Кәсіптік патология (проф.патология) – клиникалық пән, этиологиясын, патогенезін, клиникалық суретін, емін және кәсіптік ауруларды алдын алу сұрақтарын зерттейді. Профпатология басқада клиникалық пәндермен тығыз байланысты, сонымен қатар еңбек гигенасыменде.

Жұмыскерлердің денсаулығына жағымсыз әсер ететін өндірістік әсерлер әрқилы. Олардың әсерлерінен тек КА ғана емес, сонымен қатар кәсіптік жарақаттанулар да кездеседі.  Соңғыларына өндірістің аумағында немесе тікелей жұмыс орнында тіндер мен ағзалардың механикалық, термиялық, химиялық және электрлік зақымдануларынан болған жіті аурулар жатады.

КА жіктелулері толық жасалмаған, себебі олардың клиникалық көріністері полиморфты болып келеді және  көптеген ағзалар мен жүйелердің өзгерістерімен сипатталады. Алайда кейбір КА түрлерінде басым зақымданатын ағзалар мен жүйелері болады, мысалы тыныс, қан, жүйке, тірек-қимыл аппараты, есту мен көру ағзалары, т.б.Сондықтан қазіргі кезде этиологиялық себептерге сәйкес жалпылай топтастыру, яғни КА тудырған өндірістік фактордың сипатына байланысты жіктеледі.

КА этиологиялық себебіне сәйкес топтары:

1. Физикалық себептер туындаған КА; өндіріс шаңдары (пневмо-кониоздар, шаңды бронхит, т.б.)
2. Өндірістік ортаның физикалық әсерлерінен туындаған КА (тербеліс ауруы; қарқынды шудан, әртүрлі сәулеленуден, сыртқы ортаданың жоғарғы және төменгі температурасынан болған зақымданулар)
3. Өндірістік ортаның химиялық әсерлерінен болған КА (әртүрлі жіті және сүлелі уланулар)
4. Биологиялық әсерлерден болған КА (инфекциялық материалдармен не жануарлармен қатынаста болатын еңбеккерлерде, сол секілді туберку-лезге қарсы және инфекциялық емдеу мен профилактикалық медицина-лық мекемлердегі қызметкерлер дамыған әртүрлі жұқпалы инфекция-лық және паразитарлық аурулар;  антибиотиктерден, грибоктар мензат түзетін қабілеті бар саңырауқұлақтар және т.б. туындаған аурулар)
5. Кейбір ағзалар мен жүйелерге шамадан тыс күш түсуден дамыған КА (тірек-қимыл аппаратының, шеткілік нервтер мен бұлшықеттердің аурулары)

КА диагнозын қою кезінде  анамнезін, клиникалық және лабораторлық-диагностикалық көрсеткіштерін тыңғылықты талдау қажет.Осындай кезде еңбектік немесе кәсіптік анамнезі өте маңызды орын алады, себебі тек кәсіптік зияндылықпен қатынасы дәлелденген кезде ғана аурудың адамның жұмысымен байланысты екені анықталады.

Еңбектік анамнезінде  КА дамуына мүмкіндік тудыратын шартты жағдайлар көрсетілуі тиіс. Оларға мыналар жатады:  кәсібі, еңбек еткен барлық мерзім арасында өндірістік ортаның  нақты жағымсыз факторымен қатынастағы еңбек жағдайының толық сипаттамасы; ұжымдық және жекебастық қорғандыру заттарын қолдануы; өндірістік ортаның зиянды әсерлерімен қатынастың ұзақтығы мен мерзімі.

Еңбек жағдайының санитарлық-гигиеналық сипаттамасы санитарлық-эпидемиологиялық станцияның (СЭС) еңбек гигиенасы бөлімінің санитарлық дәрігері толтырады. Адам еңбек ететін кәсіпорынды қадағалайтын СЭС-на жіті немесе сүлелі КА диагнозын қойған дәрігер арнайы хабарлама (извещение) жіберуі тиіс.

Емдеу мекемелері анықтаған нақты диагноздардың негізінде КА-ға есеп жүргізіледі:

• жіті КА — барлық типтердегі емханалық-амбулаториялық  мекемелерде (қаралуға келгенде немесе үйіне шақырғанда), әртүрлі профильдегі ауруханаларда;
•  сүлелі КА – ғылыми-зерттеу және медициналық институттардың клини-каларында, дәрігерлердің біліктілігін жетілдіретін институттарда, аурудың кәсіптік сипатын анықтау мен аурудың еңбек жағдайымен байланысын анықтауға құқысы бар емдік-профилактикалық мекемелерде.

Өндірістік кәсіпорындардың, құрылыс ұйымдары мен транспорттың жұмысшыларына емдік-профилактикалық көмекті медициналық-санитарлық бөлімдердің немесе емханалардың дәрігерлері көрсетеді. Медициналық-санитарлық бөлімдердің құрамына  денсаулық пунктері де енуі мүмкін.

Медициналық-санитарлық бөлімдердің негізгі міндеттері – денсаулық сақтау саласының жергілікті органдарымен және мекемелерімен, әкімшіліктермен және қоғамдық ұжымдармен бірге тиісті бекітілген жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек пен тұрмыс жағдайларын сауықтыруға, жалпы және кәісіптік аурулар мен жарақаттануларды азайтуға, мамандандырылған медициналық жәрдем көрсетуге және диспансерлік қадағалауды толассыз жүргізуге бағытталған  шараларды жобалау мен өткізу.

Участкелік цехтік дәрігерлік аумақтың терапевт-дәрігер орнына  ПП маманы бойынша дайындықтан өткен терапевт-дәрігер тағайындалады.     Оның жұмысының негізгі түріне мыналар жатады:

• өндірістік кәсіпорындардың жұмысшыларына квалификациялық медици-налық жәрдем көрсету,
• жұмысшыларды жұмысқа қабылданар алдындағы профтексеруден және периодтық медициналық тексерулерден өткізу,
• диспансерлік қадағалау жұмысы,
• санитарлық ағарту жұмысы,
• сауықтыру шараларын комплексті түрде жүргізу.

Цех дәрігері алғашқы және периодтық  медициналық тексерулерді өткізуде негізгі роль атқарады. Осындай тексерулердің басты мақсаты  уақытында емдеуді бастау мен болашақтағы кәсіптік жарамдылығы мен профилактикалық шараларды  шешу үшін КА ерте анықтау болып табылады.

КА диспаенсеризациясын участкелік цех дәрігері жүргізеді. Диспансерлік қадағалауға пневмокониоздар, сүлелі шаңды бронхиттер, тербеліс ауруы, сүлелі уланулар, т.б. секілді КА-дың сүлелі түрлері жатады.  Осындай науқас адамдарды қадағалау өндірістік зиянды әсерден қатынасты үзгеннен соң да жүргізілуі тиіс.

Диспаенсерлік қадағалау кезінде емдік-профилактикалық шаралар жүзеге асырылады: емханалық мамандандырылған емдер, ауруханаға жатқызу, санаторлық-курорттық емдеу, диетотерапия,  санаторий-профилакторийлерде сауықтыру, еңбекке орналастыру.

КА-дағы дәрігерлік-еңбектік сараптау және сауықтыру мәселесі.

Техникалық және санитарлық-гииеналық шаралармен қатар дәрігерлік-еңбектік сараптау (ДЕС) КА мен кәсіптік емес үдемелі аурулардың айқын түрлерінің дамуларын тежеуде, сол секілді науқас адамдардыңеңбекке жарамдылығын сақтау мен қалпына келтіруде  профилактикалық тұрғыдан өте маңызды орын алады.

КА клиникасында ДЕС-дың негізгі міндеттері:

1. Жұмыскер организміне өндірістік орта мен өндірістік процестердің  жағымсыз факторларының мүмкін болатын әсеріне байланысты еңбекке кәсіптік жарамдылығын анықтау;
2. Науқас адамдағы КА анықтау және оның еңбекке жарамдылығын бағалауды тұжырымдау;
3. Еңбекке жарамсыздығының дәрежесін анықтау және жұмыс істеу қабілетін бағдарлау;
4. Денсаулығына зиянсыз және қоғамға пайдалы іске араласуына мүмкіндік беретін еңбекке тиімді орналастыруды бекіту және тұжырымдау;
5. Мүгедек адамдардың еңбекке жарамдылық жағдайын үнемі қадағалау;
6. Мүгедек адамдардың еңбекке жарамдылығын және денсаулығын қалпына келтіру шараларын анықтау;
7. Еңбекке жарамдылықтың төмендеуі немесе оны жоғалтуына әкелетін себептерді анықтау мен жою.

КА науқас адамдар қосымша жеңілдіктер ала алады. Еңбекке уақытша жарамсыз кезінде  сырқат қағазы жалақысының 100% көлемінде төленеді. КА-дың салдарынан мүгедектігіне байланысты пенсиялық жәрдем жалпы еңбектік стажы мен осы КА тудырған өндірістік ортаның жағымсыз әсерлерімен қатынастағы жұмыс стажына байланыссыз тағайындалады.  Кәсіптік мүгедектік кезіндегі пенсияның көлемі жалпылай мүгедектіктегі пенсияның көлемінен көп. Сонымен қатар,  КА науқас адамға қажет кезінде мамандандырылған санаторий бөлімдеріне ақысыз жолдамалар беріледі.

КА және кәсіптік улану бар кезде науқас адам, егер ауруы кәсіпорынның кесірінен дамыған болса, онда оның денсаулығына келген зияндық есесін қайтару үшін, пенсиядан басқа, осы кәсіпорыннан қосымша материалдық компенсация ала алады. Еңбекке жарамдылықтың жоғалту дәрежесін медициналық-әлеуметтік сараптау комиссиясы (МӘСК) анықтайды.

Еңбекке орналасу алдындағы алғашқы медициналық тексерулердің мақсатына кәсіптік жарамдылық анықтау жатады. Осындай медициналық тексерулер еңбекке орналасушы адамда өндірістік ортаның жағымсыз факторларының әсері жағдайында жұмыс істеуге қарсы көрсеткіштері бар ауруларды анықтауға мүмкіндік береді.

Периодтық медициналық тексерулердің мақсатына  КА-дың алғашқы белгілерін анықтау және өндірістік ортаның жағымсыз әсері кезінде жұмыс істеуге қарсы көрсеткіштері бар кәсіптік емес аурулардың ерте дамитын түрлерін уақытында анықтау жатады.

Периодтық медициналық тексерулерді өткізу мерзымдері  өндірістің түрі мен адамның кәсібіне байланысты болады.

Алғашқы және периодтық медициналық тексерулерді қамтамасыз ету жауапкершілігі денсаулық сақтау органдары мен ведомствалық  медициналық-санитарлық қызмет орындарына жүктеледі. Медициналық тексерулердің тікелей өткізілуі өндірістік кәсіпорындардың емханалары немесе медициналық-санитарлық бөлімдерінің дәрігерлеріне, ал егер олар жоқ болса, онда — өндірістік кәсіпорын орналасқан аудандағы емдеу-профилактикалық мекемелердің манмандарына жүктеледі.

Аурудың кәсіптік екенін мойындауға аса қажетті жағдайға еңбек жағдайында зиянды әсерлерге байланысты жұмыс істеуінен осы аурудың басталуы  жатады. Сондықтан МӘСК-ға науқас адамның еңбектік кітапшасының көшірмесі мен, еңбек гииенасы  бөлімінің дәрігері толтыратын, еңбек жағдайының санитарлық-гигиеналық сипаттамасы берілуі тиіс.КА-дағы еңбекке жарамдылық, кәсіптік емес аурулардағы секілді, толықтай немесе жартылай жоғалтылуы мүмкін.

Еңбекке уақытша жарамсыздық мәселесі емдік-профилактикалық мекемелерде (медициналық-санитарлық бөлім, емхана) дәрігерлік-кеңес комиссиясы (ДКК) шешеді. ДКК-ның құрамында бас дәрігер және оның эксперттік сұрақтар бойынша орынбасары (ДКК төрағасы), бөлімше меңгерушісі және емдеуші дәрігер болады.  ДКК-ның негізгі міндеттеріне  еңбекке уақытша жарамсыздықты сараптаудың күрделі және конфликттік сұрақтарын шешу, әдістемелік басқару мен еңбекке жарамсыздық сырқат қағаздарын дұрыс беруді қадағалау жатады. ДКК қажет кезінде  әртүрлі мамандарды кеңес беруге шақыруы мүмкін.

Еңбекке тұрақты жарамсыздық мәселесін МӘСК шешеді және олар әлеуметтік қорғау саласы (социальная защита) органдарына жатады.

Мүгедектік дегеніміз аурудың салдарынан өзінің тиісті жұмысын істей алмайтын еңбекке жарамдылығының тұрақты бұзылуы немесе үнемі не ұзақ мерзімге еңбекке толықтай жарамсыздық.

МӘСК мүгедектікті  немесе ДКК жолдамасы бойынша науқас адамның еңбекке жарамдылықты жоғалту деңгейін бекітеді.

Науқас адамның еңбекке жарамдылықты жоғалту дәрежесі ауру ағымының түріне және ауырлығына, функциялық бұзылыстардың айқындылығына, клиникалық және еңбектік болжамдарына байланысты болады. Сондықтан мүгедектіктің 3 тобы болады: 1,2,3.

1-ші топтағы мүгедектік функциялық бұзылыстардың өте айқындығына байланысты адам өзін-өзі күте алмаса және басқа адамның күтімін қажет етсе немесе масыл болса ғана беріледі.

2-ші топтағы мүгедектік адамның еңбекке жарамдылығының толықтай және тұрақты түрде дамуын тудыратын функциялық бұзылыстардың өте айқын кездері мен аурудың тез үдемелі ағымында және дерттік процестің ауыр дәрежедегі өршулерінде беріледі. Мұндай адамдар  басқа адамның үнемі күтімін қажет етпейді.

3-ші топтағы мүгедектік организм функциясының бұзылыстарына байланысты еңбекке жарамдылығының өте айқын төмендеуіне әкелетін сүлелі аурулары бар  немесе анатомиялық кемістігі бар адамдарға беріледі.

3-ші топтағы мүгедектік науқас адам денсаулығына байланысты  ұзақ мерзімге өзінің мамандығына байланысты жұмыс істеуге болмайтын болса, ал еңбекке тиімді орналасуы оның квалификациялық деңгейінің төмендететін болса ғана бекітіледі.

КА-да  науқас адамды әлеуметтік-еңбектік және медициналық сауықтыру өте маңызды болып саналады және оның мақсатына ауырған адам денсаулығын қалпына келтіру болып табылады.

Науқас адамды сауықтыру комплексіне мына шаралар жатады:

1. КА мен кәсіптік емес аурулардың бастапқы түрлерін ерте және уақытында анықтау;
2. Аурудың патогенезіне негізделген емді тағайындау;
3. Науқас адамды тиімді еңбекке уақытша немесе тұрақты түрде орналастыру немесе бойындағы ауруына сәйкес медициналық және еңбектіе болжамдарын ескере отырып белгілі мерзімге оны еңбектен толық босату.

Білімдерін тексеруге арналған тест сұрақтары:

1. Алғашқы медициналық тексерулердің мақсаттары?

1. кәсіптік аурулардың алғашқы белгілерін анықтау
2. кәсіпке жарамдылығын және оған қарсы көрсеткіштерін анықтау
3. кәсіптік емес аурулардың алғашқы белгілерін анықтау
4. онкологиялық, жүрек-тамыр ауруларына мақсаттық тексерулер
5. осының барлығы

2. Кәсіптік аурулар диагнозын қоюға қайсысы қажет?

1. еңбек кітапшасының көшірмесі
2. еңбек орнының санитарлық-гигиеналық сипаттамасы
3. сырқатнамасының көшірмесі
4. кәсіптік аурулар орталығына жолдама
5. осының барлығы

3. Қосымша ақылы сырқат қағазы қандай жағдайда беріледі?

1. дерттің қысқа мерзімінде және емнен эффект болар кезде
2. дерттің жеңіл және орташа дәрежесі және болжамы қолайлы кезінде
3. болжамы қолайлы кәсіптік аурудың нақты анықталуында
4. кәсіптік зияндылығы жоқ басқа жұмысқа уақытша ауыстырылғанда
5. осының барлығында

1. Қандай науқас адамға қосымша ақылы (еңбектік) сырқат қағазы беріледі?
   1. жұмысшыдағы аппендэктомиядан кейінгі жағдай
   2. 1-ші дәрежелі силикозға шалдыққан металл құюшы
   3. 2-ші дәрежелі силикозы бар құм үгітуші
   4. 1-ші дәрежелі тербеліс ауруы анықталған клепальщик
   5. 2-ші дәрежедегі тербеліс ауруына шалдыққан сұйық металл кесуші

6.Кәсіптік ауруларды анықтаудағы негізгі шарт?

1. еңбектік жағдайының санитарлық-гигиеналық сипаттамасы
2. химиялық агенттің биологиялық орталарда анықталуы
3. еңбек стажы, кезеңдік және алғашқы мед. тексерулер нәтижелері
4. клиникалық-функциялық, рентгендік зерттеулер нәтижелері
5. осының барлығы

6. Кәсіптік ауру диагнозын кім қоя алады?

1. жұмыс орнындағы цех дәрігері
2. участкелік дәрігер
3. дәрігерлік кеңес комиссиясы (ВКК)
4. медициналық-әлеуметтік сараптау комиссиясы (МӘСК)
5. кәсіптік аурулар орталығы

7. Машина құрастырушы заводтың дәрігері металл құятын цехтың тесушісінде силикоз ауруы бар екенін жорамалдайды. Терең медициналық тексеруден өткізу мақсатында бұл адамды қайда жолдауға болады?

1. кәсіптік аурулар орталығы
2. жалпы терапиялық бөлімшеге
3. тұрғылықты жердегі поликлиникаға
4. медициналық-әлеуметтік сараптау комиссиясына (МӘСК)
5. дәрігерлік кеңес комиссиясына (ВКК)

8. Қашан қосымша ақылы (еңбектік) сырқат қағазы беріледі?

1. жақсы емдік нәтиже күткенде ғана
2. ауру ауырлығының жеңіл дәрежесінде ғана
3. кәсіптік ауруға байланысты басқа жұмысқа ауыстырылса ғана
4. кәсіптік аурудың нақты анықталуында ғана
5. осы аталғанның барлығында

9. Кәсіптік ауру диагнозын кімнің қоюға құқысы бар?

1. цех дәрігері
2. емханадағы участкелік дәрігер
3. дәрігерлік кеңес комиссиясы (ВКК)
4. медициналық-әлеуметтік сар

5. кәсіптік аурулар орталығы

10. Кәсіптік анамнезін жинау кезінде қайсысы ескерілуі тиіс?

1. кәсіби мамандығы
2. еңбектік жағдайының санитарлық-гигиеналық сипаттамасы
3. қауіпсіздік техникасының жабдықтары
4. кәсіптік зияндылықпен қатынастың ұзақтығы мен көлемі
5. осының барлығы