ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 

Диссертациялық жұмыста ірі энциклопедист ғалым, қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдебиет теориясының негізін салушы Ахмет Байтұрсынұлының – сөз өнерінің теориялық сипаты жөніндегі тұжырымдары талқыланып отыр. Ол тұжырымдар ғалымның 1926 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде баяндалғаны белгілі. Жұмыста ғалымның теориялық пайымдары негізінен ХХ ғасыр басындағы ресей және дүниежүзілік әдебиеттану ғылымының контексінде (Б.В.Томашевский, В.М.Жирмунский, А.И.Белецкий, Г.О.Винокур, Ю.Н.Тынянов, Р.Якобсон, В.Кайзер, Г.Г.Гадамер, В.Б.Шкловский, М.М.Бахтин, Цв. Тодоров, Р.Уэллек және О.Уоррен, Ю.М.Лотман, М.Гаспаров) талданады. Сонымен қатар, қазіргі әдебиеттану ғылымының теориялық және әдістемелік тәсілдері де бұл диссертациялық жұмыста қамтылды. «Әдебиет танытқыштағы» әрбір категорияның табиғатын ашу барысында бүгінгі әдебиет теоретиктерінің (В.Шмид, Е.Фарино, В.Е.Хализев, С.Н.Бройтман, Н.Д.Тамарченко, И.В.Силантьев, О.А.Клинг, Д. Каллер, В.И. Тюпа, С.Н.Зенкин т.б.) зерттеу тәсілдері де назардан тыс қалмады. Зерттеу барысында ғалымның сөз өнерін зерттеуге арналған әдістемелік ұстанымы басшылыққа алынды. Негізінен мұндай тәсілдің яғни, «Әдебиет танытқыштағы» жүйенің сақталу себебі ‑ пән талабынан шығып отыр. Кітап басындағы «Аңдату» тарауындағы өнердің жүйесінен бастап, драманың қасиеттеріне дейінгі аралықта – А. Байтұрсынұлы сөз өнерінің ішкі спецификасын жан-жақты аналитикалық талдаудың озық үлгісін көрсетеді. «Әдебиет танытқыштағы» бұл зерттеу жүйесі бүгінгі күн талап тұрғысынан да шығып отыр.

1989 жылы ғылыми айналысқа қайта оралған «Әдебиет танытқыш» ұлттық әдебиеттану ғылымында өзінің лайықты бағасын алып үлгерді. Еңбектің теориялық салмағын саралай келе академик З. Қабдолов «Әдебиет танытқыштың» ең бір құнды жері деп, жекелеген әдеби-теориялық категориялардың этимологиясын, олардың мән-мағыналық жүгін төл әдебиетіміздің өз ішінен тапқандығын дөп баса айтады. Мәселен, «..әдебиеттің Аристотель белгілеген негізгі үш тегін, яки жанрын (эпос, лирика, драма) грек тілінен түп-түгел қазақ тіліне ауыстырып алады да (А. Байтұрсынов «Дарынды сөз» тарауында: эпосты– әуезе,  лириканы – толғау,  драманы – айтыс деп атайды – Ұ.Е.), әр жанрдың түрлерін өзіміздің төл әдебиетімізден іздейді. Мысалы, лириканың алғашқы үлгілерін қазақтың сонау тұрмыс- салт жырларынан іздеп табады. Сонда, ең жеңілі жоқтау – эпитафияға, мақтау – одаға, даттау – сатираға балама болып шыға келеді. Дәл осы ретпен әдебиеттің үшінші тегін Аристотельше «драма» деп емес, Ақаңша «айтыс-тартыс» деп алады да, осы жанрдың түрлерін, айталық, трагедияны – мерт, яки әлекті тартыс, драманы – сергелдең, яки азапты тартыс, комедияны – арамтер, яки әурешілік деп атайды» [1, 25-26]. Академик З. Ахметов болса, «Әдебиет танытқышта» қазақ өлеңінің ырғақтық құрылыс-жүйесін айқындайтын өлең сөздің бунақ, тармақ, шумақ сынды категорияларының алғаш қалыптасқандығын атап айтады [1, 64].

«А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» — қазақ әдебиеттану ғылымының үлкен көрсеткіші болуымен қатар, теориялық ой-жүйесіне мықтап түрен салған, қазақтың парасатты толғамын, ойшылдығын  эстетикалық таным-білігінің молдығын танытқан кезеңдік туынды» [2, 275] екендігі еңбектің жалпы гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі бөлекше орнын білдірсе, «автордың төңкерістер дәуірінде өмір сүрсе де, әдебиет мәселелеріне саясатты, партия мақсаттарын, араластырмай негізінен ғылыми өлшем, талғам арқылы, жеке бөлшектерге, бұтақтарға, тармақтарға назар аударуы, қазіргі терминологиямен айтқанда, структуралық поэтика тұрғысынан талдау жасап, қорытындылар шығаруы; үнемі дәлдік пен деректің бірінші қатарға шығуы» [3, 51], «әр категорияның өзінің логикалық дамуы, қалыптасқан жүйесі бар түсінік ретінде айқындалуы <..>,  яғни, әр тұжырымның ішкі заңдылықтары ашылып, парадигма ретінде дәлелденуі» [4, 26.] – «Әдебиет танытқыштың» ғылыми тереңдігі мен зерттеушілік стратегиясының ауқымдылығынан хабар білдірсе керек.

Еңбектің құндылығына жан-жақты тоқтала келе әдебиет сыншысы Т. Кәкішев: «Мұндай еңбек бізде бұған дейін де, бұдан кейін де қайталанған жоқ. Ол – әдебиет теориясы мен әдебиеттану ғылымының міндет-парызын қатар атқарып, біздің алдыңғы ағаларымыздың эстетикалық сауатын ашуға мұрындық болған жүйелі оқулық. Ондағы анықтамалар мен терминдердің өзі күні бүгінге шейін біздің ғылыми арсеналымыздан орын алатын құнды қағидалар мен атаулар. Көркемдік әлеміндегі сөз өнерінің сай-саласын ұғындыратын «Әдебиет танытқыш» – қазақ әдебиеттану ғылымының негізін қалаған өміршең қондырғы-фундамент» [5, 210-211] деп жазады.

Біз де зерттеу барысында жоғарыда келтірілген құнды пікірлерді ұдайы басшылыққа алып отырғанымызды айта кеткен жөн. Десек те, көп жағдайларда А.Байтұрсынұлына қандай әдеби-эстетикалық теориялардың  тірек  болғанын дөп басып  айту қиынға соғады. Себебі, еңбекте сілтемелер берілмеген, солай бола тұра басы бүтін бір сұлу ән секілді терез синтезге құрылған. Алайда,  мына пікірді де ескерген жөн сияқты. Академик Р.Нұрғалидің пайымдауынша, «Әдебиет танытқыштағы» өнерді сәулет, сымбат, кескін, әуез, сөз өнері деп бөлуі мен оларға берілген анықтамалар Байтұрсынұлының Лессингтің әйгілі «Лаокоон» трактатымен терең таныс болғаннан білдіреді. Әңгіме әдеби жанрлардың баяны жайлы болғанда, ішкі ғалам (субъективный мир) және тиіс ғалам  (объективный мир) ұғымдарының қолданылуы ғалымның Аристотель, Гегел, беріректегі Белинский мен Веселовский пайымдарымен де таныстығынан хабар береді [6, 51]. Бұл әрине, кітаптың түпкі желісіне яки генезисіне қатысты мәселе. Зерттеу аясында қандай да бір ұғымның тарихына қатысты сөз болғанда бұл мәселелер орны орнымен диссертация мәтінінде көрініс тапты. Және де бізді «Әдебиет танытқыштың» бүгінгі теориялық тұжырымдарға қатыстылығы қызықтырды. Көп жағдайда «Әдебиет танытқыштағы» жекелеген теориялық категорияларға қатысты тұжырымдардың өміршеңдігі айқын екені сөзсіз.

Зерттеу барысында «Әдебиет танытқыштың» теориялық тұжырымдарын талдау  — автордың  ұсынған нұсқасы бойынша, яғни, А. Байтұрсынұлының сөз өнерін жүйелеу тәртібі мен  көркем сөз  теориясын пайымдау әдісіне  сәйкес жүргізілді.

«Әдебиет танытқыштың» құрылымдық ерекшелігі – тараулардың, жекелеген тұжырымдардың реті бір-бірінен  туындап отыратын қисындылығында. Мәтіндегі теориялық әдіске негізделген баяндау тәсілінің бірден-бір ерекшелігі – нәрсенің анықтамасын айтудан бұрын оның қасиетін айтатынында. Яғни, кез-келген категорияны түсіндіру барысында біз үйреншікті дедуктивті әдіспен емес, көбіне сол дедукцияның өзіне негіз болып келетін жолды ұстанып, нәрсенің анықтамасынан қасиетіне қарай емес, керісінше, нәрсенің қасиетінен анықтамасына қарай баяндалады. Және оны пәлсәпалық һәм филологиялық ұғым-түсініктердің ішінде – қарапайым түсінікті тілмен дәл әрі шумақтап (обобщение) беріледі. Еңбектегі роман, повесть, әңгімеге байланысты тұжырымдар мен «Тіл көрнекілігі» тарауындағы категориялардың анықтамалары осы айтқандарымызға дәлел  бола алады. Сонымен қатар «Әдебиет танытқышта» әдебиеттану ғылымының қай кезеңінде болса да қажеттілігінен айнымайтын сөз өнерінің теориялық негіздері көптеп кездеседі.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бұған дейін де «Әдебиет танытқыштың» құнды еңбек екендігі жиі айтылып (Ш.Сатпаева, Р.Сыздықова, З.Қабдолов, З.Ахметов, Р.Нұрғали, А.Ісімақова, Ө.Әбдіманов т.б. ғалымдар) келеді. Дегенмен, бұл еңбектің  бүтіндей теориялық тұжырымдамасы арнайы зерттеу тақырыбына айналған жоқ. Осы тұрғыда «туған топырағымызда әдебиет теориясының басы болып саналатын» (З.Қабдолов) «Әдебиет танытқышты» (1926) ХХ ғасыр басындағы әлемдік әдебиеттану ғылымындағы басты-басты әдеби-теориялық тұжырымдармен бірлікте талдау да әзір бірізге түсе қойған жоқ. Академик Р.Нұрғали: «Ахмет Байтұрсыновтың ұлы еңбегі «Әдебиет танытқыш» төңірегінде әлі де көп зерттеулер жүргізу керек» [3, 35] – екендігін баса айтады. Осы ретте, әрине бұл диссертациялық жұмыс өзектілігі де «Әдебиет танытқышты»  әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында кең көлемді талдауға алғаш түсіп отырғандығымен тікелей байланысты. Еңбектегі әрбір категорияның теориялық деңгейі де, әлемдік әдебиеттану ғылымында лайықты бағасын алған белгілі мамандардың тұжырымдарымен қатар түсіп жатады.  Осы негіздерді ескере отырып, «Әдебиет танытқыш» толыққанды теориялық еңбек ретінде арнайы зерттеуді қажет етеді деп санаймыз.

Тақырыптың  зерттелу  деңгейі. Қазақ әдебиетінде сөз өнері теориясының сан қырлы категориялары жайлы  және алаш зиялыларының мұраларындағы әдеби-теориялық, әдеби-эстетикалық пайымдары мен Абай, Әлейхан, Жүсіпбек, Міржақып, Смағұл, Мағжан, М.Әуезов және басқа ақын‑жазушылардың шығармашылық даралығын айқындап берген Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, М.Базарбаев, Ш.Сәтпаева, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев,  Р.Нұрғали, Ш.Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, Т.Кәкішев, Ә.Нарымбетов, М.Мырзахметұлы, Ж.Дәдебаев, А.Еспенбетов, Қ.Әбдезұлы, Б.Әзібаева, Ә.Байтанаев, К.Сыздықов, С.Мақпырұлы, Б.Майтанов, С.Дәуітов, Ф.Фаткуллин, С.Негімов, А.Ісімақова, Г.Пірәлиева, Г.Елеукенова, Д.Қамзабекұлы, Р.Имаханбетова және  т.б. ғалымдардың еңбектері болды.

Диссертация жұмысының тақырыбына қатысты қомақты зерттеулер мен пікірлер білдірген ғалымдар санатында З.Ахметов, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, А.Ісімақова еңбектері зерттеуге негізгі арқау болды.

Зерттеудің  мақсаты   мен  міндеттері. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері «Әдебиет танытқышты» ХХ ғасыр басындағы әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында зерттеу еңбектің теориялық орнын белгілеуден туындап отыр. Осы мақсаттан туындаған міндеттердің жүйесі төмендегідей болып келеді:

– «Әдебиет танытқышты» ХХ ғасыр басындағы әлем әдебиеттану ғылымындағы әдеби-теориялық  пайымдармен қатар талдай отырып, ондағы ортақ тұжырымдардың ұқсастықтарын анықтау. Сонымен қатар, еңбектегі теориялық тұжырымдармен бүгінгі әдебиет теориясының да арақатынасын анықтап белгілеу.

–  «Әдебиет танытқыштағы» «сөз өнерінің ғылымына» (теориялық поэтика ғылымы) қатысты әдістемелік ұстанымдарды  нақты синхрониялық және диахрониялық әдісті басшылыққа ала отырып жүйелеу.

– «Әдебиет танытқыштағы» әдеби категориялар, теориялық тұжырымдар мен терминдер жүйесінің семантикасын анықтау.

– Ахмет Байтұрсынұлының теориялық тұжырымдарына ХХ ғасыр басындағы Роман Якобсон, Борис Эйхенбаум, Виктор Шкловскийлер негізін салған формалистік мектеп ұстанымдарының әсері мен теориялық поэтика мен лингвистикалық поэтиканың ара-жігіне қатысты қағидаларды айқындау және талдау.

Зерттеудің  ғылыми  жаңалықтары. Диссертацияда ХХ ғасыр басындағы «Әдебиет танытқышпен» кезеңдес теориялық еңбектер молынан қамтылып, сол кезеңдегі теориялық көзқарастың жүйесі айқындалды. «Әдебиет танытқышта» келтірілген теориялық пікірлер мен тұжырымдар, әдістемелік тұрғыдан алғанда А. Байтұрсынұлы ұстанымына жақын орыс әдебиеттануындағы белгілі әдебиет теоретиктері Б.В. Томашевский, В.М. Жирмунский, Ю.Н. Тынянов, Г.О. Винокур секілді т.б. ғалымдардың негізгі еңбектерімен салыстырылды. Осының нәтижесінде А.Байтұрсынұлы мен аталмыш ғалымдардың теориялық поэтика мен лингвистикалық поэтиканың ара-жігіне қатысты ұстанымдары айқындалып ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отыр. Сонымен қатар, диссертациялық жұмыстың төмендегідей ғылыми жаңалықтары айқындалды:

– Жұмыс  барысында «Әдебиет танытқыштағы» сөз өнерінің теориясына қатысты тұжырымдардың жүйесі жасалынды. Және ол жүйенің «әдеби шығарманың құрылымы», «шығарманың стилистикалық белгілері», «поэтикалық семантика», «поэтикалық фонетика», «көркемдік бірлік», «әдебиеттегі романизация»  секілді әлем әдебиеттануындағы қалыптасқан ғылыми-теориялық тұжырымдармен сәйкестіктері анықталды.

– А. Байтұрсынұлының ірі лингвист ғалым екендігі (әдебиеттану мен тілтану әдістерін қатар қолданғандығы) бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы психолингвистикалық  талдаулардың жетістіктері арқылы дәлелденді.

– Сөз өнерінің компоненттерін анықтауда «Әдебиет танытқыштың» реттік баяндауы басшылыққа алынды. Сол кезеңдегі әлем әдебиеттануындағы теориялық еңбектердің мазмұны да «Әдебиет танытқыштағы» жүйе арқылы зерделеніп, еңбектің кәсіби әдістемелік жетістігі дәлелденді.

– «Әдебиет танытқыштың» сөз өнерінің теориялық аспектісін анықтап берген тұжырымдарының бүгінгі теориялық талап тұрғысынан да шығып отырғандығы нақты мысалдар арқылы дәлелденді.

Зерттеу   жұмысының   ғылыми,   теориялық,    әдістемелік  негіздері. Б.В.Томашевский, В.М.Жирмунский, А.И.Белецкий, Г.О.Винокур, Ю.Н.Тынянов, Р.Якобсон, В.Кайзер, Г.Г.Гадамер, В.Б.Шкловский, М.М.Бахтин, М.О.Әуезов, Р.Уэллек, Қ. Жұмалиев, О.Уоррен, Ю.М.Лотман, З.Қабдолов, З.Ахметов, Цв. Тодоров, М.Л.Гаспаров  сынды ғалымдардың еңбектері диссертациялық жұмыстың негізгі дерек көзі бола отырып, басты әдістемелік ұстанымын да айқындап берді.

Сонымен қатар, диссертацияның басты стратегиялық бағытын белгілеу барысы мен нақты талдауларға барған тұстарда бүгінгі теоретик ғалымдардың (Р.Нұрғали, Ш. Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, В.Е.Хализев, С.Н.Бройтман, А.Ісімақова В.Шмид, Е.Фарино, Н.Д.Тамарченко, И.В.Силантьев, О.А.Клинг, Д. Каллер, В.И. Тюпа, С.Н.Зенкин т.б.) еңбектері негізге алынды.

Зерттеудің  әдіс‑тәсілдері. Жұмыс барысында диахрониялық, синхрониялық, аналитикалық талдау және салыстырмалы типологиялық тәсілдер кеңінен қолданылды.

Зерттеудің нысаны және  деректемелік   көздері. Диссертациялық жұмыстың негізгі дерек көзі «Әдебиет танытқыш» екенін ескерсек, кітаптың түпнұсқадан кейінгі баспа бетін көрген үлгілерін айта кеткен орынды. 1926 жылы тұңғыш рет жарық көрген «Әдебиет танытқыш», авторы ақталғаннан кейін 1989 жылы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты тарапынан Ә.Шәріпов пен С.Дәуітовтың құрастыруымен «Ахмет Байтұрсынов шығармалары: Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер» атты жинақ бүгінгі қазақ әрпімен басылым көрген жинаққа енген. Алғы сөзін Қазақ ССР Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі Ш.Қ.Сәтбаева жазған.

Екінші рет «Әдебиет танытқыш» 1991 жылы «Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публицистикалық мақалалары» атты жинақта қайта басылды. Құрастырған, алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген академик Р.Нұрғалиев [7].

2003 жылы «Әдебиет танытқыш»  «Алаш» баспасынан «А.Байтұрсынұлы. Бес томдық шығармалар жинағы» деген атпен шыққан жинақтың бірінші томында басылды. Жинақтың «Ахмет Байтұрсынұлы – қоғам қайраткері, ақын, қазақ тілі білімі мен әдебиеттануының реформаторы» деген алғы сөзі мен ғылыми түсінігін әдебиеттанушы А.Ісімақова жазған. Оқу құралы ретінде «Әдебиет танытқыш» 2003 жылы «Атамұра» баспасынан да жарық көрген [8].

Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың ғылыми практикалық мәні оның өзектілігімен, ғылыми жаңалығымен тікелей байланысты болып табылады. Оның басты себебі, бүгінгі күнге дейін «Әдебиет танытқыш» комплексті түрде зерттеу нысанына айналмағандығында. Бұл диссертациялық жұмыс әдебиет теориясы бойынша келешекте жазылар ғылыми жұмыстарға септігін тигізеді деген ойдамыз.

Жұмыстың зерттеу нәтижелерін арнаулы және жоғарғы оқу орындарында оқытылатын – әдебиет теориясы, қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ әдеби сынының тарихы, мәдениеттану, жалпы тіл білімі пәндеріне негізгі әрі қосымша материалдар ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар, диссертация мазмұнының — әдебиет теориясына байланысты теориялық еңбектер мен талдауларға, әдістемелік оқу құралдарына арналған еңбектерге де тікелей қатысы бар. Еңбектің практикалық мәні ретінде – оның ғылыми мазмұнын әдебиет теориясы мен қазақ әдебиеті тарихынан арнаулы семинарлар мен арнаулы курстар өтуге де пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей қорытынды тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:

– Диссертацияда ХХ ғасыр басындағы «Әдебиет танытқышпен» кезеңдес әлемдік әдебиеттану ғылымының теориялық еңбектері молынан қамтылып талданады. Осы арқылы сол кезеңдегі әдеби-теориялық көзқарастың негізгі жүйесі айқындалды.

– Әдістемелік тұрғыдан алғанда А. Байтұрсынұлы ұстанымына жақын орыс әдебиеттануындағы белгілі теоретик ғалымдар Б.В. Томашевский, В.М. Жирмунский, Ю.Н. Тынянов, Г.О. Винокур т.б. еңбектерімен салыстырылды. Сол арқылы А. Байтұрсынұлы мен аталмыш ғалымдардың теориялық поэтика мен лингвистикалық поэтиканың ара-жігіне қатысты қағидалары анықталды.

– Жұмыс барысында «Әдебиет танытқыштағы» сөз өнерінің теориясына қатысты басты-басты тұжырымдардың жүйесі жасалды. Және ол жүйенің «әдеби шығарманың құрылымы», «шығарманың стилистикалық белгілері», «поэтикалық семантика», «поэтикалық фонетика», «көркемдік бірлік», «әдебиеттегі романизация» т.б. әлем әдебиеттануындағы қалыптасқан ғылыми-теориялық тұжырымдармен сәйкестіктері анықталды.

– Сөз өнерінің компоненттерін анықтауда «Әдебиет танытқыштағы» реттілік бойынша зерттеу басшылыққа алынды. Жұмысқа тартылған сол кезеңдегі әлем әдебиеттануындағы теориялық еңбектердің мазмұны да «Әдебиет танытқыштағы» жүйе арқылы зерделенді.

–  «Әдебиет танытқыштың» сөз өнерінің теориялық аспектісін анықтап берген тұжырымдарының бүгінгі күннің теориялық талап тұрғысынан да шығып отырғандығы нақты мысалдар арқылы дәлелденді.

– Ахмет Байтұрсынұлының теориялық тұжырымдарына ХХ ғасыр басындағы Роман Якобсон, Борис Эйхенбаум, Виктор Шкловскийлер негізін салған формалистік мектеп ұстанымдарымен үндестігі сарапталады.

–  «Әдебиет танытқыштағы» «сөз өнерінің ғылымына» (теориялық поэтика ғылымы) қатысты әдістемелік ұстанымдары  анықталып, теориялық тұжырымдар мен терминдер жүйесінің семантикасы – бүгінгі әдеби-теориялық тұрғыдан сараланды.

– «Әдебиет танытқыш» еңбегінде ХХ ғасыр басындағы әдеби-теориялық  пайымдардың ұқсастықтарын анықтау. Яғни, аталмыш тұжырымдармен қазіргі әдебиет теориясының арақатынасы белгіленеді. Салыстыру барысында сөз өнері мен тілдік категориялардың байланысы айқындалды.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және  жариялануы. Диссертациялық жұмыстың қолжазбасы Ресей Ғылым Академиясы Филология институтының Әдебиеттану секторында, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Әдебиет теориясы және әдебиеттану методологиясы бөлімінде талқыланып қорғауға ұсынылды. Зерттеу тақырыбы бойынша жазылған мақалалар Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті белгілеген ғылыми басылымдар мен халықаралық, республикалық конференцияларға арналған жинақтарда жарияланды.

Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, бөлім тараушаларынан, екінші, үшінші бөлімдердің тараушаларына негізделген қосымша кестеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сонымен қатар, осы диссертация жұмысына қатысты жарық көрген мақалалардың жарияланымы берілді.

 

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

 

Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, ұсынылған тұжырымдары, зерттеу нысаны мен дерек көздері, зерттеу әдістері, жұмыстың теориялық әдістемелік, тәжірибелік маңыздылығы, сарапталуы және құрылымы жөніндегі мәліметтер берілген.

«Сөз өнерінің ерекшелігі» деп аталатын жұмыстың бірінші бөлімінде – пәннің өзіндік ерекшелігі сөз болып, сөз өнерінің өзге де өнерлерден ерекшелігінің арақатынасы белгіленеді. Бұл тақырып аясында біз пәннің генезисіне (өнердің болмысына қатысты Аристотель мен Платонан бастап, Л.Толстой, Н.Буало, ағайынды Шлегелилер, ағылшын романтиктері У.Вордсворт, С.Колридж, Р. Саути беріректегі ағылшын өнертанушылары К.Белл, Р.Фрай, «семантикалық сыншылар» деп атап жүрген Ф.Уилрайт, Б.Кроче, философ Э.Кассирер, Вяч.В.Иванов, структуралист К.Леви-Стросс т.б. ғалымдар пікірі ескерілді) баруға басымдық таныттық.  Сонымен қатар, бұл бөлімдегі «Сөз өнерінің қасиеті жайлы. Көркем сөздің спецификасы» атты тараушада «Әдебиет танытқыштағы» сөз өнерінің ерекшелігіне қатысты негізгі тұжырымдар Г. Гадамер, В.И. Белецкий, В.В.Кожинов секілді әдебиет және эстетика теоретиктерінің тұжырымдарымен қатар талданды.

Еңбектегі сөз өнерінің мәнін көрсететін қысқа тұжырымдамада пән болмысының классикалық үлгісі жасалады: «Сөз өнері – деп жазады ғалым, — адам санасының үш негізіне тіреледі: 1) ақылға, 2) қиялға, 3) көңілге»  Өнер жүйесіндегі  бастапқы үш негіз  құрамды осылай нақтылып алған соң, былайша ой қорытады: «Ақыл ісі – аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі – меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату, бернелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі – түю, талғау» [9, 168].

Мұндай тұжырымдаманы (анағұрлым шектеулі түрде) алдымен әлемді көркемдік  тұрғыдан  түсіну әдісіне жатқызуға болады. В.В.Кожиновтың пайымына сүйенсек, әдебиеттанушы былай деп жазады: «К середине 20 в. утверждается <…> синтетическое понимание литературы как одной из форм художественного освоения мира, как творческой деятельности, которая принадлежит искусству, но вместе с тем является такой разновидностью художественного творчества, которая  занимает в системе искусств особое место; это отличительное положение литературы зафиксировано в употребительной формуле «литература и искусство»» [10, 457]. Мәселенің екінші қыры – «сөз өнерінің»  рухани қызметі. Жоғарыда  айтылған «тану», «меңзеу» және көп жағдайларда «түю», «талғау»  сөздерінің аспектісі ең алдымен  рухани ұғымға жақын. Яғни, болмысты санамен түсіну: В.В. Кожиновтың айтуынша: «тіпті форманың қарапайым компоненттері де (эпитет немесе  метафора,  баяндау және диалог) түсіну кезінде ғана санаға қонбақ (сол күйінде қабылдау барысында емес)».  Осыған орай, ең бастысы «Духовность, насквозь пронизывающая литературу, позволяет ей развернуть свои универсальные, по сравнению с другими видами искусства, возможности» [10, 454]. Сөз өнерінің  мұндай  саналы қасиеті  адамдардың іс-әрекеті және ойлары мен  мінездеріне  жалпы алғанда қатысты екенін кезінде Аристотель тайға таңба  басқандай атап көрсеткен (әрине, ең алдымен сюжетке  байланысты – Ұ.Е.) [11, 23-31].

Жоғарыдағы тұжырымдармен қатар Байтұрсынұлының: «Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түйгенін түйгенінше айтуға жарау» [9, 168] деген ғылыми тұжырымы психолингвистикалық мәселелер аясында сараланды. Бұл ретте, Байтұрсынұлы тезисінің («Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген түрінде, көңілдің түйгенін түйген күйінде тілмен айтып, басқаларға айтпай білдіруге көп шеберлік керек») мәні А.С. Выготский,  А.А.Леонтев, Джонатан Каллер, Г.Пірәлиева секілді ғалымдардың әдебиеттегі психологизм мәселелеріне байланысты пікірлеріне сүйене отырып ашылды. Аталмыш тезистегі синтездің (поэтика мен лингвистика; психоаналитика мен герменевтика; поэтика мен герменевтика т.с.с.) көрінісі нақты мысалдармен дәлелденді деген қорытындыға келуге болады. Ал «Әдеби шығарманың құрылымдық сипаты. «Шығарма сөз» атты тараушада «әдебиет» түсінігінің терминдік әрі семантикалық мағынасы ашылады. Және «шығарма сөз» терминінің спецификасы әлемдік әдебиеттану ғылымының шеңберінде «мәтін», «әдеби шығарма», «дискурсс» терминдерімен бірлікте қаралады.

А. Байтұрсынұлы сөз өнерінің бір парасы болып табылатын «әдебиет» сөзінің ауқымын кең шеңберде ашып береді: «Сөз өнерінен жасалып шығатын нәрсенің жалпы аты шығарма сөз, ол аты қысқартылып көбінесе шығарма деп айтылады. Ауыз шығарған сөз болсын, жазып шығарған сөз болсын,  бәрі шығарма болады. Шығарманың түрлері толып жатыр. Оның бәрін шумақтап бір-ақ атағанда арабша әдебиет, қазақша асыл сөз дейміз» [9,170]..  Яғни, «Ауыз шығарған сөз болсын, жазып шығарған сөз болсын,  бәрі шығарма болады» дейді. Ал біз білетін көп қолданыстағы әдебиет (litteratura – жазылған, littera – әріп сөзінен келіп шығады) түсінігінің «ақындық өнер», «поэзия» түсініктерінің орнын алмастырып келгені белгілі. Байтұрсынұлының бұл жерде асыл сөздің баламасы ретінде айтқан «арабша әдебиет, қазақша асыл сөз дейміз» деуі де жай емес. Себебі, бұл терминдердің таза мағыналық өлшемін таразылағанда, асыл сөзге жақын болып шығатыны латын тілінен келгенінен гөрі араб тілінен келгені (түбірі أدب әдеп, көркем мінезді иемдену, әдептілік, әдепті сөйлеу, сұлу сөйлеу  т.б. мағыналарды білдіреді, осы мағыналардың барып тірелер шыңы – асыл сөзден тіптен де алыс емес). Мағыналық жағынан соңғысының шеңбері кең болып тұр. Адамға рухани қажеттілік – сөздің асылы ғана дегенге саяды. Ал, асыл сөздің ғылыми анықтамасына келсек оған қазіргі әдебиеттану да нақты жауабын бере алмай отыр. Мәселен, француз әдебиетінің маманы, аудармашы, теоретик ғалым С. Зенкин бұл мәселеге орай келесі пікірді алға тартады: «Затруднительными оказываются и попытки дать научное определение литературы, описать круг объектов, которые к ней относятся. «Литература — это вымышленное повествование», «литература — это изящная речь», «литература — это мышление в словесных образах»: вот уже ряд определений, каждое из которых раскрыва¬ет нечто существенное, некую реальную сторону литературного факта, но все они не удовлетво¬ряют критерию полноты, а порой и непротиво¬речивости» [13,16]. Әдебиеттің екі бірдей (әдебиет дегеніміз ойдан шығарылған сөз, бұл оның алғашқы құрылымдық анықтамасы – a; екінші құрылымдық анықтамасы — әдебиет жүйелі реттілік тілі — b ) негіз қасиетін талдап келіп семиотик ғалым Ц.Тодоров, олардың пәннің қасиетін беруде тікелей біржақтылыққа ұрындырып келгенін айтады . Сөйтеді де, бұл екі қасиеттің де жүгін арқалайды деп дискурс (француз тілінен мағыналық жағынан аударғанда, дискурс – сөйлеу, пікір алмасу дегенге саяды) сөзіне басымдық береді. «…необходимо ввести родовое по отношению к понятию литературы понятие дискурса (discours). Это — структурная пара к функциональному концепту «употребления» (языкового) (usage). … Специфика дискурса определяется тем, что он располагается по ту сторону языка, но по эту сторону высказывания, т. е. дан после языка, но до высказывания» [14, 366]. Алайда, ғалым ұсынып отырған дискурстық жүйе  асыл сөздің өзіне тән ерекшелігіне қан жүгірткенімен, оның кең мағынасындағы рухани талғам тұрғысынан келіп шығатын спецификалық мәніне жауап береді дей алмаймыз. Әрине, бұл жерде біз дискурс табиғатын ашып беруді мақсат тұтпадық. Тек, сөз өнеріне деген жаңа талап тұрғысынан жазылып жүрген дәйекті, дәйек ретінде айта кетуді ғана ойладық. Немесе, Байтұрсынұлы түсінігіндегі асыл сөз бен жоғарыда келтірілген дискурстың түсінігі мүлдем кереғар ұғымдар. Бірі асыл сөздің асыл болатын белгілері болады десе, бірі әдебиетте олай болуы шарт емес, барлығы да пікір алысу болады дейді. Яғни, былапыт сөзбен екі адам ұрысып қалса ол да пікір алысу; пікір алысу болғаннан кейін ол да әдебиет. Яғни әдебиет сөздерінің ешқандай түрі, өз сүйкімі, шекарасы болмайды. Бұл енді  қисындық синтездің (техногендік һәм философиялық ойдың синтезінен) жетістігі. Дискурс тек соны ұтымды қолданып тұр, әдебиетке.  Ал енді мұның шешімі қалай болары уақыт еншісінде. Жалпы біз білетін көркемдік дүние тарихында (егер ол көркемдікті бүтіндей құшағына алғысы келген жағдайда) дискурс тектес қаншама эксперименттердің ғұмыры келте болып келгендігі басы ашық мәселе.

«Шығарма сөздің» синкреттік сыпаты мен көркемдік сыпаты бір нәрсе емес. Және де бұл екеуі тіптен екі бөлек те нәрсе емес. Еңбектегі бұл тараушаның негізгі нысаны «шығарма сөздің» (әдеби шығарманың, литературное произведение) құрылымы болып табылады: «Шығарма сөздің бәрінен бұрын байқалатын тысқы нәрселері: 1) тақырыбы, 2) жоспары, 3) мазмұны, 4) түрі». Әрине шығарма сөздің ауқымы кең екені бұл жерде тағы да айқындала түседі. Ғалым айтып отырған «шығарма сөздің тысқы нәрселері» тек әдеби туындыға ғана емес, театр, музыка секілді өнердің басқа түрлеріне де қатысты. Дегенмен А. Байтұрсынұлы түсіндірмесіндегі бұл жүйе негізінен әдеби шығармаға қатысты айтылып тұр. Шығарма сөздің тақырыбына қатысты А. Байтұрсынұлы былай дейді: «Тақырып   әңгімедегі пікір не нәрсе туралы болса, сол нәрсе тақырыбы болады». Бұл жерде ғалым тақырыптың тікелей, терминдік мәнінен таратып отыр. Яғни, түбірі грек сөзіннен келіп шығатын тақырып түсінігінің мағынасы – негізге салынған нәрсе (греч. thema – то что положено в основу). Негізге салынған нәрсені А. Байтұрсынұлы пікір деп отыр. Пікір не нәрсе туралы болса дегенді сюжеті не жайында болса соны тақырып дейміз деп те ұғуға болады. Егер тақырыптың көркемдік шындықтың мәндік жағына қатыстылығымен байланыста қарасақ мәселе солай болған болар еді. Алайда А. Байтұрсынұлы анықтамасында әңгіменің пікірінен туындайтын тақырып пен оқиғаның, сол секілді тақырып пен идеяның ара жігі ажыратылмаған. Бәлкім, шығарманың бұл компоненттердің бәрін де ғалым «пікір» ұғымына сыйдырып тұрған да болар. Себебі көп жағдайда олардың ара-жігін ажыратып жату да артық. Ал керісінше детективті шығармаларда оқиға пікір не тақырыптан да маңызды болып кететін жерлері тағы бар. Және бір қырынан келгенде бұл жердегі «пікір» сөзі «ішкі тақырып» ұғымымен де баламалас келеді.

Жалпы «тақырып» сөзін термин ретінде қарастыратын болсақ, әдебиеттану ғылымында оның мағынасы әрқалай. Бір ғалымдар тақырыпты өмірдің шынайы материалы деп көрсе, келесі бері тақырып деп – негізгі қоғамдық проблемаларды айтады. Осылардың ішіндегі салмақтысы деп, яғни әдеби шығарманың фундаменті болатын тұжырым деп авторлық пікірлеуді айтады. Мұны бүгінгі әдебиеттану тілімен айтқанда – автордың бастапқы мақсұты, ой талғамының озығы. А. Байтұрсынұлы да барар жолын ашып айтпағанымен, тоқ етерін дөп басып айтқан «әңгімедегі пікір не нәрсе туралы болса, сол нәрсе тақырыбы болады». Б. В. Томашевский пікірі де осыған саяды, ол шығарманың басты тақырыбы деп сол жоғарыда айтқан авторлық талғамды айтады. Сол талғам пікір тудырады. Ал шығармадағы сол пікірлер жиынтығы шығарма тақырыбын құрайды әрі әрқайсысы өз алдына оқырманды тарта біледі. Және де, Томашевскийдің ойынша, сол пікірлер көркемдік құрылымындағы компоненттерді де біріктіріп тұр. Махаббат, өлім, төңкеріс сияқты жиынтық ұғымдарды ғалым содан шығарады [15, 176-178]. Бірақ, осы қисынды пікірдің алғышартын айтқанда орыс ғалымы Байтұрсынұлыдан алшақ кетеді. Яғни, қазақ ғалымы тақырып анықтамасына қатысты ә дегеннен «пікір» сөзін қолданып, мәселенің мағына шеңберін кеңейтіп жіберсе, Томашевскийде ол былай өрбиді: «В художественном выражении отдельные предложения, сочетаясь между собой по их значению, дают в результате некоторую конструкцию, объединенную общностью мысли или темы» [15, 176]. М.М.Бахтин болса, тақырыпқа қатысты ғалымның бұл анықтамасына үзілді-кесілді қарсы шықты. М.М.Бахтиннің пікірінше, тақырыпты пікірлеудің табиғатымен бірлікте түсіну керек. Ал кез-келген пікірлеу әлеуметтік һәм тарихи жағдаяттан хабар береді. Ал Томашевский айтатын тілдік түсініктер тақырыпқа әсер ете алмайды, олар жекелеген сөздер мен сөйлемдерге ғана ықпал етуі мүмкін. Мұнан шығатын түйін тақырып лингвистикалық бірліктермен  қаншалықты ажырамас ұғым болса, пікірлеудің семантикасымен де соншалықты ажырамыс ұғым [16, 147].

Қорыта айтқанда, А.Байтұрсынұлы шығарма сөздің аясында тақырыптың нақты әрі негізгі екі аспектісін ғана баяндайды.  Бірі ауқымы кең мағынадағы пікір тақырыбы да (a), екіншісі тікелей мағынадағы (яғни, мағына ауқымы тар) шығарманың басына қойылатын тақырып жөнінде (b).

Диссертацияның «Шығарма сөз жүйесіндегі стилистикалық айшықтар тілі» атты екінші бөлімі теориялық поэтиканың негізгі бөлігі стилистика ұғымына арналған. Бұл тақырыпқа қатысты «Әдебиет танытқыштағы» (дәлірегі «Тіл қисыны» тараушасы) негізгі тұжырымдар  негізінен ХХ ғасыр басындағы орыс әдебиеттану ғылымының өкілдерінің [Эйхенбаум (1924, 1927), Шкловский (1925), Томашевский (1925-1931), Винокур (1925), Жирмунский (1928), Медведев (Бахтин)  (1928), Тынянов (1929),  Виноградов (1930)]  көзқарастарымен бірлікте сараланады. Бұл тақырып ішінде қарастырылған түсініктердің аталым мағынасының басын ашып алғандай болсақ ол төмендегідей болады: а) Байтұрсынұлының «Тіл қисыны» дегенін – стилистика ғылымымен, нақтысы поэтикалық стилистикамен; Ә)   поэтикалық семантика (сөз мағынасының ауысуы, яғни, троптар мен өзге де көркемдік айшықтар; көбіне мұны аталмыш ғалымдар поэтикалық лексиканың аясында қарайды) ұғымын Байтұрсынұлының «Тіл көрнекілігімен», анығы сол бөлімге кіретін категориялармен  қатар қарастырылды. Б) Ал «Сөз талғау» тарауына кіретін «Сөз дұрыстығы», «Тіл тазалығы», «Тіл анықтығы», «Тіл дәлдігі» деген тараушалар көбіне поэтикалық синтаксиспен балама ретінде алынды. Және осы бөлімде, қарастырылған категориялардың барлығы үш аспектіде қаралды. Оны түйіндей айтқанда жекелеген категориялардың — генезисті, семантикасы және прагматикалық функционалдығы тұрғысынан деуге келеді. Стилистикаға қатысты «Әдебиет танытқыштағы» тұжырымдардың мәні нақты салыстыру үлгісімен де талданды:

Тіл қисынының лебіз ғылымына тікелей қатыстығы жөнінде В.М. Жирмунский : «Поскольку материалом поэзии является слово, в основу систематического построения поэтики должна быть положена классификация фактов языка, которую дает нам лингвистика» [17, 28] деген  тұжырым жасайды. Ахмет Байтұрсынұлы поэтикасының да стилистикалық шарттармен ғана шектелмейтіні белгілі. Автор, дұрыс әңгіме жазу үшін тілдік шарттарды білу аз дейді, оған қоса «жазушы қиялға бай, пікірге шебер болса» дейді, сонда ғана шығарма «пікірлі, әсерлі әдемі болып шықпақ» [9, 176] дейді. «Пікірлі», «әсерлі», «әдемі» шығарма деген түсініктер: Байтұрсынұлы – «лебіз ғылымының мақсатын» тек тіл білімінің негіздік категориялырының аясында ғана емес, күрделі пәлсапалық және эстетикалық теориялармен бірлікте, өте кең түсінгендігінен хабар береді.

Томашевский тропты антикалық  поэтиктердің тәпсіріне сай қарайды. Оларға дейін де тропты Аристотельдің ауыстыру (метафора) деп атағаны белгілі. Ал «В тропах различают два основных случая: метафору и метонимию» [15, 52] деген жүйенің А.А. Потебняға жақындығы бар (мына еңбекті қараңыз: Потебня А.А. Из записок по теории словесности. Харьков. 1905; және өзге де еңбектері бұл тұжырымдардың заңды жалғастығын айғақтай түседі [18]). Тропты осылай  жасалу тәсіліне қарай метафоралық троп және метонимиялық троп деп бөліп алған соң, автор метафораның ішінде катахрезаны (бұл терминнің мағынасын – қисынсыз метафора деуге де болады), метонимияның ішінде синекдоханы қоса қарастырады. Ал эпитет, аллегория, перифраздар – троптың негізгі түрлеріне кірсе, анаколуф (сөздің шашырап байланысуы), эллипсис, инверсия, риторикалық сауал, лептеу (восклицание), арнау – фигураның ішінде қарастырылады. Жирмунский де негізінен осы әдістен алшақ кетпейді. Ал А. Байтұрсынұлы болса, троп пен фигураны бірлікте қарайды. Классикалық мысал ретінде, Мағжанның «Толқын» өлеңін мысалға алады. Асыл сөздің образдылығы да, эстетикалық және поэтикалық мұраты да осы өлеңде үлкен шеберлікпен берілген. Осындай сөздерді «көрнекі тіл» дейміз дейді де, оны «көріктеу», «меңзеу», «әсерлеу» деп, үш әдіске жіктейді. Мұндай күрделі де қарапайым концептуальды тәсіл Байтұрсынұлыға тән. Біздіңше, Ахмет Байтұрсынұлы пайымындағы әрбір ұғым немесе сол ұғымның жүгін көтеретін «пән сөздері», негізінен үш тағанмен бірлікте қаралады. Олар: сөздің терең генезисі мен семантикасы және оның асыл сөз жүйесіндегі функциясы. Осы әдестемелік пайым тұрғысынан болсын не ғылымдағы өзге де жүйелілік қағидасы тұрғысынан болсын — «Әдебиет танытқыштың»  бұл тарауын зерделу, әлі де бірнеше арнайы көлемді зерттеулерге сұранып тұр.

Және назар аударылған мәселе «Әдебиет танытқыштағы» стилистиканың өзге де прагматикалық жетістіктері туралы. «Айтушы ойын өзі үшін айтпайды. Өзге үшін айтады. Сондықтан ол ойын өзгелер қиналмай түсінетін қылып айту керек. Оның үшін айтушы сөйлейтін тілін жақсы қолдана білу тиіс. Яғни әр сөздің мағынасын жақсы біліп, дұрыс сөйлемді тізе білу тиіс» дейді [9,178]. Мұнан түсінетініміз автордың шығармалық ойлары және оны жүзеге асыру тікелей стилистикалық білімге байланысты екендігі. Бұл тұжырымнан шығатын қорытынды мәтіннің құрылымы оның мағынасына әсерін тигізеді дегенге келеді. Поэтикалық семантика дегенде біз көбіне осы ұстаныммен бетпе-бет келіп қаламыз. В.М. Жирмунскийдің де жазуынша: «композиционные задание художника, звуковое и смысловое, находит выражение в метрическом и синтаксическом построении словесного материала» [17, 31]. Ал Байтұрсынұлының сөйлемді дұрыс құру дегені поэтикалық синтаксистің де нысанын қамтиды. Дәлірек айтсақ, ғалым бұл жерде поэтикалық синтаксиске тән мағыналық ерекшелікті көре білген. Яғни Байтұрсынұлының жоғарыдағы «айтушы сөйлейтін тілін жақсы қолдана білу тиіс. Яғни әр сөздің мағынасын жақсы біліп, дұрыс сөйлемді тізе білу тиіс» деген ұстанымы поэтикалық мәтінге тән ең маңызды мәселені қозғап тұр. Мұнда біз «Әдебиет танытқышта» — автордың шығармашылық стратегиясы мен поэтикалық заңдылықтар бірлігі деген мәселеге қатысты ғылыми тұжырымдар жасалған деген қорытындыға келеміз.

Әдебиеттану ғылымында 1920 жылдары поэтиканың  бас мүшесі болып табылатын стилистикаға деген қызығушылық айтарлықтай биік болды. Бұған дәлел ретінде Эйхенбаум (1924, 1927), Шкловский (1925), Томашевский (1925-1931), Винокур (1925), Жирмунский (1928), Медведев (Бахтин)  (1928), Тынянов (1929),  Виноградов (1930), Гроссман (1927), секілді тағы да басқа көптеген ғалымдардың еңбектерін келтіруге болады [19] .

Әдебиет тарихын зерттеудің әдістемелік  принциптері қайта қаралып, жаңарғанын ескерсек  бұл кезең  туралы С. Балухатыйдың  айтқаны нақтылықты білдіреді: «Особо влиятельной оказалось школа исследователей, вульгарно именуемая «формальной», стоящая на принципе изучения литературы, как словесного искусства, мастерства, имеющего специфическую природу, свои законы развития и особые приемы научного анализа. <…> Число работ по стилистическому анализу произведений новой русской литературы растет, проблемы множатся и утончаются, литературный матерьял, подлежащий обработке, разнообразится. Очевидном образом, не порывая еще с историко-культурным анализом в работах обычного типа, мы вступили в широкую полосу стилистической характеристики литературных явлений» [20, 725].

Басты‑басты лингвистикалық бағыттағы мектептердің жалпы поэтика мен өнердің теориясына айтарлықтай ықпал еткендігі байқалады. Осыған Л. Шпитцердің (1928 жылғы)  «Өнертану грамматикализацияланып келеді» деген жазбасы да дәлел [21, 502]. Теориялық поэтика мен теориялық  лингвистиканың  арақатынасы туралы ірі-ірі пікір қақтығыстары да осы кезең еншісінде. Мұндай пікір қақтығыстарына негіз болған жағдайдың бірі деп  төмендегі тезисті келтіруге болады: « … наука о языке выработала объективный метод исследования, и вопрос о научной поэтике есть вопрос о применении этого метода к поэзии, а не внесении интуитивных, оценочно-эстетических или наивно-социологических моментов в научное исследование» [22, 173].  «Орыстың жас поэткасының» өрлеу барысын сараптай әрі В.М.Жирмунскийдің: «Поскольку материалом поэзии является слово, в основу систематического построения поэтики должна быть положена классификация фактов языка, которую дает нам лингвистика» [17, 28], деген пікірін тілге тиек ете отырып, Г.О. Винокур төмендегідей тұжырым жасайды: «Совпадение схем этих свидетельствует лишь об одном: принципы, с помощью которых группирует свой материал поэтика, суть те же принципы, что и лингвистике. Все те отдельные моменты, которые будет наблюдены лингвистом в структуре слова вообще, будут повторены и в той  структуре, какую образует факт поэтической» [23, 166]. Осы мәселеге қатысты Г.О. Винокурдің : «Поэтика находит себе настоящее основание в лингвистике как наука о языке вообще. Так, поэтика возможна только через лингвистику» деген батылдау пікірі тағы бар [23, 286].

Дегенмен, теориялық поэтика мен  лингвистика аясындағы нағыз пікірсайыс 1920-жылдары ПТЗҚ-да (Поэтикалық тілді зерттеу қоғамы)  Р.О. Якобсонның  жасаған баяндамасынан кейін басталды. Бұл  тақырып  басты проблемаға айналып, 1921-1922 жылдары В.М. Жирмунскийдің,  Б.М. Эйхенбаумның, В.В. Виноградовтың еңбектерінде баяндалады.  Бұлар, Р.О. Якобсонның поэтикалық тілге «Поэтикалық диалектология»  тұрғысынан қарағандығын қатаң сынға алады. Дегенмен, поэтика  диалектологияға басы байлы емес екендігі және кейбір тұстарда жалпы әдеби сарынға тәуелділігі  басы ашық мәселе. (Бұл туралы  толығырақ, 1921.С. 69 қараңыз. Сонымен бірге, Якобсонның кітабына жазған рецензиясы. Орыстың жаңа поэзиясы. Бірінші қолжазба, Виктор Хлебников. Прага , 1921. Басы, 1921. № 1. С.214. Эйхенбаум, 1969. С.335. Виноградов, 1976. С. 464.)  Бұдан өзге, аталмыш пікірталастың  тағы бір қырына негіз болғаны – В.М.  Жирмунский мен Б.М.  Эйхенбаумның  Р.О.  Якобсон пікірімен келіспеуі. Олардың пікірінше поэтика телеологиялық қағидаларға негізделуі қажет [24, 785]. Сонымен қоса,  Б. М. Эйхенбаум, поэтикаға қарағанда  лингвистика – жаратылыстану ғылымдарына жатады және  поэтиканың  әдістемелік ережесімен салыстырғанда  біршама өзге заңдылықтарға бағынатынын алға тартады: «Лингвистика оказывается в ряду наук о природе, поэтика — в ряду наук о духе <…> лингвистика же, как и все естествознание, имеет дело с категорией причинности и потому исходит из понятия явления как такового» [25, 337]. Бұл жөнінде Николаевтың дәйекті түрде байқағаны Р.О. Якобсон мен Б.М. Эйхенбаум  екеуі де екі түрлі  эстетикалық-философиялық   дәстүрлерді негізге  алдығы: «Б.М. Эйхенбаум опирается на риккертианское деление наук о духе, а Р.О. Якобсон, что и сказалось в его определениях, на феноменологию Г.Г. Шпета, враждебного любым видам неокантианства» [24, 786].  Осы сөзсайыс айналасындағы  дау да толас таппады. Әрі қарай, Николаев маңызды деген тағы бір мәселеге тоқталған. Дәлірек айтсақ,  бұл ПТЗҚ-мен  МЛҮ ( Мәскеудің лингвистикалық үйірмесі) арасындағы текетірес.

Бұл үйірме 1915-24 жылдары  ғылыми қоғам ретінде біріккен. Осы  үйірменің ұйымдастырушылары Мәскеу Университетінің  тарих және филология факультетінің  студенттері  (А.А.Буслаев, Р.О. Якобсон, С.С. Рогозин, Ф.Н. Афремов, П.Г. Боготырев, Н.Ф. Яковлев және П.П.Свешниковтер) болатын. МЛҮ студенттік дәрежесінен тез арада өсіп,   танымал қоғамға айналды.  МЛҮ-дің тұрақты мүшелерінің тізімінде: С.И. Бернштейн, С.М. Бонди, О.М. Брик, В.М. Жирмунский, М.М. Кенигсберг, Б.В. Томашевский, В.М. Шкловский,  Б.И. Ярхо,  Г.Г. Шпет, Ю.Н.Тынянов,  А.М. Пешковский, С.О. Карцевский, Ю.М. Соколов және басқалары да болды. Формалистік әдісті қолдаушылар секілді МЛҮ-дің мүшелері де М.М. Кенигсбергтің сөзімен айтсақ «анализ форм выражения словесных форм» деп санады. Дегенмен, МЛҮ-дің әдістемелік  жүйесінің формализмге  жақындығы туралы үзілді-кесілді айта алмаймыз. Оның өзі бірқатар түсініктемелерді қажет етеді. Себебі, формализм — мазмұнды пішін ретінде баяндайды. Сондықтан  ол мазмұнның рәсімделуін зерттейді. Яғни,  бұл жерде басты міндет тілді (пішінді)  суреттеу болып табылады. Бұған себеп,  формализмнің баяндау барысында  мазмұн  тек дәйек ретінде ғана алынады.  Формализмге қарама-қайшы структурализм болса,  керісінше пішінді мазмұн ретінде баяндағандықтан, пішіннің мазмұндалуын іздеуге тура келеді. Структуралист үшін  алғашқы қадам пішін (тіл) болады.  Оны зерттеу  жалпы мәтіннің этикалық  мазмұнын меңгеруге әкелуі тиіс.  Бұл жөнінде М.И. Шапирдің ойына жүгінсек: «направление Московского лингвистического кружка следует определить скорее не как формализм, а как предструктурализм: членами кружка форма рассматривалась, в первую очередь, в оппозиции к содержанию, а не к материалу. Москвичи шли к поэтике от лингвистики, а петроградцы (имеется веду члены формальной школы, которым и являлся петроградский ОПОЯЗ — У.Е.) – от теории литературы» [25, 593]. Жалпы алғанда, Мәсеку  лингвистикалық үйірмесінің тіл қызметін зерттеу шеңберінде поэтикалық тіл категориясы маңызды орында болған.  Ең алдымен поэтикалық тілдің (ақын тілі) мәні оның поэтикалық (эстетикалық) қызметінде.  Осы көзқарас тұрғысынан алсақ, 20-жылдары поэтика негізгі және  жетекші  лингвистикалық ілім ретінде қабылданған.

Осы екінші бөлімге кіретін «Сөздің стилистикалық айшықтары. «Сөз талғау»,  «Поэтикалық семантика трактовкасы. Троптардың анықтамасы», «Поэтикалық семантиканың жүйеленуі», «Поэтикалық фонетика трактовкасы», «Тіл әуезділігі. Эвфония. «Әуезділіктің жалпы шарттары»», «Сөз және сөйлеу әуезділігі», «Өлең сөздің теориялық негізі. Метрика мен ырғақ жүйесі», «Өлең сөздің трактовкасы.«Өлең шығару»» атты тараушалардың барлығы да «Әдебиет танытқыштың» — ХХ ғасыр басындағы теориялық еңбектермен қаншалықты методологиялық әрі прагматикалы-функциональдық ұқсастығы, кемшілігі, артықшылығы бар деген зерттеу міндеті басшылыққа алына отырып қарастырылды. Мәселен, әуезділікке қатысты Байтұрсынұлы жаңаша тұжырымдар жасайды. Егер сұрақтың  методологиялық  жағын  алатын  болсақ,  А.Байтұрсынұлының  көзқарасы  Б.Томашевскийдің  пайымдауына  жақын. Ғалымдардың  көзқарастары «көркем  сөйлеудің  үйлесімділігіне» жақындықтан  туындайды. Біріншіден  екі  зерттеушіде  де  поэтикалық  сөйлеудің  дыбыстық  құрылымы  стилистика  тарауына  аясында қарастырылады. Екіншіден  екі  жағдайда  да  шығарманың  дыбыстық  жүйесінде, жалпылай  алғанда,  эвфония  қызметінің  анықтамасы  негізгі  болып  табылады. А.Байтұрсынұлының  ерекшеленетін  тұсы  эвфонияны  екі  тарауға  бөліп  қарастырылғандығында. Яғни, бұл жерде біз «Әдебиет танытқышта» ғылыми айналымға  «сөз әуезділігі» мен «сөйлеу  әуезділігі»  деген  түсініктердің  енгендігі турасында айта аламыз.

Жұмыстың «Қара сөз бен дарынды сөз жүйесінің трактовкасы» атты үшінші бөлімінде толығымен «шығарма сөздің» бүтіндей семантикалық ерекшеліктері қамтылады.

«Әдебиет  танытқыштың»  ең  басында  сөз  өнерінің  жалпы  теориясына  қатысты  келесі   бір  тәсіл  пайдаланылған: «Шығарманың екі жағы бар: 1) тысқы тіл жағы, 2) ішкі пікір жағы.

 Сондықтан сөз өнерінің ғылымы екіге бөлінеді:

шығарманың тілінің ғылымы,  2) шығарманың түрінің ғылымы.

Тілінің ғылымы дыбыстардың, сөздердің, сөйлемдердің заңынан шығатын тіл өңінің жүйелерін танытады, түрінің ғылымы сөз өнерінен шыққан нәрселердің мазмұн жағының жүйелерін танытады. Сондықтан сөз өнерінің ғылымы шығарманың тіл өңі жағынан тіл я лұғат қисыны болып, мазмұн жағынан қара сөз жүйесі, дарынды сөз жүйесі болып бөлінеді» [9, 176]. Бұдан шығатын түйін — Байтұрсынұлы ең алдымен шығарманың  семантикалық  құрылымына назар аударып отыр. Шығарманы мазмұндық жағынан  қара сөз бен дарынды сөз жүйесі деп бөлуі соның айғағы. Сонымен «Әдебиет  танытқыштағы»   «Қара  сөз  бен  дарынды сөз  жүйесі»  деп  аталатын   екінші  тарауда асыл сөз теориясының  негізгі  белгілері тұтастай талданады. Ахмет Байтұрсынұлы тұжырымы бойынша, көркем  сөз – көпқабатты  құбылыс. Оның  құрамында сөздің  негізгі  теориялық басымдықтары  белгіленген: «Көркем сөз – көңіл тілі, жалаң сөз зейін тілі. Жалаң сөз зейін байлығына қарайтын нәрсе, көркем сөз қиял байлығына қарайтын нәрсе. Жалаң сөз дүниені тұрған қалпында алып айтады. Көркем сөз дүниені көңілдің түйген, қиялдың меңзеген әлпіне түсіріп айтады. Жалаң сөз айтқанын ақыл табуынша дәлелдеп, мәністеп, қақиқат түрінде айтады. Көркем сөз айтқанын қиял меңзеуінше бейнелеп, әләптеп, көбінесе ұйғару түрінде айтады, жалаң сөз дүниеде шын болған, шын бар нәрселерді әңгіме қылады» [9, 255]. Жоғарыда  біз ғалымның  қандайда бір категорияның   мазмұнын  ашуда   ең  маңызды  ерекшеліктерді  айтып  кеткенбіз. Мұндай ерекшелік, ғалымның  «сөз  өнері» мәнін  түсіндіргенде қолданылатын әдістеме әдеттегі бізге таныс дефиниция  жүйесіне  берілмейді. Ғалым пәннің кез-келген категорияларын түсіндіргенде оның қасиетін образды  мысалдармен, философиялық, филологиялық  категориялар бірлігінде ашып береді. Бұған қоса, А. Байтұрсынұлы  көркемдіктің негізгі  спецификалық   категорияларына  басты  көңіл  аударады. Яғни, тек ой желісіндегі көркемдіктің реттілігі ғана  ашылып  қоймайды, сонымен  қатар  олардың түпкі белгілері  («Көркем сөз – көңіл тілі»; «көркем сөз қиял байлығына қарайтын нәрсе ») яғни адам санасының көркемдік әлемді сезіну негіздері қатар түсіндіріледі. Мұның бір шеті адамның образды қабылдау бейімдігіне де қатысты («яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату, бернелеу, суреттеп ойлау»)  Мұның өзі бейнелеу категориялардың мәніне, санадағы бейнеге ұласады. Бұл тұрғыда Потебня еңбектеріне сілтеме жасауға болады [18]. З.Фрейдтен  Э.Фромға  дейінгі бір топ психологтардың да көркем туынды мен түс көрудің жақындығы туралы көп жазуы тегін болмаса керек.

Жоғарыда  келтірілген, көркем сөздің ерекшелігіне қатысты   А.Байтұрсынұлы  тезисі, жалпылай алғанда,  гегелдік  және  гегелден  кейінгі   эстетикалық  әдіснамаға  біршама жақын. Образ  категориясын  талқылауда  гегелден  кейінгі  эстетикалық   методологияның   бір  ерекшелігі  -  көркемдік мәтін мен ғылыми дәлелдік шығарма сөздердің мәнін қарсы қойып талдауларында болды. Ал көркем  сөздің  пәндік  мазмұнын  ашуда А.Байтұрсынұлыдан да аталмыш тәсіл байқалады: «Көркем  сөз – көңіл  тілі, жалаң  сөз  — зейін  тілі. Жалаң  сөз  зейін  байлығына  қарайтын  нәрсе, көркем  сөз  қиял  байлығына  қарайтын  нәрсе» т.б. деген секілді, көркем сөз бен қара сөзді қарсы қойып түсіндіру мәселесіннен соны аңғарамыз.

Бүгінгі заман әдебиеттанушысы В.Е. Хализев  көркем сөздің  екі  негізгі  қасиетіне тоқталады. Біріншісіне  — «ойдан шығарылған заттық ұғымды» (мұның мағнасы сөз өнерінегі көрнекілік заттық көрнекілік емес дегенге саяды; оны шартты көрнекілік деп түсінуге болады) жатқызса; екіншісі – сөздік конструкция мен сөздік құрылымдар. Әдеби шығарманың мұндай екі жақтылық қасиеті ғалымдарды белгілі бір тұжырымға әкелді. Ол тұжырым әдеби шығармада екі өнердің – қиял өнері (мұның сапында көбіне өзге тілдерге тез аударылатын беллитристикалық прозаларды да айтуға болады) мен сөз өнерінің (бұл ақын тілінің негізі болып табылады) белгісі бар деген пайыммен байланысты. Бұл тұрғысында Хализев: «На наш взгляд, вымысел и собственно словесное начало точнее было бы охарактеризовать не в качестве двух разных искусств, а как две нерасторжимые грани одного феномена: художественного словесности» [26, 109] деген пікір айтады. Расында көркем сөздің біз қозғап отырған екі бірдей белгісі көркемдік аясында қашанда бір-біріне қызмет ете бермек. Батыстық ойлау жүйсімен салыстырғанда қазақы ойлау да бейнелікке барынша жақын. Ал орыс әдебиеттануы да образға тірі ағза кейпінде, яки тіршілік танымы ретінде қарайтындарын айтады. Мұны «образ» түсінігінің орыс тіліндегі бүтіндей мәні — symbol, copy, fiction, figure, icon секілді бірнеше англо-американдық терминдермен берілетінінен де көруге болады.

Ғалым сөйлеу жүйесінің мағыналық қызметін негізге ала отырып, «қара сөз» бен «дарынды сөздің» нысанын айырып береді. Алғашында олардың терминдік жолын саралап, ашып алады: «Екі түрлі лебіз бар: бірі жалаң, екіншісі көрнекі болады деп жоғарыда айтылған еді. Қайсысымен сөйлесек те сөйлеу болады. Бірақ сөйлеуді негіз түріне қарай айыру қажет болған орында жалаң лебізбен айтылған сөзді ғана сөйлеу дейміз де, көрнекі лебізбен айтылған сөзді жырлау – толғау дейміз. Сөйлеу де,жырлау да,  толғау да, бұл күндегі әдебиет алқасына кіретін жалаң лебізді және көрнекі лебізді сөздердің таптарын анық ашуға жарамсыз болғандықтан, жалаң лебізді сөздерді қара сөз деп, көрнекі лебізді сөздерді дарынды сөз деп атау қолайлырақ. Әдетке қарамай, асылына қарағанда, «қара сөз» деген мен «сөйлеу» деген екеуінің мағынасы бір болып, «дарынды сөз» деген мен «жырлау», «толғау» дегеннің мағынасы бір болып, бірінің орнына бірі айтыла береді. Қара сөзді шығармалардың да, дарынды сөзді шығармалардың да түрлерінің өлеңдісі, өлеңсізі болады» [9, 252]. Б.В.Томашевский, В.В.Виноградов, Г.О.Винокурларда бұл айырым көбіне көркемдік нысанның құрылымына байланысты жүзеге асады. Мәселен Б.В.Томашевскийдің «Речь художественная и речь практическая» деген бөлімді (және олардың ұғымдық негізін) «Стилистика белгілері» атта тараудың аясында қарауы соның дәлелі [15]. Осы негізде 20 жылдары бірқатар еңбектер жазылғаы туралы стилистикаға кіріспе тарауда айтып кеткен болатынбыз.

Шығарма сөздің (словесное творчество) жоғарыдағы мысалдағыдай болып бөліну себебін түсіндіргенде, А. Байтұрсынұлы оны ең алдымен адамның ойлау жүйесімен байланыстырады. «Ойлау екі түрлі: адам ойлағанда иә нәрсеге тиісінше ойлайды, иә көңілінің түйісінше ойлайды» [9, 253]. Тиісінше ойлауды (объективное мышления) қара сөзге тән деп, ал түйісінше ойлауды (субъективное мышления) дарынды сөздің талабына сай келетінін бірнеше қисынды мысалдар арқылы анықтап береді.  Енді осы екі ұғым жүйесі не туралы айтады дегенде, қара сөз тиіс ғалам турасындағы (объективный мир) әңгіме болады да, дарынды сөз түйіс ғалам турасындағы (субъективный мир) әңгіме болатынын көркем сөз бен жалаң сөздің қасиеттерін салыстыра отырып қорытады. Қара сөз бен дарынды сөз жүйесінің мағыналық жағындағы сипаттарын осылай ашып алғаннан кейін, оларды функцияналдық жағынан былайша жіктейді: «Қара сөз бен дарынды сөздің арасындағы парық жұмсалатын орнына, қызметіне қарай былайша айрылады: дарынды сөз адамның ойына өң береді, көңіліне күй түсіреді, қара сөзден адам тек ұғым алады» [9, 255]. Әрине, бұл жерде қара сөз ұғымы тек ғылым тілдерімен шектеліп тұрмаған болса керек. Десек те, ұғымның қисыны бойынша қара сөздің жүйесі нақтылыққа алып барып ғылым тілінің талабына келеді. Алайда, бұл жерде «қара сөз» жүйесін А.Байтұрсынұлының сөз өнерінің мазмұндық негізінен таратқанын ескерсек, онда ол тек ғылым тілімен шектеле алмайтын болып шығады. Бұл енді «қара сөз» үлгілерін саралағанда айқындалатын жайт.

Бірақ, бұл мәселеде түсініктердің орны айқындала түсу үшін оны тағы қарастыруды қажет етеді. Мәселен сөйлеу жүйесінің прозалық және поэтикалық түрлерін зерделегенде оның негізі сөз өнерінің мәніне ұласып жататыны түсінікті. Бұл әрине, олардың ілкі не кең мағынасындағы трактовкасына қатысты. Кең мағынасы дегеннің бір ұшы ол түсініктердің генезисіне алып келеді. Мәселен бұл туралы А.Н. Веселовский: «Исторически поэзия и проза, как стиль, могли и должны были появиться одновременно: иное пелось, другое сказывалось. Сказка так же древня, как песня; песенный склад не есть непременный признак эпического передания; северные саги, этот эпос в прозе, не представляют собою единичный факт»  дейді [27, 434]. Потебня болса, бұл айырымға сөздің бейнелілік астары жағынан келеді де, ақын тіліне қарағанда прозада бейнелілік болмайды дейді: «Когда возникает проза? Проза для нас есть прямая речь… в смысле речи, имеющей в виду или только практические цели, или служащей выражением науки. Проза­ичны — слово, означающее нечто непосредственно, без представления, и речь, в целом не дающая образа, хотя бы отдельные слова и выражения, в нее входящие, были образцы» [28, 152]. Кейіннен А.А. Потебня бұл мәселені «сөз бен ой» дәрежесіне дейін көтереді. Сөздің ішкі құрылымының философиясына қатысты ғалымның теориялық пікірлері бүгінгі әдебиеттануда (дәлірегі Потебнядан кейінгі) үлкен ықыласпен зерттеліп келеді [29]. Прозаның генезисіне ой жүгірткен А.А. Потебняда мынадай да сілтемелер кездеседі: lат. prosa sc. oratio, locutio из prosa, provorsa (как susum из sursum, subvorsum, retiosum из retrorsum, retrovorsum) – сөзбе сөз: тіке алға бағытталған (как prosa sc. dea – дұрыс босану тәңірі; алдымен сәбидің басы шығады), түзу дегеннің (прямая речь – түзу, тура сөз) бұл жердегі мағынасы, оны өлең майыстырмаған (prosa oratio, quam non inflexit cantilena), немесе жай, жалаң деген мағынада (Steinthal — 128, 5; 127, 22; Pott. — 123, 218) [27, 211]. Қалай болғанда да, Байтұрсынұлы ұсынған қара сөз бен дарынды сөз айырымын поэзия мен прозаның баламасы ретінде қарай алмаймыз.

Қорыта айтқанда, бұл соңғы бөлімде асыл сөз теориясының — көркем шығарманың түрлері, прозалық мәтін мен ақындық мәтіннің айырымы,  көркемдік  әлемнің құрылымдық жүйесі мен ондағы мағыналық астарлар мәселесі, мәтіндерінің  арасында  қатынас  жүйесі, терминдеу жүйесі, көркемдік әлеміндегі  субъективті және  объективті басымдықтар, композициялық негіз, оқиға таңдау, олардың орналасуы, әдеби тектер мен жанрлар  ерекшеліктері, шығарманың   эстетикалық талғам бағыттары секілді негізгі белгілері тұтастай талданады.

Диссертацияның қорытынды бөлімінде Ахмет Байтұрсынұлының теориялық пайымдары мен нақты тұжырымдарының өзектілігі ресей және дүниежүзілік әдебиеттану ғылымының өкілдерімен (Б.В.Томашевский, В.М.Жирмунский, А.И.Белецкий, Г.О.Винокур, Ю.Н.Тынянов, Р.Якобсон, В.Кайзер, Г.Г.Гадамер, В.Б.Шкловский, М.М.Бахтин, Цв. Тодоров, Р.Уэллек және О.Уоррен, Ю.М.Лотман, М.Гаспаров) қатар талдана отырып дәлелденеді. Жекелеген категориялық ұғымдардың («көркемдік», «көркемдік әлем», «көркемдік бірлік», «автор», «жанрлық жүйе», «әдебиетті дәуірлеу», «көркем лебіз бен жалаң лебіз», «әдеби тектер мәні», «жанрлық құрылым», «ұлы әңгіме», «әуезе түрлері», «драма», «лирика», «драмалық кейіпкер», «лирикалық кейіпкер», «эпикалық кейіпкер» т.б.) мәні бүгінгі күн әдебиет теориясының мамандары В.Шмид, Е.Фарино, В.Е.Хализев, С.Н.Бройтман, Н.Д.Тамарченко, И.В.Силантьев, О.А.Клинг, Д. Каллер, В.И. Тюпа, С.Н.Зенкин т.б. секілді ғалымдардың еңбектерімен бірлікте талданып, «Әдебиет танытқыштың» жаңашыл бәсекелесітік маңызы да ашыла түседі. Мұны «Әдебиет танытқыштың»  әлемдік әдебиеттану ғылымының аясында кең көлемді талдауға алғаш түсіп отырғандығымен тікелей байланыстыра аламыз.

Дегенмен сөз соңында айта кетер жайт, ол «Әдебиет танытқыш» қазақ сөз өнеріндегі тұңғыш іргелі теориялық еңбек ретінде де, жеке әдеби мұра ретінде де толыққанды зерттеуді талап етеді. Біз болсақ, өз тарапымыздан теориялық поэтика шеңберінде еңбектің жалпы жүйесін ғана саралап шықтық деп санаймыз.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер 

Ұлттың ұлы ұстазы. «Ұлы тұлғалар» сериясы. – Алматы: Комплекс, 2001.- 305 б

Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. А., 1994.

Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Астана, 2003.

Ісімақова А. Ахмет Байтұрсынұлы – қоғам қайраткері, ақын, қазақ тіл білімі мен әдебиеттануының реформаторы // Ахмет Байтұрсынұлы. Бес томдық шығармалар жинағы. I-том. А., 2003.

Кәкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992.-264 б.

Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. – Астана: Күлтегін, 2002 – 528 б.

Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991.- 464 б.

Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003.- 208 б.

«Әдебиет танытқыш» (1926) // Байтұрсынұлы А. 5 томдық шығармалар жинағы. Т. 1, – Алматы: Алаш, 2003. -  408 б.

Литературная энциклопедия терминов и понятий. М., 2003

Аристотель. Поэтика / Пер. М.Л. Гаспарова // Аристотель и античная литература. М., 1978.

Гегель Г. Эстетика. М., 1971. Т.3.

Зенкин С.Н. Введение в литературоведение. Теория литературы. М., 2000Г. Пірәлиева. Көркем прозадағы психологизмның кейбір мәселелері. Алматы,  Алаш. 2003.

Тодоров Цв. Понятие литературы // Семиотика. М., 1983.

Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика. М., 1996.

Медведев П.Н. (Бахтин М.М.). Формальный метод в литературоведении. М., 1993.

Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. Л., 1977.

Потебня А. А. Из записок по теории словесности. Харьков, 1905; Потебня А. А Из лекций по теории словесности. Харьков, 1894; Потебня А. А Мысль и язык//Полное собрание сочинений. Харьков, 1926. Т. 1.

Эйхенбаум Б. М. Литература: Теория. Критика. Полемика. Л.,1927; Эйхенбаум Б.М. О поэзии. Л., 1969; Шкловский В. Б. О теории прозы. М.; Л., 1925;  В.М. Жирмунский. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. М., 1977; Жирмунский В. М. Вопросы теории литературы. Л., 1928; Бахтин М.М. Работы 1920-х годов. Киев, 1994; Виноградов В. В. О художественной прозе. М.; Л., 1930. Томашевский Б. В. Русское стихосложение. Метрика. Пг., 1923 (Вопросы поэтики; Вып. 2); Томашевский Б. В. Теория литературы//Поэтика. Л., 1925; Шпет Г. Г. Внутренняя форма слова. М., 1927; Л.П. Якубинский. О звуках стихотворного языка // Якубинский Л.П. Избр. работы. Язык и его функционирование. М., 1986; Винокур Г. О. Критика поэтического текста. М., 1927; Винокур Г. Культура языка. Очерки лингвистической технологии. М., 1925; Тынянов Ю. Н. Вопрос о литературной эволюции//На литературном посту. 1927. № 10. С. 42—48; Тынянов Ю. Н. Достоевский и Гоголь: к теории пародии. Пг., 1921; Тынянов Ю. Н. Литературное сегодня//Русский современник. 1924. № 1.С. 296-306; Тынянов Ю. Н. О литературном факте//ЛЕФ. 1924. № 2. С. 101—116; Гроссман Л.П. Борьба за стиль. Опыты по критике и поэтике. М., 1927. т.б.

Балухатый С. История новый русской литературы за годы 1917-1924: (Библиографический обзор) // Slavia. 1925. Voch. III. Sesit 4.

Spitzer L. Stilstudien Bd. II. Stilsprachen. Munchen, 1928.

«Леф», 1923, № 3.

Винокур Г.О. Культура языка. Очерки лингвистической технологии. М., 1925.

Николаев Н.И. / Комментарий / К вопросам методологии эстетики словесного творчества //  М.М. Бахтин. Собрание сочинений. Т.1.

Шапир М.И. М.М. Кенигсберг и его феноменология стиха // Russian linguistics.1994. Vol. 18. №1.

В.Е. Хализев. Теория литературы: Учебник. – 4-е испр. И доп. – М.: Высшая школа, 2005.

Веселовский А.Н. Историческая поэтика. М., 1989.

Потебня А.А. Теоретическая поэтика. М., 1990.

Греймас А.Ж., Куртэ Ж. Семиотика. Объяснительный словарь теории языка // Семиотика. М., 1983; Барт Р. От произведения к тексту / Пер. Зенкин С.Н. // Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. М., 1989; Женетт Ж. Фигуры: В 2 т. М., 1998; Теория метафоры. М., 1990.

Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. М., 1977.

Фарыно Е. Введение в литературоведение. Варшава, 1991.

Гадамер Г.Г. Актуальность прекрасного. М., 1991.

Белецкий А.И. Избранные труды по тоерии литературы. М., 1964.

Леонтьев А.А. Психолингвистические единицы языка. М., 2005.

Выготский Л.С. Психология искусства. М., 1956.

Каллер Джонатан. Теория литературы. М.: Аст-Астрель, 2006. – 160 б.

Қ. Жұмалиев. Әдебиет теориясы. Алматы, 1964.

Теория литературы. В двух томах. /под редакцией Н.Д. Тамарченко/ Том I. M., 200

Ярхо Б.И. Методология точного литературоведения. Избранные труды по теории литературы. М., 2006.

Ахметов З.А. Казахское стихосложение. Алма-Ата, 1964.

Ахметов З.А.  1 2 3 4 5

Лотман Ю.М. Анализ поэтического текста. Структура стиха: Пособие для студентов. Л., 1972.

Стеблева И.В. Ритм и смысл в классической тюркоязычной поэзии. М., 1993.

Қабдолов З. Сөз өнері. – А.: Мектеп, 1976. – 372.

Лессинг Г.Э. Лаокоон, или О границах живописи и поэзии. М., 1957.

Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию. М., 1977.

Буало Н. Поэтическое искусство / Пер. В.Л. Линецкой. Ред. Смирнова А.А. М., 1957.

Шмид В.  Нарратология. М., Языки славянской культуры, 2003. (Studia philologica).

Силантьев И.В. Мотив в системе художественного повествования. Проблемы теории и анализа. Новосибирск, 2001.

М. Бахтин. Вопросы литературы и эстетики. M., 1975.

Елеукенов Ш. Қазақ әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде. Алматы: Алатау, 2006.

Исмакова А. С. Своеобразие жанровой системы современный казахской прозы. – Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. М., 1985.

Қасқабасов С. Жаназық. – Астана: Аударма, 2002. 583 б.

Бабалар сөзі. 17 том. – Астана: Фолиант, 2007.

Кузембаева С.А. Национальные художественные традиции и их конвергентность в жанре казахской оперы. А., 2007.

Фрейденберг О.М. Поэтика сюжета и жанра. Л., 1936.

Исмакова А.С. Казахская художественная проза. Поэтика, жанр, стиль. Алматы, Ғылым, 1998.

Пропп В.Я. Фольклор и действительность. М., 1976.

Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995.-288 б.

Iser W. Der Akt des Lesens. Munchen, 1976; Компаньон А. Демон теории. М., 2001; Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2005; Ингарден Р. Исследования по эстетике. М., 1962.

Ысмағұлов Ж. Абай : ақындық тағылымы. – Алматы: Ғылым, 1994. – 227 б.

Елеукенова Г. Ш. Поэтика казахского рассказа. Алматы, 2005.

Платон. Соч.: В 3 т. М., 1971. Т. 3. Ч. 1.

Аристотель. Об искусстве поэзии // Соч.: В 4 т. Т.1. М., 1975.

Толстой Л.Н. Собрание сочинений в 20-ти т.,  т.15. М., 1964.

Шеллинг Ф.В.Й. Философия искусства. Спб., 1996; Гегель Г.В. Эстетика: В 4 т. М., 1971. Т.3.

Бахтин М.М. Собрание сочинений. Т. 6., М., Языки славянской культуры. 2002.

Исмакова А.С. Возвращение плеяды. Алматы: — Ғылым, 2002.

Гинзбург Л.Я. О литературном герое. Л., 1979; Гинзбург Л.Я. О лирике. 2-е изд. Л., 1974;

Бройтман С.Н. Историческая поэтика. М., 2001.

Шиллер Ф. Собр. Соч.: В 7 т. М., 1957. Т. 6.

 

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған материалдар

Академик З.Ахметов пен  А. Жовтистің өлең сөздің теориясына қатысты ортақ тұжырымдары. // Мақала және баяндама . Проблемы поэтики и стиховедения Материалы международной научной конференции, посвященной 75-летию Алматинского университета им. Абая и памяти А.Л.Жовтиса. (19-21 май,2003 г.) – Алматы: АГУ им. Абая, 2003. – С. 401-404. 6 бет.

Академик З. Ахметовтың «Өлең сөздің теориясы» еңбегі жайлы. Мақала және баяндама// Научно-практическая конференция по проблемам стиховедения/ Алматы, 2004, 7 бет.

Место и значение “Теории словесности” А.Байтурсынова в казахском литературоведении // Актуальные проблемы филологии и социально-гуманитарных наук. Межвузовский сборник научных трудов. Шымкент 2004. стр. 14, 5 стр.

Истоки казахской литературоведческой науки// ИФ СО РАН  Научная конференция молодых ученых. Новосибирск, 28-29 апреля 2005г. 15 стр.

Теоретические представления А. Байтурсынова о литературном произведении // Сборник научных статей посвященных 170 – летию Чокана Валиханова. Новосибирск. 2005. стр. 56.

О книге Ахмета Байтурсынова   “Теория словесности” // Международная научная конференция: «Ломоносов-2006». МГУ., Москва, 12-17 апреля 2006г. стр. 189. Доклад 15 стр; тезис 1 стр.

А.Байтұрсыновтың асыл сөзді көріктеу жүйесіне қатысты теориялық байламдары // “Ахмет Байтұрсынұлы оқулары” атты республикалық I ғылыми теориялық конференция материалдары. Астана, 2006. 140 б. 0.5 б.т.

А.Байтұсынұлының шығарманы  көріктеу  жүйесіне қатысты тұжырымдары // Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. 3-наурыз, 2007. 50 б. 0.4 б.т.

Әдеби шығарманың құрылымдық сипаты // Қазіргі әдебиеттану фольклористикасының теориялық және методолгиялық мәселелері. Әл-Фараби атындағы  қазақ ұлттық  университеті. А., 2007. 200 б. 0.4 б.т.

Теоретические  представления А.Байтурсынова  по общим критериям мелодики // Известия  Национальной  Академии наук РК. Серия филологическая №1. 2007. стр. 85. 0.3 п.л.

Диалог литератур Казахстана и запада : начальные шаги перевода прозы // Республика Казахстан в глобальном межкультурном пространстве/ Алматы, 2004. стр 162. 6 бет.

Поэтическая семантика и «Сөз талғау» в «Әдебиет танытқыш» Ахмета Байтурсынова // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті. Хабаршы, Вестник. Серия филологическая. №4. 2007. стр. 47. 0.4 п.л.

Трактовка поэтической прагматики А.Байтурсынова // Институт филологии СО РАН. Научная конференция молодых ученых (27-28 апреля2006 г) Новосибирск, 8 стр.

Трактовка поэтической семантики в «Әдебиет танытқыш» Ахмета Байтурсынова // Общественно‑политический и литературно‑художественный журнал «ЕВРАЗИЯ», №2, 2007 (36), стр. 67, 0.4 п.л.

 

РЕЗЮМЕ 

автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности

10.01.08 — Теория литературы. Текстология, 10.01.02 — Казахская литература

Еркинбаев Улан Оралович 

«Әдебиет танытқыш» («Теория словесности») А. Байтурсынова в контексте литературоведения начала ХХ века

Актуальность исследования. В диссертационной работе впервые анализируется творчество А. Байтурсынова наряду с другими представителями российского и мирового литературоведения Б.В.Томашевского, В.М.Жирмунского, А.И.Белецкого, Г.О.Винокурова, Ю.Н.Тынянова, Р.Якобсона, В.Кайзер, Р.Ингарден, Г.Гадамера, В.Б.Шкловского, М.М.Бахтина, Р.Уэллека и О.Уоррена, М.Гаспарова и др. В работе отражаются теоретические и методологические концепции современного литературоведения. В раскрытии значения и сути отдельных категорий «Әдебиет танытқыш» Ахмета Байтурсынова учтены теоретические концепции современных литературоведов В. Е. Хализева, С. Н. Бройтмана, Н. Д. Тамарченко, С.Н. Зенкина и.т.д.

Объект исследования. Современное казахское литературоведение развивается в русле последних достижений мирового литературоведения, что было заложено в теоретических постулатах «?дебиет таныт?ыш» Ахмета Байтурсынова. За исключением ряда значимых исследований (Ш.Сатпаева, 1989; З. Кабдолов, 1996; 2001; З. Ахметов 2001; Р. Сыздыкова 1990; Р.Нургалиев, 1991; 2001; А. Исмакова, 1998, 2001; 2003; 2004;), «?дебиет таныт?ыш» Ахмета Байтурсынова во всей его теоретической концепции и значимости, еще не был предметом специального теоретического исследования. Цель нашего исследования заключалась в изучении идей и концепций книги А. Байтурсынова в контексте развития литературно-теоретических идей 20-х — начала 30-х годов прошлого века. Анализ «Әдебиет танытқыш» проводится согласно содержанию самой книги, в том порядке систематизации и классификации теории словесности, который представлен самим автором.

Цель и задачи исследования является:

- Выявление сходства между концепцией А. Байтурсынова и основными теоретико-литературными трудами первой трети XX века с одной стороны, и современной теорией литературы с другой стороны: а) выявить принципы касающеися соотношений теоретической и лингвистической поэтики, отражающей литературно-теоретическую ситуацию начала ХХ века; б) определить методологические установки Ахмета Байтурсынова применительно к предметности теоретической поэтики; в) выявить общие аналогии или отличия в теоретической концепции Байтурсынова с установками формальной школы, основоположниками которой явились В. Шкловский, Р. Якобсон, Б. Эйхенбаум.

- Выявить и систематизировать общие методологические установки труда А. Байтурсынова: а) руководствовавшись методами синхронии и диахронии определить теоретический уровень «?дебиет таныт?ыш» в литературоведческой науке. б) данный способ анализа был применен и к отдельным категориям.

- Соотнести терминологическую систему А. Байтурсынова с общепринятой терминологией теории литературы: а) дифференцировать семантику терминологических установок «Әдебиет танытқыш» с учетом достижении современной литературоведческой науки.

Методы исследования. В ходе исследовательской работы применены диахронический, синхронический, аналитический, историко-функциональный, историко-сравнительный, системный и др. методы.

Научная новизна диссертации состоит в том, что настоящая работа является одной из первых попыток целостного рассмотрения литературно-теоретического («Әдебиет танытқыш») наследия А.Байтурсынова. В этой связи в рамках теоретической поэтики выявлены: общие методологические установки «Әдебиет танытқыш»; принципы соотношения теоретической и лингвистической поэтики, отражающей литературно-теоретическое положение начала ХХ века, определены теоретический уровень и терминологическая система «Әдебиет танытқыш» с учетом достижений современной литературоведческой науки..

Структура работы. Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, приложения и списка использованной литературы. Во введении обосновывается актуальность и научная новизна работы, определяются цель и задачи, объект и предмет исследования, характеризуются положения, выносимые на защиту, теоретическая и практическая значимость диссертации.

В первой главе «Специфика словесного искусства», речь идет об общем характере искусства и специфике словесного творчества в целом. Согласно теории Байтурсынова определен ряд основных компонентов, занимающих особое место в системе искусства слова. В этой же главе имеет место выявление и анализ теоретических положений «Теории словесности» применительно к структурному определению литературного произведения и психолингвистических проблем зарождения речи.

Во второй главе, рассмотрены и подытожены преимущественно: а) понятия поэтического языка; б) теоретические положения Байтурсынова в области стилистической фигуры языка в системе художественной речи в сопоставлении с работами Б.В. Томашевского, В.М. Жирмунского, Г. О. Винокура, Ю. Тынянова; в) трактовка А. Байтурсыновым понятия поэтической семантики и синтаксиса (в сопоставлении и сравнении с трактовками Б.В. Томашевского, В.М. Жирмунского).

В третьей главе с учетом современных литературоведческих достижений анализируются концепции «Әдебиет танытқыш» («Теории словесности») А.Байтурсынова в плане исторической поэтики, и конкретно — с точки зрения проблемы литературных родов, литературной преемственности и развития тематики и художественной семантики, сферы которых и репрезентирует данный труд.

В заключении работы сформулированы выводы и результаты работы, полученные в процессе исследования темы данной диссертации.

Степень внедрения. Основное содержание диссертации и результаты работы отражены в 4 публикациях, которые были опубликованы в изданиях рекомендованных Комитетам по надзору и аттестации в сфере образования и науки МОН РК, а также в шести докладах на международных научно-теоретических конференциях.

Теоретическая и практическая значимость диссертации заключается в том, что ее основные положения и выводы могут быть включены в современные учебники, учебные пособия и методические рекомендации по теории литературы и литературоведению, а также могут быть использованы в практике преподавания казахской литературы в вузах, в лекционных курсах по теоретической поэтике и по истории казахской литературы.

 

RESUME 

Dissertation submitted for Academic Degree of the Сandidate of Philological sciences.  10.01.08 — Theory of literature; Textology

10.01.02 — Kazakh Literature

Erkinbayev Ulan Oralovich 

Baitursinov’s «Theory of Literature» in literary studies in the beginning of ХХ century.

The present dissertational work is devoted to the work of A. Baityrsinov that is analyzed along with the works of other representatives of Russian and world literary studies — Tomashevski B.V., Zhirmunskii V. M., Beletzkii A.I., Vinokurov G. O., Tinyanov U. N, Jakobson R., Kaiser V., Ingarden R., G.G. Gadamer, V.B. Shklovskii, Bakhtin M. M.М., Wellek R., Warren O., Gasparov M. and others. Besides, theoretical and methodological concepts of modern literary criticism are considered in the research work.

The Object of the present dissertational research is modern Kazakh literary studies that are developing along with the world literature with its foundations specified in theoretical bases of «Theory of Literature» by A. Baitursinov. The book under consideration has not been the object of monographic analysis before except for a number of significant researches done by Sh. Satpayeva,  1989;  Z. KAbdolov, 1996;Z. Akhmetov, 2001; R. Sizdikova,  1990;  R. Nurgaliyev, 1991; 2001; A. Ismakova, 1998, 2001; 2003; 2004.  The research aims to study ideas and concepts of Baitursinov’s book in the course of development of theoretical literary ideas of 20th — early 30th years of ХХ century. The analysis is done according to the content of the book itself.

The Aim and tasks of the research done are:

- To find out the similarities between the conception by Baitursinov and main theoretical literary works of the beginning of XX century on one hand and modern theory of literature on the other hand; display the principles of correlation between theoretical and linguistic poetics demonstrating literary theoretical situation in the beginning of ХХ century;

- to define the methodology of A. Baitursinov related to the object of theory of poetics; reveal the common analogies or differences between theoretical conception by Baitursinov and formal school founded by V. Shklovskii, P. Jakobsen,  B. Eihenbaum.

- to compare the terminology system of Baitursinov A.with the well recognized terminology of the theory of literature; differentiate the semantics of terminology of the «Theory of Literature» in the course of latest achievements of modern literary science.

Scientific novelty of the research reveals in the fact that this research represents one of the first attempts to study theoretical literary work by A. Baitursinov «Theory of Literature» where we tried to define the methodology of A. Baitursinov related to the object of theory of poetics and display the principles of correlation between theoretical and linguistic poetics;

Methodological foundations of the present dissertational research are represented in different methodological trends in literary criticism. During the research work the following methods were applied including diachronic, synchronic, analytical, historic, comparing, systematic and others.

The structure and the volume of dissertation were determined by the internal logics of organization and revelation of the researched problem. The present dissertational research consists of introduction, three chapters, conclusion, and bibliography.

The first chapter «Peculiarities of oral art» studies art and peculiarities of verbal art in general, display and analyses theoretical postulates of «Theory of Literature». According to Baitursinov’s theory we defined a number of components taking a special place in the system of verbal art.

The second chapter is devoted to the notions of poetic language; Baitursinov’s theoretical theses in stylistic language form compared to Tomashebskii B.V., Zhirmunskii V.M., Vinokur G.O., Tinyaniv J.; Baitursinov’s poetic semantics and syntax.

The third chapter analyzes concepts of A. Baitursinov’s «Theory of Literature» in the course of historic poetics. To be more specific we consider the problems of literary type, literary continuity and thematic development, artistic semantics.

In conclusion we present the results of the work received during the research.

Practical significance of the present dissertational research lies in the fact the results and provisions of the present scientific research can be used in the textbooks on theory of literature, in teaching academic courses on history of Kazakhs literature, theoretical poetics and other courses related to literature and literary studies.