Ұйымдасқан және шетелдiк кәсiпорындарды құру кәсiпкерлiктiң перспективалы формаларының бiрi және шетелдiк инвестицияны Қазақстан Республикасының экономикасына тартуға бейiмделген. Ұйымдасқан кәсiпорын деп қазақстандық заңды тұлғалармен қатар шетелдiк фирмалар, компаниялар, ұйымдар қатысатын бiрлестiктер мен ұйымдарды, кәсiпорындарды атайды. Шетелдiк кәсiпорындар деп толығымен шетелдiк инвесторларға қарайтын кәсiпорындар, мекемелер және басқа да ұйымдастыру құрылымдарын айтады.

Ұйымдасқан кәсiпкерлiк – әр түрлi елдердiң өнiмдерi мен қызметтерiн өндiретiн өнеркәсiптiк қарым-қатынастың ерекше формасы. Ұйымдасқан кәсiпкерлiктi құруды жүзеге асыру қарым-қатынастағы заңды тұлға болып табылатын партнерлардың өзара iс әрекетi деңгейiнде сол елдiң заңы бойынша  iске асырылады. Ұйымдасқан кәсiпорының қабылдаған елдiң заңдарына сәйкес заңды тұлға статусы болады.

Ұйымдасқан кәсiпорындардың қатысушыларының қарым-қатынасының приниципиалды ерекшелiктерi:

• өзара қатынастағы партнерлардың меншiктерiн бiрiктiру және осы негiзде біріккен кәсiпорындарға қарасты негiзгi қорларды және айналым құралдарын құру;
• кәсiпорындардың даму процесiн, өндiрiсiн және өндiрген өнiмдерi мен қызмет көрсетуiн бiрлесiп  басқару;
• кәсiпорындардың өндiрiстiк және коммерциялық тәуекелiн бiрiгiп көтеру;
• қабылдаған елдiң нормативтiк актiлерiнiң шарттарына сәйкес ұйымдасқан кәсiпорындар партнерларының арасында пайданы бөлу (кәсiпорынның өзiндiк қаржыларын қалыптастырудағы серіктестердің қатысуына пропорционалды бөлу);

Тек өндiрiс саласында ғана емес, өндiрiстi ғылыми-техникалық дайындауда,  біріккен кәсiпорындардың белгiлерiне ынтымақтастықтың ұзақтығы, сол сияқты өнiм өткiзуде партнерлардың өзара iс-әрекетi жатады.

Ұйымдасқан кәсiпорындың негiзiне жергiлiктi және шетелдiк серіктестердің бiрiн-бiрi толықтырушы элементтерiнiң типтiк комбинацияларын бөлiп көрсетуге болады:

• ғылыми-техникалық шешiм плюс оны өндiрiстiк iске асыратын құрал-жабдықтар (өнеркәсiптiк технология);
• қабылдаған елдiң табиғи ресурстарын қолдануға құқығы плюс оны тиiмдi қайта өңдеу технологиясы;
• өндiрiс алаңы, еңбек күшi, қабылдаған партнердың инфрақұрылымы плюс  өнiм шығару үшiн жинақтау бұйымдары мен жинаудың инвестицияланатын технологиясы;
• қайталама ресурстар плюс оларды коммерциялық қайта өңдеу үшiн құрал-жабдықпен қамтамасыз ету;
• маркетингтiк талдаудың қорытындысы, жергiлiктi рынокты игеру элементтерi (жарнама, сауда желiсi, сауда белгiсi, т.б.) плюс өндiрiстi ұйымдастыру үшiн ресурстар, технология және қаржыландыру.

Ұйымдасқан кәсiпорынның аталған ерекшелiктерi жергiлiктi және шетелдiк серіктестердің  құрған кәсiпорындарының табысты қызмет атқарудағы өзара қызығушылығын тудырады. Инвестицияның өндірістік игерілу тәуекелін, негізінен қабылдаушы жақ өз мойнына алады.

Барлық ұйымдасқан кәсіпорынның әріптестерінің шығындарының тиімді болуы, олардың іс-жүзінде кәсіпорынды қалыптастыру мен оның қызметін басқаруға қатысуына байланысты болады. Кәсіпкерлік тәуекелін  әріптестер өзара бөлісіп алады. Сонымен қатар өндірістік процесстерді басқару мен  өнімді өткізу, инвесторға да және қабылдаушы жақтың ұйымдасқан кәсіпорынға қатысушысына да бірдей артықшылық береді. Инвестор осыны ескере отырып, оқыстан пайда болған ауыспалы технологияларды пайдалану арқылы өндірілген өнімді өздері меңгеріп отырған рыноктан қақпайлап отырады.

Ұйымдасқан кәсіпорындағы жергілікті және шетелдік әріптестердің түпкі мүдделері әртүрлі болуы мүмкін, әсіресе, егерде ұйымдасқан кәсіпорын әртүрлі әлеуметтік құрылымдағы елдердің экономикалық қатынастары шеңберінде құрылатын болса. Қаржы бөлуші кәсіпкер үшін шетелдің ұйымдасқан кәсіпорынына қатысу, капиталды сыртқа шығару мен өз еліне қарағанда капиталын мол табыс түсетін басқа елде пайдалануға тырысуының жемісі болып табылады.

Инвестордың негізгі мүддесі болып, қабылдаушы елдің жаңа рыноктарын игере отырып, салынған капиталының есебінен қосымша көп мөлшерде табыс табу, шикізатқа кететін және жалдамалы еңбектің төлемақы шығындарын төмендету болып табылады.

Ал, жергілікті әріптестің мақсаты мен мүдделері, тәртіпке сай, қабылдаушы елдің толығымен шаруашылық және әлеуметтік мүдделерімен тығыз байланыста болады.

Сондай-ақ, ұйымдасқан кәсіпкерлік бірлесіп әрекет етуші әріптестердің қарама-қарсы мүдделерін де өзара тиімді етіп қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

Өте атап өтетін жай, бұл ұйымдасқан кәсіпкерлік ұлттық ғылыми-техникалық әлеуетке және мәдениетке өзара ендіру құралы, сонымен қатар, мемлекетаралық саяси қатынастарды жақсарту факторларының бірі болып табылады.

1-кесте – Кәсiпкерлiктi ұйымдастыру формаларының мiнездемесi

	Жеке кәсiпорын	Ұйымдасқан кәсiпорын	Корпорация
Құрылудың күрделiлiгi	Жеңiл құрылуы, ұйымдастыруға және ресiмдеудеуге шығындардың аздығы	Серіктестер iздестiрумен байланысты белгiленген қиындықтар, қатысушылар арасындағы келiсiмнiң болуы	Арнайы заңды реттеулермен байланысты, қомақты күш және материалдық шығындарды талап етушiлiгi
Капиталды жұмылдыру қабiлетi	Меншiк иесiнiң жинақтарының мөлшерлемелi шектелуi	Серіктестердің  меншiктерiн бiрiктiру жолымен капиталды тарту мүмкiндiгiн өсiру	Бағалы қағаздар шығару жолымен капиталды тез жұмылдырудың жоғарылығы
Меншiк иесiнiң жауапкершiлiк шеңберi	Мүлiктердi қоса есептегендегi барлық мiндетемелер бойынша толықтығы	Жарғылық капиталдағы қатысуға байланысты пайда мен  залалды пропорциялы бөлу	Ұсталған бағалы қағаздар бағасының шектеулiлiгi
Меншiк иесi жағынан бақылау дәрежесi	Барлық қызметтер бойынша толықтығы	Серіктестер арасындағы бөлiнушiлiк	Акция үлесiнен ұсталуына сәйкестiгi
Өмiр сүрудiң ұзақтығы	Қожасы өмiрiнiң ұзақтығының шектеулiлiгi	Серіктестер  арасында келiсiмнiң шартына байланыстылық	Шектелмеген, банкрот болған жағдайда ғана тоқтату
Өтiмдiлiгi	Сатудың қиындығы, төмендiгi	Пайларды сатудың қиындығы, төмендiгi	Жоғары
Ескерту : кесте автормен құрастырылған

Қабылдаған елдiң территориясында сол елдiң заңдарымен анықталған заңды тұлға формасында ұйымдасқан кәсiпорын құрылады және қызмет атқарады. Халықаралық тәжiрибеде  ұйымдасқан кәсiпорынды (қоғамды) ұйымдастырудың ерекшелiгiн және кәсiпорынның мiндеттерi бойынша қатысушылардың жауапкершiк дәрежесiн анықтайтын ұйымдасқан кәсiпкерлiктiң әртүрлi заңды формалары бар. Оның ең көп тараған түрлерiне акционерлiк компаниялар, толық жауапкершiлiгi бар қоғамдар, жауапкершiлiгi шектелген қоғамдар жатады.

Бiрлескен кәсiпорындар қайда, кіммен, кандай мақсатпен және әріптестердің қатысу улесі бойынша ерекшеленеді.

Осы мақсаттарды ескере отырып ұйымдасқан кәсіпорындарды 4 негiзгi белгiлерді негізге ала отырып келесі топтарға бөлуге болады:

1. Бiрлескен кәсiпорынның орналасқан жерi. Бiрлескен кәсiпорын құруда әрiптестердiң бiрі кәсіпорын орналасқан мемлекеттің өкiлi болып табылады. Қазақстан және шетел экономистері ұйымдасқан кәсіпорындарды тек қана ұлттық капитал, яғни мемлекеттiк үлестермен де, жеке тұлғалардың капиталдарын коса алғанда  қатысатын бірлестіктерді ғана жатқызады. Бұл, бiздің ойымыз бойынша, мүлдем дұрыс көзқарас емес, өйткенi осындай кәсіпорындарды аралас экономикаға жатқызу керек.

2. Ұйымдасқан кәсiпорынның шетелмен тиiстiлiк белгiсі бойынша 4 түрге бөлуге болады:

1) Өнеркәсiбі дамыған елдер бойынша – «Батыс-Батыс» немесе өнеркәсiбі дамыған елдер арасындағы қатынастар;

2) Өнеркәсiбі дамыған және дамушы елдер – «Солтүстiк-Оңтүстiк» қатынастары;

3) Социалистiк лагерьдің бұрынғы елдерi және өнеркәсiбі дамыған капиталистiк елдер қатынасы – «Шығыс-Батыс» қатынасы;

4) Социалистiк лагерьдің бұрынғы елдерi және дамушы елдер.

2. Әрiптестердiң құрылымы. Бiрлескен кәсiпорындардың 3 негiзгi түрлерiн қарастыруға болады:

1) Тек қана жеке капиталдың қатысуы негізінде(көбiнесе дамыған капиталистiк елдермен);

2) Жеке кәсіпорындар мен мемлекеттiк кәсiпорындар және ұйымдардың қатысуымен.

Бұл нұсқа дамушы және бұрынғы дамыған және дамушы социалистiк елдермен ұйымдасқан кәсіпорын құруда көп таралған. Ұлттық және халықаралық ұйымдардың қатысуымен бұрынғы социалистiк елдердің кәсіпорындары шетелде орналасқан ұйымдасқан кәсіпорындар арқылы өнім өткiзу мен қызмет көрсету мақсатында әрiптестiк-экспорттық бірлестіктер негізінде көптеп таралған.

3. Әрiптестердiң бiрлескен кәсiпорынның капиталындағы қатысу үлесіне байланысты өз артықшылықтары және кемшiлiктері болатын 3  нұсқасы қаралады:

1) Паритеттiк бастмаларда қатысу. Ұйымдасқан кәсіпорындардың бұл түрі  өнеркәсiбі дамыған елдерде көптеп таралған. Яғни кәсіпорындардың бұл түрі әрiптестердiң бірдей үлеспен қатысуымен және кәсіпкерлік мотивтерге ғана бағытталған болып табылады. Ұйымдасқан кәсіпорындардың капиталына тең үлестерінің болуы, іскерлік құқытары да тең болуынан, әріптестіктің идеалды түрде құралу мүмкіндігі. Бірақ мұндай бірлестіктердің негативті жақтары болып, әріптестердің бір жағының шешімді өз жауапкершілігіне алу жағдайында орын алады (даулы жағдайларда «лидердің» болмауы).

Сонымен бiрге паритеттiк негiздерде ұйымдасқан кәсіпорындарды құру құқықтық реттеу негізінен жасалуы мүмкін. Бұл дегеніміз шетелдік әріптестерідің қаржы салу кезінде жергілікті кәсіпкерлердің үлесінен асып кетпеуі сақталуы мүмкін. Осыған байланысты жергiлiктi билік өкілдері экономиканы национализациялауға тырысатынын атап өтуге болады, сондықтан жергiлiктi кәсіпкерлердің капиталын үлесінің үлкен болуы да сол тенденция арқылы түсіндіруге болады.

Әріптестердің арасындағы тең үлестік жағдай бұзылуы мүмкін жағдай болып, ұйымдасқан кәсіпорынды дамыту үшін қажеттi қосымша капитал жұмсаулар үшін әрiптестердiң арасындағы капиталды тең бөлу, (әдетте жергiлiктi) әрiптестердiң үлестері пара-пар болыуның сақталу мақсатында шетел капиталының негізінде үлкейте алмауы болып табылады. Мұндай ахуал егер заң шығару ретiнде рұқсат берілмеген шетелдiк капиталының қатысуы көбiрек болса дауға да келтiре алады;

2). Шетелдiк капиталдың қатысуы көп болса. Бұл формалар шетелдiк әрiптес шетелдiк капиталдың ұйымдасқан кәсіпорынды максималды бақылауға көбiрек ұмтылады егер жергiлiктi кәсiпкер өз еншiсiн үлкейту үшiн қаражаттармен орналастырмаған жағдайда орын алады.

Мұндай ұйымдасқан кәсіпорындардың терiс моменттері болып жергілікті биліктер  мұндай ұйымдасқан кәсіпорындарды мемлекеттік деп танымайды және осындай кәсіпорынға қандай да бір жеңілдік беру кезінде арыздарын қайтарады. Осыған байланысты шетелдiк кәсiпкерлер бұл кемшiлiктерді жою мақсатында кейде шетел кәсіпкерлері жергiлiктi әрiптестеріне ұйымдасқан кәсіпорынның ағымық басқаруын өз қызметтері мен меншіктерін ауыстырып тастауға тырысады. Мемлекеттiк құрылымдармен жедел қатынастарда осы жағдайда тек қана жергiлiктi әрiптесi ғана болады;

3). Меньшая доля участия иностранного партнера. Такого рода участие в СП, по мнению некоторых бизнесменов, является неблагоприятной формой, учитывая стремление западных фирм к контролю над деятельностью СП. При этом иностранные инвесторы устанавливают строгую взаимосвязь между доей капитала и правом контроля, правда, без учета специальных оговорок в соглашении. Так, например, К. Зайберт в книге «Совместные предприятия как стратегический инструмент в международном маркетинге», пишет, что «право на управление может быть установлено договором о порядке деятельности совместнных предприятий вне зависимости от доли капитала, или даже путем заключения соглашения в области «ноу-хау», или лицензионного соглашения». Дополнительные соглашения такого рода легче заключить в том случае, если местный партнер нуждается в технологии и «ноу-хау» иностранного участника.

3) Шетелдiк әрiптестiң кiшi қатысу үлесі. Кейбір кәсіпкерлердің ойы бойынша батыс елдерінің ұйымдасқан кәсіпорынды бақылау ұмтылысын ескере отырып ұйымдасқан кәсіпорынға әріптестің кіші қатысуы жағымсыз деп ойлайды. Мысалы, «Халықаралық маркетинге\дегi стратегиялық аспап сияқты бiрлескен кәсiпорын» \ның кiтабындағы К.Зайберт осылай, «Немесе лицензиялық соглашения\» ноу «басқару құқығы капитал кәсiпорындардың совместнных қызметтiң ретi туралы келiсiм шартымен еншiге тәуелсiз анықтала алады, немесе тiптi \лардың төңiректiң келiсiм жасасуы жолымен» \ жазады. Егер жергiлiктi әрiптес шетелдiк қатысушы «ноу» \ да технологияға зарықса қосымша келiсiмдер сондай сол жағдайда жеңiлдеу жасау.