Аудит стандарттары – аудитке қойылатын бірегей талаптарды және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік құжаттар. Аудит стандарттары Аудиторлар палатасының республикалық конференциясында қабылданып, мемлекеттік уәкілетті органдарда тіркеледі. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудиторлардың бесінші республикалық конференциясында Қазақстан Республикасының аудитін Халықаралық стандарттарға көшіру және оларды ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралы шешім қабылданды. Стандарттар аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижелерін бағалаудың өлшемдері болып табылады.

Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктіліктерін  ұдайы жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі оңтайландырады.

Аудит стандарттарының маңызын төмендегілер айқындайды:

–       жоғары сапалы аудиторлық тексеруді қамтамасыз етеді;

–       аудит өткізудің барлық кезеңдерібойынша регламентті анықтайды;

–       аудиторлық тексеру нәтижелері дұрыстығының құқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;

–       Қазақстан аудитінің деңгейін көтереді және оны халықаралық экономикалық қатынастар саласында танымал етеді;

–       аудит өткізу және оның нәтижелерін рәсімдеу мәселелеріне қатысты тәсілдерді, терминдерді, анықтамаларды, мәліметтерді бір ізге салу міндеттерін шешеді;

–       аудиторлық тексеру іс-тәжірибесінде жаңа ғылыми жетістіктерді енгізуге ықпал етеді;

–       ақпараттарды пайдаланушыларға аудиторлық тексеру жүргізу үдерісін түсінуге көмектеседі;

–       кәсіптің қоғамдық беделін құрайды;

–       мемлекет тарапынан бақылауды жояды;

–       аудиторға клиенттермен келіссөз жүргізуге көмектеседі;

–       аудит өткізу үдерісінің жекелеген элементтерінің байланысын қамтамасыз етеді.

Жалпы стандарттар – аудитордың алдында тұрған міндеттерді тиімді әрі кәсіби деңгейде орындау үшін оның бойында болуға тиіс белгілі бір қасиеттер мен кәсіптік дәреже. Ол үшін әзірлік, кәсіби біліктілік, тәуелсіздік, әділдік, аудитті өткізу кезінде тиісті көңіл бөлу талап етіледі.

Аудит стандарттары аудиттің сапасы мен сенімділігіне қойылатын нормативтік талаптарды анықтайды және тәуелсіздіктің, әділеттіліктің, кәсіби біліктіліктің, аудиторлық тексеру нәтижесі жөніндегі ақпараттардың құпиялығын сақтаудың белгіленген деңгейін қамтамасыз етеді. Экономикалық реформалар механизмінің жетілдіруіне қарай Аудит стандарттарын уақыт талабына сай ету мақсатымен, оларды кезең сайын қайта қарап отыру қажет.

Аудиттің халықаралық стандарттары тек оны өткізудің жалпы тәсілдерін, тексеру жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, әдістемелік мәселелерін, сондай – ақ аудиторлар қолдануға тиісті негізгі принциптерді айқындайды.

Аудит стандарттары Аудиторлар палатасының республикалық конференциясында қабылданады және уәкілетті мемлекеттік органмен тіркеледі.(«Аудит қызметі туралы» ҚР Заңы).

Халықаралық аудит стандарттарын (ХАС) Халықаралық аудиторлық тәжірибе жөніндегі комитет ұйымдастырған (ХАТК). ХАТК Халықаралық бухгалтерлер федерациясы кеңесінің тұрақты комитеті түрінде болады (ХБФ), ол 1997 жылы Нью-Йоркта құрылған. ХБФ-ға мүше болу Халықаралық  бухгалтерлік стандарттар (ХБСК) жөніндегі комитетке мүше болу құқығын береді. ХБСК Лондонда құрылған. Екі мекеме бір-біріне тәуелсіз, біріншісі аудитормен, ал екіншісі бухгалтерлік есеппен жұмыс істейді.

«Қазақстандағы Халықаралық аудит стандарттары» нұсқасы ТМД елдері үшін Еуразияның бухгалтерлері мен аудиторлары Халықаралық жергілікті федерациясының шешімі бойынша ұсынылды.

1. Стандарттардың  мазмұны 

№1	Стандарт	Қысқаша мазмұны
1	2	3
100-199	Кіріспелік аспектілер
100	Халықаралық аудит стандарттарына кіріспе	ХАС-тың заңнамалық статусы, оларды қабылдау тәртібі мен қолданылуы анықталады.
110	Глоссарий	ХАС-та қолданылған терминдердің сөздігі.
120	Халықаралық аудит стандарттарының концептуалды негізі	ХАС-тың құрылымы бейнеленді және аудитке қызметтің классификациясы ұсынылды.
200-299	Жауапкершілік
200	Қаржылық есептілік аудитінің жалпы мақсаттары мен принциптері	Аудиттің мақсаты мен оның негізгі принциптері анықталды. Есептілікті жасау бойынша басқарманың жауапкершілігі анықталады.
210	Аудит өткізу бойынша келісімшарттар	Аудитті өткізу келісімшарты туралы аудитордың хат нысанының мазмұны ұсынылды.
220	Аудиторлық жұмысты сапалық бақылау	Аудиторлық жұмысты сапалы бақылауда бақылау процедуралары мен саясаты ұсынылды.
230	Құжаттама	Аудитордың жұмыс құжаттарының мазмұны мен нысаны бойынша ұсыныстар
240	Қателер мен алаяқтық	Аудитті жүргізу барысында қате, алаяқтық іс-әрекеттер салдарынан ақпараттың нақты қателігі туралы мәселелердің пайда болуы.
250	Қаржылық есептілік аудиті негізіндегі заңдар мен нормативтік актілердің қарастырылуы	Аудитті жүргізу барысында нормативтік актілерге қайшы келуі және олардың қаржылық есептілігінің сенімділігі туралы мәселелердің пайда болуы.
300-399	Жоспарлау
300	Жоспарлау	Аудиторлық тексерулердің, аудит бағдарламасы мен жоспар құру тәртібінің жоспарлау үдерісі бейнеленеді.
310	Бизнесті білу	Клиент бизнесінің сипаты мен бағытын түсінуге бағытталған аудитормен ақпаратты алу мәселелері бойынша ұсыныстар берілді.
320	Аудиттегі мәнділік	Аудиторлық тәуекелдік пен мәнділік концепциясының мазмұны берілді.
400-499	Ішкі бақылау
400	Ішкі бақылау мен тәуекелді бағалау	Тәуекелдіктің анықтамалары мен олардың бағалары туралы ұсыныстар жасалды.
401	Компьютерлік ақпараттар, жүйелер ішіндегі аудит	Мәліметтерді компьютерлік өңдеу шарттарында қосымша аудиторлық рәсімдерді қолдану, аудитордың классификациясына талаптар, үшінші жақтарды тарту.
402	Қызметін жүзеге асыратын мекемелердің жұмысын қолданатын субъектілердің аудит бойынша мәсілелері	Мекеме аудиторының мәселесі қарастырылды, бухгалтерлік есеп және маманданған ұйымдармен жүзеге асырылатын есептілік туралы мәселелер қарастырылады.
500-599	Аудиторлық дәлел
500	Аудиторлық дәлел	Аудиторлық дәлелдеулерді алу үшін ақпаратты бағалау мен жинау тәсілдері.
501	Аудиторлық дәлел, нақты баптар бойынша қосымша мәселелер	Аудитордың келесі іс-әрекеттерін қолдану қарастырылды. Түгендеу үдерісіне қатысу.
510	Бастапқы келісімшарттар, бастапқы сальдо (қалдық)	Бастапқы қалдықтардағы қателердің болмауын қамтамасыз ететін дәлелдерді алудағы рәсімдерді қолдану.
520	Талдамалық рәсімдер	Аудитте қолданылатын талдамалық рәсімдердің мәні мен мазмұны, мақсаты ашылды.
530	Аудиторлық таңдау мен тестілеудің басқадай талдамалық рәсімдері	Барлық тексеруге арналған жинаққа таңдауды құру және таңдау бойынша тексерістің нәтижелерін орналастыру бойынша ұсыныстар жасалды.
550	Байланыстырылған жақтар	Еншілес немесе тәуелді мекемелермен жүргізілетін аудит операциялары.
560	Кейінгі оқиғалар	Кейінгі оқиғалардың анықтамасымен оларды анықтау бойынша ұсыныстар жасалды.
600-699	Басқалардың жұмысын қолдану
600	Басқа аудитордың жұмысын қолдану	Еншілес немесе тәуелді мекемелердің есептілігін тексеретін басқа тәуелсіз аудиторларды жұмысқа тарту жөніндегі мәселелер.
620	Бағалаушының жұмысын қолдану	Бағалаушыны тарту, оның жұмысының нәтижелерін қолдану және бағалау.
700-799	Аудиторлық қорытынды есептілікті ұсыну
700	Қаржылық есептілік туралы аудитордың есеп беруі	Аудитордың есеп беру нысаны мен мазмұны, нәтижелердің нысандары: жағымды пікір, пікір білдірмеу, теріс (жағымсыз) пікір.
710	Салыстырмалы көрсеткіштер	Алдағы жыл бойынша көрсеткішті өзіне қосатын тексеруге жататын есептілік жағдайда аудитордың іс-әрекеттері.
800-899	Мамандандырылған есеп берулер
800	Нақты мақсаттағы аудит бойынша келісімшарттар, аудиторлық есептілік	Маманданған аудитті жүргізген аудиторға аудиторлық қорытынды жасау бойынша ұсыныстар берілді.
810	Үмітті қаржылық ақпаратты тексеру	Болашақтағы қаржылық ақпарат пен қаржы нәтижелері бойынша болжамдық – қаржылық ақпаратты тексеру бойынша мәселелер.
900-999	Қызметтер
910	Қаржылық есептілік бойынша келісімшарттар	Қаржылық есептілігін қарастыру бойынша аудиторды тартудағы мақсат  пен осы қызметтің жалпы принциптері анықталған.
920	Қаржылық ақпараттағы келістірілген рәсімдерді орындау бойынша келісімшарттар	Қаржылық есептілік пен есептемесін, тақырыптық тексерістерді орындау тәртібі көрсетілген.
930	Қаржылық ақпараттың компиляциясы бойынша келісімшарттар	Есептілікті құрастыру үшін аудиторды тарту шарттары мен осы қызметтердің жоспары, олардың құжаттамасы, есептілік нысаны анықталған.

Қызмет көрсетулердің жоғары сапасын қамтамасыз ету үшін аудиторлар және аудиторлық мекемелер Халықаралық аудит стандарттары негізінде аудиторлық  мекеме жұмысының ерекшелігін есептеп, өзінің ішкі стандарттарын қалыптастыруы тиіс.

Аудиторлардың этикасы.  Кәсіби аудиторларға этикалық тұрғыдан өзін-өзі ұстау әдебі аса маңызды болып табылады. Бизнес саласында екі әдептілік аспекті бар: жалпы әдеп және кәсіби әдеп.

Р.К. Маутц және Х.Л. Шараф жалпы кәсіби әдеп мәселелерін зерттей келе, аудиторлармен кез келген кәсіп иелерінің өзін-өзі ұстау әдебі философтардың барлық адам баласына ортақ әзірлеген өзін-өзі ұстау әдебінің жалпы ұғымын бір жақты түсініп, қолданудан басқа ештеңені білдірмейді деп атап кеткен болатын.

Осыған байланысты «әдеп» термині ретінде біз мораль проблемаларын, оның ішінде моральдық таңдау саласын зерделеумен жүйелі түрде айналысатын белгілі бір философия саласын ұғынамыз. Бұл анықтамада негізгі үш тшешуші элемент бар:

1. Шешімді таңдау проблемасы.
2. Жаман мен жақсы туралы түсінік.
3. Әдеп, адамгершілік мәселелерін, оның ішінде моральдық шешімдерді зерделейді.

Әдеп кең мағынасында өнегелік принциптер мен нормалар жүйесі, жеке тұлға, қандай да бір қоғамның немесе кәсіби топтағы адамдардың өзін-өзі ұстау әдебі ретінде баяндалды. Іс жүзінде әр түрлі әдеп нормалары мен ережелерінің түрлері, оның ішінде аудиторлардың, дәрігерлердің, заңгерлердің, әскерилердің және т.б. кәсіби кодекстері бар.

Өзін-өзі ұстау әдебінің кодексі осы кәсіптің өзіндік ерекшелігі болып табылатын өзін-өзі ұстау өлшемдерін дәл анықтап, тиісті ұсыныс береді. Жалпы әдеп теориясына қарағанда кәсіби әдеп кодексінен нақты проблемалардың шешімін табуға болады, оның үстіне, онда кәсіби талаптар бар,

Бақылау сұрақтары

1. Қызметтерді орындау кезінде аудиторлық мекемеге қойылатын талаптар.
2. Тексерілетін субъектінің құқығы мен міндеттері.
3. Аудиторлық мекемелердің жауапкершілігі.
4. Тексерілетін субъектінің жауапкершілігі.
5. Аудиторлық қызмет принциптері.

Есеп

1. «Жетісу» аудиторлық мекемесінің бір маманы «Қайнар» АҚ мекемесінің қаржылық есептілігіне тексеру жүргізді. Бұл аудитор «Қайнар» АҚ мекемесінің 12 акциясының иемденушісі болып табылады. Осы жағдайға байланыысты аудитордың іс-әрекеттерін анықтау керек.
2. «Береке» АҚ мекемесінде аудит жүргізіліп жатыр. «Төленгут» ЖШС мекемесінің аудиторларына мамандар әр түрлі сыйлық беріп жатыр. Жалпы, этикалық нормаларға бұл іс-әрекет сай келеді ме? Аудитордың іс-әрекетін анықтау керек.

Тест сұрақтары

1. Қатені табыңыздар. «Қаржы есептілігінің аудитін реттеу мақсаты мен жалпы принциптері» ХАС-ының келесі принциптері бар:

A) жауапкершілік;

B) объективтілік;

C) тәуелділік.

2.     Аудитор тексеру барысында анықталған салық заңнамасына қатысты бұзушылықтарды салық органдарына айтуға тиіс пе?

A) салық органдарының талаптары бойынша міндетті;

B) міндетті емес;

C) мекемені тексеру нәтижелері бойынша міндетті.

3.     Аудитті жүргізу барысында аудитордың үшінші жақтан ақпаратты алуға құқығы бар ма?

A) жазбаша сұраныс негізінде ғана құқығы бар;

B) қай нысанда болса да құқығы бар;

C) құқығы жоқ.

4.     Аудитті жүргізу барысында аудитор клиенттің рұқсатынсыз үшінші жақтан ақпарат алғанда қандай жазаға тартылады?

A) лицензиясының күші жойылады;

B) біліктілік куәлігі қайтарылып алынады;

C) қылмыстық іс қозғалады;

D) белгілі бір уақытқа дейін аудиторлық қызметпен айналысу құқығынан айырылады.

5.     Аудитті жүргізу бойынша келісімшарттың аяғында аудиттелінген субъект аудиторлық мекемеге ғимаратты жалға алу туралы ұсыныс жасады. Аудиторлық мекемелердің мүмкін болатын іс-әрекеттерін көрсетіңіздер:

A) ұсынысты қабылдамайды;

B) осы қызметтер нарығында қалыптасқан шарттардың негізінде ұсынысты қабылдайды;

C) аудиторланған мекеменің шарттары негізінде ұсынысты қабылдайды.

6.     Кәсіпорын аудиторлық мекемеге жалпы қызмет үшін келісімшартты ұсынды: басында бухгалтерлік есепті жүргізу, есептілікті жасау, содан кейін аудиторлық қорытындыны тексеру мен беру:

A) бұл екі  жаққа тиімді;

B) «Аудиторлық қызмет туралы» ҚР Заңына қарсы келеді;

C) аудиторлық мекеме басқармасының сұранысына байланысты.

7.     Аудиторлық мекеме ірі кәсіпорынның аудиторлық тексерісін жүргізу бойынша келісімшартқа отырды. Ол осы кәсіпорынның акционері болып табылады. Бұл жағдайда келісімшартқа отыра ма?

A) бұл жағдай нормативтік құжаттармен қарастырылмайды;

B) келісімшартқа отыруға болады, себебі аудиторлық мекеме объективті тексеруге мүдделі;

C) келісімшартқа әрекет етуші нормативтік құжаттармен отыруға болмайды.