және курорттар жүйесін құру (наурыз, 1919ж), сондай-ақ демалыс үйлерін ашу (мамыр, 1921ж.).

1919 жылдың наурызында В.И.Ленин «жалпы мемлекеттік маңызы емдік орындар» туралы декретке қол қойып, бұл емдік туризм мен шипалы бұлақтарға, ұйымджастырылатын экскурсиялардың дамуына септігін тигізді.

1920 жылы Нркомпрос жанында Бірлескен лекциялық – эскурсиялық бюросы – қазіргі туристтік-экскурсиялық мекемелердің бейнесі құрылып, мақсаты – пролетарлық туризм мен экскурсиялардың кеңінен насихатталуы.

ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының басында туризм мен экскурсияға деген қызығушылық арта бастады. Экскурсияларға, сапарлар мен саяхаттарға мыңдаған жұмысшылар қамтыла бастады. Солайша, Наркомпростың тек бір экскурсиялық секциясы 1921 жылы ай сайын 400 – ден астам топтық экскурсияларды өткізіп отырды. 1923 жылдың өзінде Наркомпрос және мектептен тыс жұмыс әдістерінің Институты туристтік топтардың (2,5 мың) оқытушы топ жүргізушілерін оқытты. Білім беру жүйесінің басқа қаладағы жұмысшыларының 10 күндік семинарларын өткізді.

Наркомпростың орталық үйіндегі экскурсиялық үйірмелері мен семинарында және оның Мәскеудегі аудандық үйлерінде мұғалімдер мен  комсомолдық белсенділер біліктілігін арттырды. Олар, негізінде, кеңестік туризмдегі ең 1-ші кәсіптенген кадрлар болып саналды.

20-шы жылдардың басында туризм географиясы құрыла бастады. 1918-1920 жж. жорықтар мен сапарлар локалды түрде Мәскеу және Петроград губернияларының ішінде орындалды, ал 1921-1924жж. туристтік сапарлар олардың сыртына шегіле бастады.

Кәсіби одақтар, В.Л.К.С.М. және Наркомпрос 1924-1928жж. елдегі туристтік – экскурсиялық жұмыстың жетекшілеріне айналды. ВЛКСМ туризм бюроларын комсомолдық комитеттер жанынан ашты. Бюро алдына қойылған мақсат – жергілікті «бұқаралық саяхаттар қоғамдарына» көмектесу, анықтамалық-нұсқаушылық жұмыстарды жүргізу болды. Бұл бюролар маңынан келесідей секциялар құрылды: өлкетану, лагерлік, ұзақ, қала маңайы туризм бойынша.

1927 жылы бұқаралық туризмнің Орталық бюросы алғаш рет еңбекшілерге елдің алты аймағы бойынша 39 маршрутты ұсыну арқылы туризм мен экскурсиялардың географиясын кеңейте түсті. Бұл алты аймақ мыналар: солтүстік-батыс, Орталық өнеркәсіптік, Орта-Волгалық, Уралдық, Кырымдық, Кавказдық.

Пионер лагерлерінің ішінде әйгілісі 1925 жылы құрылған Артек болды. 1930 жылдары Кеңес одағында туристтік қозғалыспен жылына екі миллионнан артық адам қамтылды, олардың көбісі Кырым мен Кавказға барды.

1937-1940жж. Туризмнің құрылымының кешенді қайта ұйымдастырылуы өткізілді. Оның негізіне капитал салымдарын, кадрларды, рекреациялық іс-әрекет географиясын қатаң мемлекеттік-партиялық жоспарлау алынды. Жоспарлы туризмді іске асыру ВЦСПС-тің 25 туристтік-экскурсиялық басқармасына, 16 туристтік-экскурсиялық бюроға, 165 туристтер үйіне, 50 турбазаға, 12 туристтік қонақ үйге, 24 стационарлық лагерьге, 19 туристтік-альпинисттік приютке және жүдеген маусымдық шатырлық тұрақтар мен кемпингтерге жүктелді.