Май шығыс шартылдауықтары Melolontha hippocastani F.  (1-сурет) Әр түрлі сүрек, бұтақтық және шөптік өсімдіктерді бұзатын көпулы зиянкес. Денесінің ұзындығы 20-29 мм. Түске бояу тiптi құбылмалы. Өзi айқын айырмашылық белгi пигидия формасы және түс болып табылады: қара, қысқа, ұрғашысында тек қана тар шашақты , еркекте – аяғында ептеген дөңгелек кеңейтілген. Жыныс айырмашылықтары қарынның аяқтауынан басқа ұрғашының алдынғы аяқтарының сирағының тістілігінде және мұрт пластинкаларының санында: еркекте ұрғашыға қарағанда 7 мүшелі және шамамен екі есе үлкен, ұрғашыда  6 пластинка.

  Оның дернәсілдері топырақта тамырмен қоректеніп жатады. Дәрнәсілдер құмды, сор және жеңіл саздақ топырақтарындағы қарағай дақылдарына және табиғи өскіндерге едәуір көп зиянын тигізеді. СССр-дің европалық жағында, Батыс және Шығыс Сібірде кең таралған. Шартылдауықтар ұрпақтануы солтүстіктегі ашық жерлер және сирек отырғызылған жерлерде – бесжылдық, оңтүстікке қарай ашық жерлердің орманды-дала жерлерінде және орман асты жерлерде – бес-төртжылдық, оңтүстікте шартылдауық әдетте орман асты жерлерінде төрт жыл өмір сүреді.

Қоңыздар топырақта қыстайды. Топырақтан сәуірдің аяғы мен мамыр айларында ұшып шығады. Қоңыздар кешке емен, қайың және басқа да жапырақтармен қоректену үшін ұшады. 3-4 км қашықтықта ұша алады. Жұмыртқаларын 10-30 см тереңдікте 20-30 шт үйіп тастайды. Жұмыртқаның дамуы 3-4 жылға созылады. Жаңа туған дернәсілдер топырақта қуыршаққа айналғанша 3-4 жыл жатады.

Жас дернәсілдер жұқа қабықтармен және аздап қарашірікпен, өсе келе – оларды кеміре отырып немесе үлкен жаралар жасай отырып, үлкендеу тамырлармен қоректенеді. Жаз кезінде дернәсілдер топырақтың үстіңгі қабатында 10-30 см тереңдікте жатады. Тамыздың аяғы мен қыркүйек айларында олар 70-120 см тереңдікке дейін төмен түседі, осынде қысты өткізіп 0,7^°С суыққа төзеді. Дернәсілдер соңғы дамуында маусымның ортасында сопақ үңгірлер (ұйықтайтын жер) жасайды да, осында қуыршаққа айналады (2-сурет). 1-2 айдан кейін (тамыз-қыркүйекте) жаңа қоңыздар туып, осы жерде қыстайды. Қоңыздар топырақтан келесі жылдың көктемінде ұшып шығады. Шығыстық май қоңыздарының ұшып шығуы жыл сайын болады, дегенмен бұл 4-5 жылда көп болады.

1-сурет. Май шығыс шартылдауықтары Melolontha hippocastani F

2-сурет. Май шығыс шартылдауықтарының дернәсілі

Батыстық май шартылдауығы — Melolontha melolоntha L. (3-сурет)  ірі қоңыз, шамамен 23-31 мм ұзындығымен, қуатты дөңес денесімен. Негізгі түсі қара, қанат үсті, аяқтары және мұртшалары, щупиктері және пигидилері ақшыл қоңыр түсті. Ерекшелігі, түсі өзгеруі мүмкін. Алдынғы арқасынан созылған кішкентай басы, шеттерінен қалың ақшыл қоңыр түктермен жабылған. Басында веер тәрізді орналасқан мұртшалары бар. Қоңыр қанат үстілерінде төрт төртен қабырғалары болады. Қарынның шеттерінде ақ үш бұрышты дақтар жақсы көрінеді.

Дернәсілдері топырақ астында өсімдіктердің тамырын бұзып жатқан көпулы зиянкестер. СССР-дің батыс және оңтүстік батысынан Псков–Смоленск–Харьков–Ставрополь жолағында көп тараған. Ауылшаруашылық дақылдарына дернәсілдері зиянын тигізетін ашық селдір топырақты мекендейді. Орман кескіндерін отырғызу барызында прогалин және орман астына аз шоғырланған май шартылдауығы табиғи жаңару мен орман дақылдарына зияны тиеді. 3-5 жыл ағымында дамиды.

Қоңыздар топырақта қыстайды. Көктемде шығыстық қоңыздарға қарағанда, екі жұмаға ке ұшып шығады. Бұл мезгілде олар орман шошақтарына, бақтарға, парктерге, жеке тұрған ағаштарға бағытталады. Орман ағаштарының ішіндегі қореккөз – емен ағашы. Биология бойынша шығыс май шартылдауықтарымен ұқсас.

3-сурет. Батыстық май шартылдауығы — Melolontha melolоntha

Шартылдауығының жұмыртқалары сопақ, түсі кіршен ақ, көлемі шамамен 3х2 мм болады. Дернәсілдері етті,  сары- ақшылдау, пішіні «С» әрпі тәріздес. (4-сурет). Басы қоңырлау төртмүшелi мұрттар және күштi жақтармен. 3 қос кеуде аяқтары болады. Қарын 10 сегменттерден тұрады, екi соңғы олардың iшiнен шомбал. Екi соңғы сегментте 22-30 қыл болатын екi параллел ұзына бойына қатарлары бар. Дернәсілдердің үш жасы болады, бас камераларының ендерімен ерешеленеді. (бірінші жас = 2,5 мм, екінші жас = 4 мм, үшінші жас= 6 мм). Қуыршағы бос, сарылау болып келеді.4- сурет. а – қоңыздармен зақымдалған бұта; b- дернәсілдермен зақымдалған тамыр; с- май шартылдауығының қарнының аяқталуы; d- шартылдауықтың жұмырқасы; е- бірінші, екінші және үшінші жастағы дернәсілдер.

Маусымдық шартылдауық Rhizotrogus solstitialis. Қоңызы қарамұтр тұқымдастарынан (Lamellicornia s. Scarabaeidae), (Melolonthidae) шартылдауық немесе шартылдауық емес топтарына жатады.

Маусым щартылдауығы қара- қоңырлау түсті; кеуде қалқандарының жиегі, мұртшалары және аяқтары сары-қызылдау; қанаттарының үсті ақшыл- сары, жылтыр  4 дөңес ұзына бойына сызықтары бар; кеудесі қалың, ұзын жұмсақ ақшыл талшықтармен жабулы; қарыны қысқа ақшыл талшықтармен, олар шеттерінде 3 бұрышты дақтарды құрайды (5- сурет).

Қоңыздары күндіз жерде тығылады. Олар әр түрлі ағаштардың жапырақтарымен қоректенеді. Ұрғашысы топырақта 20-30 жұмыртқасын салады. Дернәсілдері  май қоңызының дернәсілдеріне ұқсас, бірақ өлшемдері бойынша кіші және аяқтары жіңішкелеу және табандарда ұзын тырнақтары бар; ақырғы үш тыныс алу тесіктері басқаларға қарағанда кішірек; артқы тесігі үш сәулелі жұлдыз тәрізді; қарынның ақырғы сегменті соңында қармақ тәрізді үлкен желілермен жабылған; оның түсі ақшыл сары.

Көпулы. Оның дернәсілдері әр түрлі өсімдік тамырларымен қоректеніп, топырақ астында өмір сүреді. СССР-дің европалық территориясында көптеп кездеседі, Кавказ, Сібір, және Орта Азияда. Оңтүстік жақтарда ұрпағы – 2, ал солтүстік жақта ұрпағы – жыл дамиды.

Дернәсілдер әр түрлі жаста қыстайды. Қоңыздар маусым айында күн батқасын кешке ұшып жүреді, ал күндіз топырақ астында тығылып жатады. Жұмыртқаларын жердің тыңайма егіндіктеріне және көпжылдық көп отырғызатын жерлерге қалдырады. Дернәсілдер бір айдан кейін туады, екі рет қыстайды және мамыр айында 20-30 см тереңдікте қуыршақтанады. Орман шаруашылығында маусымдық шартылдауықтар негізінен тәлімбақтар мен топырақты күтімі аз болғандағы қарағай дақылдарын қайта отырғызатын жерлерде болады.

Шілделік, мәрмәр немесе сұр шартылдауық – Polyphylla fullo L. Әр түрлі орман және сүрек жемісұрығының таужыныстарын, сонымен қатар жеміс ағашы мен дала дақылдарына зиянын түсіреді. СССР-дің оңтүстік европа бөлігінде кездеседі. Әсіресе, днепр, анап және дон құмы аумағында, қарағай дақылдары мен жеміс ағаштарына зиянын тигізеді. Ұрпақтануы – үш-төрт жылдық.

Әр түрлі жастағы дернәсілдер топырақтың 1 м және одан терең жерлерінде қыстайды. Маусым айында 30-60 см тереңдікте қуыршақтанады. Қуыршақтану кезеңі 3 жұмаға созылады. Қоңыздардың ұшуы мен жұмыртқа басуы маусымның соңынан тамыздың басына дейін өтеді. Осы уақытта қоңыздар жеке тұрған қарағайлар мен өскіншек қарағайлардың басына шығып алып, қарағай қылқанжапырақтарымен қоректенеді. Аналықтары жұмыртқаларды топыраққа бір-бірінен бірнеше сантиметрге алшақ 15-30 см тереңдікке көмеді. Аналығы 30-40 жұмыртқаға дейін туады. Жұмыртқаның дамуы 4-6 аптаға созылады. Дернәсілдері шілде-тамыз айларында туады, бірінші кезде қарашірік пен әр түрлі өсімдіктердің жұқа қабыршақтарымен қоректенеді. Дернәсілдер өсе келе, қарағайлардың, жемісұрықты ағаштар мен жеміс ағаштарының үлкендеу тамырларын кеміріп өлтіреді.

Түкті сұр шартылдауық – Anoxia pilosa F. (7 сур.,8). Қарағай мен басқа да жемісұрығы мен жас отырғызылған өсімдіктерге, сонымен қатар сүрек таужыныстары жемісұрығы мен жеміс ағаштарына зиян келтіреді. СССР-дің европалық бөлігіндегі оңтүстік орман даласы мен далалық аумақтарда Қырым, Кавказда көп тараған. Ұрықтануы үшжылдық.

Әр түрлі жастағы дернәсілдер топырақтың 50-110 см тереңдігінде қыстайды. 3-жылдық қыстақтан кейін мамыр айында 10-30 см тереңдікте қуыршақтанады. Қоңыздар маусымда пайда болады. Қосымша тамақтанбайды. Топыраққа 2-8 шт үйіп жұмыртқалайды. Дернәсілдері 2-3 аптадан кейін туып, тамырмен қоректенеді. Ең үлкен зияны құмдынығайту дақылдарына, әсіресе, қарағайға зияны көп тиеді.

Тәлімбақтар мен орман дақылдары бар аумақтарды дернәсілдерден тазартады. Ол үшін оны жақсылап бірнеше рет инсектицид уымен араластыра отырып шығарады.

Сәуір шыртылдауықтары немесе сарғыш тамыркеміргіші (шартылдауық) – Rhizotrogus aequinoctialis Hrbst. (7 сур., 9). Тыңайма егінділері және қара топырақ пен қоңыр топырақты жерлерде емен, үйеңкі, шаған мен басқа да жапырақты таужыныстарына зиян келтіреді. СССР-дің европаның далалы бөліктерінде, Қырым, Кавказ және Кавказдың арғы жағында кең тараған. Ұрықтануы үшжылдық.

Қоңыз бен дернәсіл екі рет қыстайды. Көктемде туған қоңыздардың ұшуы сәуір мен мамырда өтеді. Қосымша тамақтанбайды. Топыраққа жұмыртқалайды, 2 аптадай уақытта дамиды. Аналығының ұрықтығы 28 жұмыртқаға дейін жетеді. Дернәсілдері мамырдың соңында пайда болады. Тамырлармен қоректенеді және жас отырғызылған орманға, әсіресе, қайта өңделген жерлерге тисе алмайды. 2 рет қыстап шыққан дернәсілдер тамызда қуыршақтанады, тамыз аяғында – қыркүйекте қоңыздар туады, топырақта қыстап, тек көктемде ғана шығады.

Кәдімгі немесе жазғы тамыркеміргіштері (шартылдауықтар) – Rhizotrogus aestivus Ol. Әр түрлі сүрек екпе көшеттері мен тікпе көшеттерге, жағалық шағыл құмындағы қарағай. Далада, СССР-дің оңтүстік орманды бөліктерінде, Қырымда, Кавказда кездеседі. Ұрықтануы үшжылдық. Қоңыз бен дернәсіл екі рет қыстайды. Өмір сүру салты сәуірлік тамыркеміргіштеріне ұқсас.

Ақ шартылдауықтар – Polyphylla alba Pall. Таужыныс бақтары мен қорғаныш (дала) орманын өсірудің зиянкестері. СССР-дің европалық оңтүстік-шығыс бөлігінде, Қазақстан мен Орта Азияның орта шенінде, құрғақ дала мен жартылай шөлдің құмды топырағында кездеседі. Ұрықтануы үшжылдық.

Топырақта дернәсілдер қыстайды. 3 жылдық қыстаудан кейін олар қуыршақтанады. Қоңыздардың ұшуы мен жұмыртқалауы – маусым-шілде айларында өтеді. Жұмыртқаларын топырақтың 30 см тереңдігіне салады. Аналығының ұрықтануы – 30 жұмыртқа. Дернәсілдер бірінші уақытта қарашірікпен, ұсақ қабықпен, сосын қалың тамырларда терең тесік жасайды. Ақ шыртылдауық кемірген жерлер құрғақшылық жағдайда орман өсіруге бөгет жасайды.

Жүгері дублягі немесе көңші – Pentodon idiota Hrbst. Әр түрлі шөптік және сүрек өсімдіктеріне зиян келтіреді. СССР-дің европалық бөлігінің далалық және орманды-далалық жерлерінде, Қырым, Батыс Қазақстанда және Кавказда кездеседі. Ұрықтануы үшжылдық.

Топырақта қоңыз бен дернәсілі екі рет қыстайды. Қыстан шыққан қоңыздардың ұшуы мамырдың соңында және маусым айында өтеді. Қоңыздар бір жылдық екпе көшеттеріндегі жапырақты таужыныстарын тістеп тастайды, ал 2-3 жылдықтарда тамырлық мойнының жанындағы бағанасын кеміреді. Маусым соңында ашық, құрғақ жерлерде жұмыртқалайды. Бір айдан кейін дернәсілдер пайда болады, ол дернәсілдер кейін тәлімбақтар мен жас өскіншектер емен, жиде, алмұрт, өрік және басқа да сүрек өсімдіктерінің тамырын жейді. 2 рет қыстағаннан кейін олар жаз соңында қуыршақтанады, қыркүйекте қоңызға айналады да, көктемге дейін топырақта қалады.

Күрес шаралары. Мамыр және маусым айларында тәлімбақтарда көрсетілген екпе көшеттерінде инсектицидтермен өңделеді. Қуыршақтар пайда болу уақытында топырақты 15 см тереңдікке барлық керек препаратты енгізеді, май шартылдауықтарына қарсы жасағандай.

Бақ шартылдауығы – Phyllopetha horticola L. Топырақтағы әр түрлі сүрек өсімдіктерінің екпелері мен өсінділеріне зиян келтіреді. СССР-дің барлық жеріне жайылған, Шеткі Сібірден және далалық жерден басқа. Ұрықтануы біржылдық.

Дернәсілдер топырақтың үстіңгі (20 см дейін) қабатында қыстайды. Көктемде, мамырда олар қуыршақтанады. Қоңыздар маусым мен шілде айларында пайда болады, жемісұрығының түйінімен және сүрек жапырақтарымен және бұтақтық талжыныстарымен қоректенеді. Дернәсілдері ұсақ шөптік және сүрек өсімдіктерінің қабықтарымен қоректенеді. Көптеп пайда болғанда өсінділер мен сүрек дақылының жас екпелерге зиянын келтіреді.

Күрес шаралары. Қоңыздарды ұшу кезінде оларды жою үшін – жеміс өсімдіктерін жерден хлорофос шашу керек немесе 0,6-0,8 және 0,3 кг 1 га-ға сәйкес метатионды шашу керек. Дернәсілдерді басқа шартылдауықтардікітдей жояды.

Сарғыш түсті түнгі шаршылдауық – Serica brunnea L. Шөпті өсімдіктен басқа, тәлімбақтардағы және екпе көшеттеріндегі сүрек өсімдіктерінің өзіндікекпелер өсінділері мен жас екпелеріне зиян келтіреді. Далалық, орманды-далалық және СССР-дің европалық бөліктің оңтүстік жағында және Сібірден Иркутскке дейінгі жерде кездеседі. Ұрықтануы біржылдық.

Қоңыздар мен дернәсілдер қыстайды. Қоңыздардың ұшуы мамырдан қыркүйекке дейін өтеді. Қоңыздар әр түрлі ағаштар мен бұталардың жапырақтарын жейді. Жұмыртқаларын орманның ашық жерлеріне, орманды-даладағы орман асты жерлерде топыраққа салады. Дернәсілдер топырақта қарашілік жеп жата береді, ауыл өсімдіктерінің өзіндікекпелерін бүлдіруі мүкін.

Далалық екпе шыртылдағы – Agriotes gurgistanus Fard. Орманды-даланың оңтүстігінде және СССР-дің европалық бөлігінің далалық жерлерінде кең тараған. Көпулы. Далалық, көкөністік және техникалық ауылшаруашылық дақылдарға қатты зиянды әсер етеді. Оның дернәсілдері (сымқұрттары) ормандық тәлімбақтарындағы шашылған дәндеріне зиян келтіреді және олардың шеттерін кеміреді немесе ішінен жейді. Өсіп келе жатқан дәндердің сыртқы қабықшасы мен өсіндісіне зақым түсіп, өлуіне әкеліп соғады. Ұрықтануы үшжылдық.

Әр түрлі жастағы дернәсілдері топырақ астында қыстайды. Соңғы жастағы дернәсілдің қуыршақтануы көктемнен шілде айына дейін болады. Қуыршақ кезеңі 10-12 күнге созылады. Мамыр соңынан бастап топырақ үстінде жас қоңыздар пайда болады, 7-15 күннен кейін топыраққа жұмыртқасын басады да, өліп қалады.

Қара пар көмегімен (тәлімбақтағы) екпе айналымы, жұмыртқа салу үшін қоңыздарды тартатын тамыр сабақты және басқа да арам шөптерді жою, басқа да агротехникалық шаралар. Химиялық шаралар – дәндерді құрамында ГХЦГ гамма-изомері бар препараттармен залалсыздандыру, тәлімбақтар немесе орман дақылдарына қолдану алдында бір жыл бұрын топырақты гексахлоранмен залалсыздандыру керек. Тәлімбақтарда қоңыздардың көбейгенін ескерту үшін, гексахлоранмен өңделген шөп үйіндісі үйіп қойылады. 1 га жерге мамыр-маусым айларында 50-100 1,5-2 кг гексахлораны бар дустымен көңіл аударғыш шөптері қойылады.

Шағын дала шыртылдағы – Agriotes sputator L. СССР-дің европалық бөлігіндегі оңтүстік орман даласы мен далалық аумақтарда Қырым, Кавказда және Батыс Сібірде көп тараған. Ауыл шаруашылығындағы ең қауіпті зиянкестердің бірі болып табылады. Оның дернәсілдері ауылшаруашылық дақылдардан басқа, отырғызылған орман дәндерін, екпе көшеттерінің тамырларын және екпелерді бүлдіреді. Ұрықтануы төртжылдық.

Қоңыздар мен әр түрлі жастағы дернәсілдер топырақта қыстайды. Қоңыздар топырақтан көктемде ерте сәуір-мамыр айларында шығады және 10-20 күннен кейін жұмыртқаны 2-5 см тереңдікке салып бастайды. Аналықтың ұрықтылығы 150 жұмыртқа. Жұмыртқа 20-30 күнге дейін дамиды. Күндіз басқа да шыртылдақтар секілді тыныш өмір сүреді. Жер түйіршіктерінің астына, өсімдік қалдықтарының астында және басқа да тығылуға ыңғайлы жерлерде жасырынады. Кешке қарай ұшып бастайды. Дернәсілдер 3-4 одан да көп жылдар бойында температураға байланысты дамиды. Соңғы жастағы дернәсілдер шілде-тамыз айларында қуыршақтана бастайды. Қоңыздар қуыршақтардан 8-12 күннен кейін туа бастайды. Жас қоңыздар топырақта қыстауға қалады.

Алапес дала шыртылдағының – Agriotes lineanus L. (8 сур., 7, 8) өмір салты алдындағы екі шыртылдақ салтына ұқсас. СССР-дің европалық бөлігіндегі оңтүстік орман даласы мен далалық аумақтарда, Кавказда және Батыс Сібірде көп тараған. Ол қара топырақты жерлерден гөрі, жеңіл топырақты жерлерде көптен кездеседі.

Жуан шыртылдақ – Selatosomus latus Fabr. СССР-дің европалық бөлігіндегі оңтүстік орман даласы мен далалық аумақтарда, Қырымда, Кавказда және Батыс Сібірде, Амурмаңында, Қазақстанның оңтүстік-шығысында және Түркменияда көп тараған. Ұрықтануы төрт-бес жылдық.

Қоңыздар мен әр түрлі жастағы дернәсілдері топырақта қыстайды. Қоңыздар көктемде ерте пайда болып, ашық өмір сүреді. Аналығы жұмыртқаларын топырақтың үстіңгі қабатында 3-5 үймелеп салады. Аналықтың ұрықтануы 200 жұмыртқаға дейін жетеді. Жұмыртқаның дамуы 12-18 күнге созылады. Дернәсілдер мамыр-маусым айларында пайда болады. Олар кемінде 3, солтүстік аумақтарда 4-5 жыл дамиды. Шілде-тамызда қуыршақтанады. Қуыршақтану мерзімі 2-3 аптаға созылады. Жаңа туған қоңыздар топырақта келесі көктемді тосып қалады.

Сұр шыртылдақ – Brachylacon murinus L. барлық жерді мекендейді десе де болады, тек шөл мен шөлейт жерлерде болмайды. Ормандарда дернәсілдер бірінші кезде қарашірікпен қоректенеді, сосын дәндерді бүлдіреді, сүрек өсімдіктерінің өспесін, басқа жәндіктердің дернәсілдері мен қуыршақтарын жейді. Ұрықтануы төрт-бес жыл.

Қоңыздар мен әр түрлі жастағы дернәсілдер қыстайды. Қыстан шыққан қоңыздар мамыр мен маусымның басында топырақтан шығады. Жұмыртқаларын топыраққа орман отырғызылған жердің астына салады.

Құм медлягі –Opatrum sabulosum L. (8 сур., 2, 3, 4). СССР-дің европалық бөлігіндегі оңтүстік орман даласы мен далалық аумақтарда, Қырымда, Кавказда және оңтүстік Сібірде, Орта Азия тауларында көп тараған. Ауылшаруашылық дақылдары мен орман тәлімбұтақтарына зиянын тигізеді. Ұрықтануы біржылдық.

Қоңыздар топырақтың үстіңгі қабатында және өсімдік қалдықтарының астында қыстайды. Көктемде пайда болады сәуір мен мамырда, күндіз топырақ үстінде жүреді, ашық өмір салтын ұстанады. Жаңбырлы күндері және түнде қоңыздар өсімдік қалдықтарының астына және тағы басқа жасырынатын жерлерге тығылады. Қоңыздар көктемде сүрек пен бұталардығ таужыныстарын бұзады (8 сур., 5), тәлімбақтарда ең бірінші гүлдер мен жапырақтарды жейді. Аналықтары жұмыртқасын топырақтың жұмсақ жерінде, бет жағына салады. 10-12 күннен кейін пайда болған дернәсілдер топырақта 2 айға жуық дамиды. Осы кезде олар қарашірікпен және әр түрлі қабыршақты өсімдіктермен қоректенеді. Дернәсілдер шілде-тамыз айларында қуыршақтанады. Жаңа ұрпақ қоңыздары қыстайды.

Күрес шаралары. Қоңыздарды уланған тамақтар арқылы көңілін аулап, өлтіру. Қорғалған тәлімбақта (аумақта) 6 х 6 м қашықтықта сабақ мен былтырғы шөп үйінділері гексахлоранның гамма-изомерімен уланып қойылады. Қоңыздар көптеп шыққанда 0,8 кг/га өлшемінде хлорофос шашылсын.

Дала медлягі – Blaps hatophila Fish. СССР-дің европалық бөлігіндегі оңтүстік орман даласы мен далалық аумақтарда, Батыс Сібірде, Орта Азияда көп тараған. Далалық аумақтарда зияны көптеу, ауылшаруашылық дақылдарына тиеді. Орман тәлімбақтарындағы қоңыздар мен дернәсілдер көктемде дәндерді, өскіндерді және өсімдік қабыршақтарымен қоректенеді. Ұрпақтануы біржылдық.

Қоңыздар мен дернәсілдер қыстайды. Жас қоңыздармаусым мен шілде айларында топырақта туады және бірден жұмыртқа салады. Қоңыздар 2 жылдай жыл сайын топыраққа жұмыртқа салып өмір сүреді. Аналықтың жалпы ұрықтануы – 500 жұмыртқа. Жұмыртқаның дамуы 10-12 күнге созылады. Пайда болған дернәсілдер қыстайды, мамыр аяғы мен шілдеде қуыршақтанады.

Дала медлягінің қоңызы тығылып өмір сүреді.

Кравчик-головач – Lethrus apterus Laxm. (8 сур.,1). СССР-дің европалық бөлігінің оңтүстік орманды-дала және дала аумақтарында болады. Шығыс жерлерде осы туыстықтың басқа түрлері өмір сүреді. Сүрек және шөпті өсімдіктерді бүлдіреді. Қоңыздар зиян келтіреді. Дернәсілдері зиянсыз.

Қоңыздары қыстайды. Қоңыздар көктемде ерте пйда болып наурыздың соңы – сәуірде қоңыздар өсіп жатқан өсімдіктердің жапырақтары мен өскіндерін тістеп, оларды өздерінің жердегі жүрістеріне дернәсілдерін тамақтандыру үшін алады.

Қоңыздар өздерінің өтетін жерлерін 60 мм тереңдікте жасайды. Өткелдің төмен жағына жұмыртқалар мен болашақ дернәсілдеріне арнап жасыл шөп дайындап қояды. Жұмыртқа – 10 күн, дернәсіл – 20-25 күн, қуыршақ – 15 күн ішінде дамиды. Жас қоңыздар туылған жерлерінде қыстайды.

Тәлімбақтарға және орман дақылдарына арналған жерлерді жырту. Қоңыздардың жаңа пайда болған кезінде 15-20 кг/га есебімен 12 % гексахлоран дустысын шашу.

Күздік түн көбелек – Agrotis segetum Schiff. Қиыр Сібірден басқа барлық жерлерді мекендейді. Жемдік және тағы басқа ауылшаруашылық дақылдарын құртады. Орман шаруашылығында, тәлімбақтарда 1-2 жылдық дақылдарға зиянын тигізеді. Солтүстік жақтарда – бір ұрпақ болып, орманды-дала, далалық аймақтарда – екі, оңтүстікке жақын Украина және Кавказ маңы желерінде үштік дамуда.

Ересек жұлдызқұрттар топырақта қыстайды. Көктемде топырақта қуыршақтанады. Көбелектердің ұшуы екі ұрпақтықтарда бір рет – мамырдан маусымның аяғына дейін, екіншісі – шілдеден қыркүйекке дейін. Көбелектер кешкі қараңғылықта белсенді болады. Жарық пен тоқ иісі оларға жақсы көңіл аудартады, солай санын байқауға болады. Түн көбелектің ұрықтығы 2500 жұмыртқа. Жұмыртқаларын бір-бірлеп немесе 2-16 дан үйіп, арам шөп жапырақтарында, өсімдік дақылдарында және топыраққа салады. Жұмыртқа 5-17 күнде дамиды. Жұлдызқұрттар бірінші кезде жас жапырақтармен қоректеніп, ашық өмір сүрді, ал ІІ жасынан топыраққа кетіп, түнде қоректенетін болды. Ересек жұлдызқұрттар жер астындағы және тамыр маңындағы өсімдік бөліктерін жейді.

Көбелектер қоректенетін және жұмыртқасын қалдыратын арам шөптерді жұлу. Оларды гексахлоран препараты немесе басқа да улы затпен арам шөптің үлкен жапырақтарын жағып, солай улап өлтіру. Хлорофос немесе гексахлоран препараттарымен жас жұлдызқұрттар отырған жерлерге шашу. Жұлдызқұрттармен күресу үшін, топыраққа түйіршектелген мына препараттар қосылады: базудин 10 %, гексахлоран – 2-4 %.

Кәдімгі бұзаубас – Gryllotalpa gryllotalpa L. (8 сур., 6). Солтүстік аумақтардан басқа СССР-дің европалық бөлігіне қатысты жерлердің бәрінде. Жер шығанақтары мен суқорларының бойында көп кездеседі. Орман тәлімбақтарында және жас отырғызылған жерлерде, дмқыл жерлерде өсімдіктердің тамырын кемріп, өлтіріп тастайды. Ұрпақтануы екіжылдық, оңтүстіктерде біржылдық. Бұзаубас тереңдігі 1 м жерде қыстайды. Шіріген өсімдіктердің жиналғанын қалайды. Көктемде топырақ үстінде пайда болады және жұптаудан кейін мамыр-маусым айларында жердің 10-15 см тереңдігіне ұя жасап, 300 жұмыртқа басады. Дернәсілдері 10-15 күннен кейін жұмыртқадан шығады да, еңбектеп барып өсімдік тамырларына барады. Дамуларын келесі жылдың жазында аяқтап, ересек бұзаубас қайда қыстаса, сонда қыстайды.

Жұмыртқалары бар ұяларды бұзу үшін жерді жырту. Көктемгі-жазғы мезгілде жылқының қиы пайдаланылады. Ал химиялық құралдардан уланған алдамыштар жатады. Оларды жүгері жемінен, басқа да жеміс дақылдарына 2-3 % өсімдік майы енеді.

Шығыс бұзаубасы – Gryllotalpa fossor Scudd. Қиыр Шығыста тараған. Өмір сүру салты басқа бұзаубастарға ұқсайды.

Дымқыл, нәрленген топырақтарда өсімдік тамырларына ұзынаяқ масалардың дернәсілдері зиянын тигізуі мүмкін. Олар Tipulidae семьясына жатады, оған қарсы агротехникалық жабдықтардан басқа да, тұзаққа түсіру арқылы жоюға болады.