Мемлекеттік құнды қағаздар (МҚҚ) – Қазақстан Республикасы Үкіметімен, жергілікті орындаушы органдарымен немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен шығарылған борыштық құнды қағаздары.

МҚҚ ішкі және сыртқы ауысу есебімен мемлекеттік борыш үлгісі болып келеді.

Қазақстан Республикасы Үкіметімен эмиттендірілген құнды қағаздардың алғашқы орнатылуы, әдетте Қазақстан Республикасының  Қаржы Министрлігі (оның уәкіл агентімен) немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі арқылы жасалады. МҚҚ шығару үлгісі – тек құжаттандырылмаған түрде шығады.МҚҚ әр түрлі әдіспен орнатылуы мүмкін (аукциондар және саудалар).

Кез келген заңды және жеке тұлғалар, олардың қатарында Қазақстан Республикасының бейрезиденттері де МҚҚ сатып алушысы бола алады.

МҚҚ шығару мақсаты:

• Ақшаның құнсызданбау негізінде (айналымға қосымша ақша шығармай) Республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру;
• Мемлекеттік мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру;
• Экономикалық белсенділікті реттеу (айналымдағы ақша көлемін, бағаға және ақшаның құнсыздануына әсер ету, экономикалық өрлеу, инвестициялау бағыты т.б.)
• Нарыққа қатысушылардың барлығына құнды қағаздарды, тұрақты және өте тиімді өзінің қаржы жинақ құралдарын ұсыну;
• Қаржы нарығының қатысушыларына, құнды қағаз нарығына пайыздың эталонды қойылымдарын ұсыну

МҚҚ басқа құнды қағаздар алдындағы мүмкіншіліктері.

МҚҚ эмиссиясы және МҚҚ кірістерге салық салынбайды.

Сенімділіктің жоғарғы салыстырмалы деңгейі және негізгі күрделі қаржы және ол бойынша табыстардың минималды шығын қауібі.

Бізге мәлім, Қазақстан Республикасының мемлекеттік құнды қағаздар нарығы 1996-1997жж құрылған және қазақстанның құнды қағаздар нарығының жоғары дамыған сегменті болып келеді. 1999 жылы валюталық реттеу саласындағы мемлекеттік саясатымен байланысты нарықтағы жағдай маңызды өзгерістерге ұшырады.

Мемлекеттік құнды қағаздар нарығындағы жағдайға әсерін тигізген, Үкіметпен қабылданған мемлекеттік валюта теңгенің еркін құбылмалы айырбас курсы ережесіне өту туралы Ұлттық Банкінің шешімін қолдаған  «Мемлекеттік валюта айырбас курсының саясаты туралы» 1999ж 05 сәуіріндегі қаулысын қабылдау, 1999 жылдың ең елеулі оқиғасы болып табылды. Осы оқиғадан кейінгі құнсыздану жағдайы нәтижесінде, инвесторлардың көпшілігі белгілі уақытқа ұлттық валютаға сенімін жоғалтып алды, бұл жағдай мемлекеттің теңгені жеткілікті көлемде және қолайлы айырбастау мүмкіншілігін төмендетті. Сол себептен, АҚШ долларынмен нормаланған қысқа мерзімді айналымға мемлекеттік құнды қағаздары басымдық қысқа мерзімге берілді. Шынында Қаржы Министрлігі, Ұлттық Банкі, Маңғыстау облысының, Алматы және Астана қалаларының орындаушы органдары валютадағы айырбасқа сүйеніп, ұлттық валюта теңгенің құнсыздану қауібін қабылдады. Бұл жағдай, мемлекеттік құнды қағаздарының нарығындағы ең қиын кезеңдерінде қалыпты жағдайды сақтауға септігін тигізді.

1999 жылы қаржы Министрлігіне құнды қағаздарды шығару арқылы айырбастау мерзімін ұзарту бойынша бұрын қойылған міндеттерден бас тартуға тура келді

Қазақстандағы мемлекеттік құнды қағаздарының жаңа дәрежесінің – Қазақстан Республикасының жергілікті орындаушы органдары облигацияларының пайда болуын    1999 жылдың ең бір маңызды оң оқиғасы деп санауға болады.

Мемлекеттік құнды қағаздары негізгі 4 топқа бөлінеді:

• АҚШ долларында іріленген, еврооблигациялар;
• Қаржы Министрлігінің ішкі теңгелік облигациялары;
• Ұлттық Банкінің ноталары;
• Муниципалдық облигациялар.

Республикалық бюджетке қаражаттың құйылуына қарамастан, экспорттан түсімдердің өсуі бюджет тапшылығын айтарлықтай төмендетті, ішкі нарықтағы мемлекеттік облигацияларды шағру арқылы айырбастау көлемі Ұлттық Банкінің ноталарын қоса алғанда жыл сайын ұлғаюда.

Ұлттық валютадағы айырбастау көлемінің ұлғайуына қарамастан, Министрлігінің теңгеде іріленген қаржы құралдары арқылы кірістілік, нарықтағы мол жойылулар нәтижесінде және капиталды орналастыру альтернативті әдістерінің жоқ болу нәтижесінде ұзақ мерзімді қаржы құралдарына сұраныстың әрдайым өсуіне сәйкес тұрақты болып отыр.

Ұлттық Банк, ақшалы-кредиттік саясатының құралдары ретінде қолданылатын қысқа мерзімді ноталарды шығарады.

2009 жылдың соңында Ұлттық Банкінің ноталарына барлық мемлекеттік айырбастар бойынша 44 % түсіп тұрды, алайда 2006 жылдың басында Ұлттық банкі жеке құнды қағаздарын шығаруды айтарлықтай қысқартты.

Ұлттық Банкі тарабынан айырбастаулар көлемінің төмендеуі, еркін айырбасталмалы валюталарға қатысты теңге курсын өсірудің алдын алу үшін ақша базасының ұлғайуымен түсіндіріледі. Бұл әдіс, Ұлттық Банкі ақшалы-кредиттік саясатының негізгі мақсаттарының бірі болып келетін сыртқы сауданың құрылуының алдын алу үшін қажет, және олардың осы құралдар арқылы ұсыныстарын бір мезгілде қысқартуы кірістің өте төмен деңгейге түсуіне әсерін тигізді.

Муниципалды облигациялар жергілікті орындаушы органдарымен шығарылады және қаржы Министрлігінің облигацияларына немесе Ұлттық Банкінің ноталарына қарағанда өте жоғары кредиттік қауібіне ие. Өйткені олар республикалық бюджетпен емес, жергілікті бюджетпен кепілденген. Облыстық және қалалық әкімшіліктері, көбінесе мақсатты қаржыландыру жобасы үшін облигациялар шығарылымына сүйенеді. 

Муниципалды облигациялық қарыздар мақсаттары және стратегиялары

Ел экономикасының нарықтық жағдайға көшуі, қазіргі таңда әлеуметтік-экономикалық аймақтарының даму талабын атқару барысында орындаушы үкімет органдары орталық үкіметінің қаржылай көмегіне үміттенбей, тек өз күштеріне сенуіне есебші болды.

Муниципалды облигациялық қарыздар мақсаттары және қаржы стратегиясы, аймақтық әкімшіліктерімен өз бюджеттерін толықтыру үшін қолданатын қосымша қаржы ресурстары облигациялық эмиссия жолымен қарастыру, кассалық ажырауларды жою, әр түрлі әлеуметтік аймақтық және өндірістік инвестициялық бағдарламаларды кредиттеу болып келеді.

Облысты басқарушыларына (облыстық маңызды қалалар) ең бастысы, бюджеттің тапшылық және қаржыландыру көздерінің болмау жағдайында сол немесе басқа да жобаларды жүзеге асыруын қамтамасыз ететін механизмін ойлап табу болып келеді.

Муниципалдық облигациялардың тұрақтылығы және ұтымдылығы, өндірістегі инвестицияны тиімді тарту құралы болуына мүмкіндік береді. Әлемдік тәжірибеде кең тарату әдісі, өндірістік нысандарының құру құралдарын жұмылдыратын муниципалдық облигациялар «өндірістік жобадан табыс» оларды ары қарай өткізу немесе жеке корпорацияларға жалға беру шығарылымын алды. Халықаралық капитал нарығына қазақстан кәсіпорындарының шектеулі рұқсат жағдайында, муниципалды қарыздар облигациялары шет ел инвесторларын қызықтыру құралы болып келе алады. Нақты өндірістік жобаларды қаржыландыруға арналған муниципалды облигацияларды еркін айырбастау эмиссия тетігі шет ел инвестицияларын тікелей сақтандыруға мүмкіндік береді.

Орталықтандырылған құралдарды тиімді инвестициялау үшін үлестік қатысу кестесі бойынша жеке инвестициялық жобаларды қолдау мақсатында муниципалды облигацияларды орнату барысында берілген құралдарды жергілікті әкімшіліктерімен қолдану тиімді болып келеді және аймақтарда өте табысты қолдану мүмкін болады.

Бұндай кестені жүзеге асыру, пайыздық қойылымдарға мемлекеттік муниципалдық құнды қағаздар эмиссиясына жоғары әсерін тигізгендіктен жеке инвестицияларды ығыстыру жағымсыз зардабына алып келуі мүмкін. Қарыздарды ұтымды өткізу нәтижесі, аймақтардағы инвестициялық ахуалының жақсаруы бойынша маңызды рөл атқарады, аймақтық қор нарығы инфроқұрылымының дамуына үлкен себеін тигізеді. Муниципалдық облигацияларды орналастыруға қатысу барысында қор нарығының кәсіби қатысушалары корпоративті қарыздарды орнату үшін қажетті болып келетін құнды қағаздар андеррайтинг тәжірибесін алады. Құнды қағаздарды алғашқы орнату механизмі игеріліп жатыр; халық арасындағы қағаздар, биржалық және биржалық емес аймақтық нарығы, сауда, есептік жіне депозитарлық жүйесі бойынша институттардың жұмыстары жетіліп отыр. Эмиссиялық ұзақ мерзімді мемлекеттік емес құнды қағаздармен жұмыс істеу тәжірибесін алады. Муниципалдық облигациялар эмиссиясы, Алматы қаласынан аймақтарға қаржыны аудару мәселесін шешіге үлкен әсерін тигізеді. Муниципалдық облигация нарығын дамытуды жеделдету, капиталдың өңіраралық қозғалысының қажетті жағдайы болып келеді.

Муниципалдық облигациялар эмиссиясы, инвестициядағы халықтың жинағы мәселесін шешу бойынша мүмкіндік береді.

Қор нарығының толық дамымауына байланысты, өсіп келе жатқан жеке қорлар осы уақытқа дейін инвестиция көлемін қамтамасыз ете алмады.

Пайыздық қойылымдарды жоғары деңгейде сақтауға әсерін тигізетін халық қорының кішігірім бөлігі несие капитал нарығына түседі.

Халық, әлемдегі муниципалдық облигация инвесторларының негізгі тобы болып келетінін шет ел тәжірибесі көрсетеді. Қазіргі таңда АҚШ жеке тұлғалары, шығарылатын муниципалды облигацияларының жалпы көлемінен 70 %  иегер. Муниципалды облигациялар арқылы алынатын кірістердің салық салу жеңілдік ережесі, бұл үрдістің анықтауыш себебшісі болып келеді. Муниципалды облигациялр дәулетті инвесторлар үшін, капиталдың  қосымша тиімді сферасы болып табылады. Уақыт барысымен муниципалды облигацияларда барлығы болады: инвестициялық мақсаттарға жеке тұлғалар құралын жұмылдыру бағытында.

Жалпы және жеке себептер бойынша облигациялық қарызды өткізу, аймақ үшін пайдалы болып келеді.

- Ағымдағы жылдың салық жинау бойынша тапсырмаларды орындамау себебі бойынша облыстық (облыстық маңызды қалалар) бюджетті орындау шиеленісушілігі;

- трансфеттер көлемінің республикалық бюджеттер талаптарына сәйкес келмеуі;

- Аймақ аумағындағы кәсіпорындарының сәтсіз қаржы жағдайы;

- Инвестициялық бағдарламаларды және жобаларды орындау үшін аймақтық бюджетте қаражаттың болмауы;

- Кредиттік желілерді ашу барысында және басқада инвестицияларды ашу нысандарын жүзеге асыру қиындықтары.

Аймақ үшін қаржы-бюджеттік қиындықтар, қаржы қаражаттарының мезгілдік факторлар қызметінен (трансфеттер, салықтар) ырғақты және уақытылы түспеуінен туындайды.

Өңір аймағында облигациялық қарыздарды өткізуге, принципиалдық жағдадйлар қолалйлы болуы мүмкін, оларға жататындар:

1)          Ұсынылатын облигациялық қарызды орнату механизмін жүзеге асыру үшін қаржы инфроқұрылымының жинақталған толық негізі;

2)          Қаржы ресурстарын тарту арқылы түпнұсқалық және стандартты емес кестелерді дайындау және жүзеге асыруға басшылықтың қызығушылығы;

3)          Қарызды шығару және орнатумен байланысты тапсырмаларды шешуді өз құзіретіне ала алатын инвестициялық компанияларымен және қаржы институттарымен қатынаста болу;

4)           Мемлекетті құнды қағаздарды шығару бойынша әкімшіліктің тәжірибесі.

Муниципалды облигациялық қарыз аймақтың қаржы және инвестициялық мәселелерді шешуге септігін тигізетін қаржы құралы ретінде үлкен қасиеттерге ие:

1)          Заңды және жеке тұлғаларды — жергілікті инвесторлар үшін иелену мүмкіншілігі;

2)          Осы құнды қағаздар бойынша кірістердің жеңіл салық салуы;

3)          Кіріс, ережеге сәйкес корпоративті құнды қағаздарға қарағанда орталық үкіметтің тұрақты облигация шығарылымдарының үлкен немесе үлкен кірісімен салыстырмалы, өйткеніқарыз облигациялары аймақ активтерімен қамтамсыз етілуіне болады (жылжымайтын мүлік нысандарымен және заңдастырылған кәсіпорындарының акция пакеттерімен).

Облигациялық қарызды шығару және орнату аумақ әкімшілігіне  қарыз эмиссиясын жүргізу бойынша келесі мәселелерді шеше алады:

- Аймақтық бюджетке түсетін ауыртпашылықты төмендету;

- Бюджетке түсетін қаржының тұрақсыздық жағдайын жеңілдету;

- Аймақ кәсіпорындарына салық ауыртпашылығын түсірмей қаржы ресурстарын тарту;

-  Аймақ аумағындағы жобаларды қаржыландыру;

- Ұзақ мерзімді эмиссиялық бағдарлама элементтерін аяқтау және қазақстандағы құнды қағаздарды орнату және айналымға салу технологиясын шығару;

- Аймақта қазіргі замандағы қор нарығын құруды ынталандыру және  оның Республикалық және халықаралық капиталдар нарығына бірігуі.

Мемлекеттік өндірістік инвестициялардың тиімсіздігі және жергілікті деңгейде тікелей мемлекеттік үкіметімен қаржыланатын өнеркәсіптік өнімдерді тоқтатып отыруы мңызды проблема болып келеді. Сол сияқты, аймақтық және жергілікті орган биліктері қарыз алу жүйесін дамытуды аймақтық қаржы нарығының дамуына сәйкес сыртқы оңды әсерлерді жүзеге асыруды және оңды инвестициялық жағдайдың құрылуын ақамтамасыз етуі тиіс.

Нарық қызметінің механизмі

Областырдың, Астана және Алматы қалаларының жергілікті орындаушы органдарының мемлекеттік қарызға алуды реттеу заңына сәйкес қарыз алу құқықтары бар. Жергілікті орындаушы органдарымен мемлекеттік қарызға алу, жергілікті орындаушы органдарының қарыздарын өтеуге бағытталған қарызға алу лимитімен бекітілген жергілікті орындаушы органдырының қарызымен және жергілікті бюджет құралдарының көлемімен шектеледі. Жергілікті орындаушы органдары бойынша тұтас қарызға алу лимитінің аясында жергілікті орындаушы органының қарызға лау лимитін анықтау және қаржыландыру жылына сәйкес келетін жергілікті орындаушы органының қарыз лимитін бекітілген тәртіп бойынша қаржы Министрлігімен және жергілікті орындаушы органдарымен жүзеге асырылады.

Муниципалды құнды қағаздар аспаптар құрылымын диверсификациялау проблемасы 

Рессей тәжірибесі, барлық тіркелген муниципалды қарызға алудың жартысынан көбі тұрғын үй беру жолымен облигацияларды өтеу мүмкіншілігін қарастыратынын көрсетеді, ал жергілікті үкімет органдарымен шығарылған облигациялар тізімінде, тұрғын үй үлесі 85 % асады. Жеке инвесторлар үшін муниципалды тұрғын үйді қарызға алу облигациясының аса қызықтырушылығының себебі, өздерінің күрделі қаражаты жоқ және «кредиттік тарихы» жоқ жеке қаржы-құрылыс компанияларымен салыстырғанда тұрақтылығы болып келеді.

Ипотека келісім шарттары бойынша және орнатылатын құнды қағаздар келешегінде дебиторлық қарыздарымен қамтамасыз етілген муниципалдық облигацияларды шығару, құнды қағаздар нарығының дамуы бойынша маңызды қадамы болуы мүмкін.

Жергілікті үкімет органдары ипотекалық және коммерциялық банктерден кепілхат (ипотека келісімдері бойынша дебиторлық қарызды) сатып алатын болса, және олардың қамтамасыз ететуімен және кепілімен кепілдік облигацияларды шығаратын болса, мұндай құнды қағаздардың эмиссиясы сауда банктерінің ипотекалық операцияларды қаржыландыруға ықпалын тигізеді, тұрғын үйді несиеге беру қызықтырушылығын бірден көтереді. Халыққа тұрғын үйді жаппай сату, экономикалық өркендеудің маңызды бір алғышарттарының бірі болып келеді. Кепілге беру облигацияларынң құралдары, құнды қағаздар нарығы дамыған елдерінде өзінің тиімділігін дәлелдеді.

Кепілдік құнды қағаздары бойынша кепілді көпшілік мемлекеттерде тәжірибеде жүзпайыздық мемлекеттік кепілдікті беретін орталық үкіметтері ұсынатынын атап өту қажет. Алайда, Қазақстанның талабына сәйкес ішкі қарызбен жұмыс істеу бойынша республикалық бюджетке салмақ түсуді есепке ала отырып, жергілікті бюджетпен кепілденетін құнды қағаздар нарығының құрылуы бірінші кезекте пайдалы болып келеді.

Инвестициялық облигациялық қарыздар арасында аймақ экономикасы үшін маңызды мағынасы бар өндірітік бағдарламаларды жүзеге асыру бойынша қаражаттардан айырбастылымды муниципалды облигацияларды арнайы бөлу қажет.

Жекешелендірілген кәсіпорындар және қарыз реципиент-кәсіпрындар  акцияларында инвесторларға облигацияларды өз еріктерімен айырбастау мүмкіншілігін ұсын,у қор нарығында оларға деген сұраныстар үлкейетіндігін тәжірибе көрсетеді. Айырбастылымды облигациялар инвесторларға, акцияға тән жоғарғы тұрақтылықты және әлеуетті қамтамасыз етеді. Оларды сатып алу, айырбасталым облигациялар барысында маңызды ұтымдылық мүмкіншілігін сақтай отырып, акцияны сатып алуға қарағанда инвестициялық портфель қауібін төмендетеді.

Акция курсының күтілген көтерілімдерінен ұтыс алу мүмкіншілігін беретін және кепілді пайыздық кірісті қамтамасыз ететін қандай да нақты кіріс кіргізбейтін  дауыс беруші кәсіпорын акцияларына өздерінің қаражатын салуды қаламайтын отандық және шет елдік кертартпалық инвесторлар үшін айырбасталым облигациялары қажеттірек болуы мүмкін.

Облигациялық қарыз көмегімен жұмылдырылған қаражаттан эмиссиямен қаржыланатын кәсіпорындар акциясында муниципалды облигациялар айырбасталымы мақсатқа лайық. Жекешелендіру процессіндеде айырбасталым облигацияларының шығарылым механизмін қолдану перспективалы болып келеді. Республикалық жекеменшік формасынан коммуналдық жекеменшігіне кәсіпорындарды өткізу әсерін тигізеді.

Ұсынылған жобадағы «Жергілікті орындаушы органдарының құнды қағаздары туралы» жаңа заңында, муниципалдық қарыздар облигацияларын оларда айырбастау үшін, өткізілетін акциялар бөлігін (заңнамаға сәйкес аймақ бюджеттеріне бағытталған жекешелендіруден түскен кірістер пропорционал бекітілген үлеске) аймақтармен қолдануға рұқсат беру қажет. Жекешелендірілген кәсіпорындар акцияларына облигацияларды еркін айырбастау мүмкіндігі олардың  әлеуетті алыпсатар кірісін және тұрақтылығын (акциялар қосымша кепілдікті қамтамасыз ету болып қарастырыла алады) өсіреді.

Муниципалды облигациялардың мұндай қызықтырушылығының өсуі, жергілікті бюджеттер үшін шығынсыз, акцияларды сатуға дейін аймақтарға қосымша қаражаттарды жұмылдыруға мүмкіндік береді. Айырбасталым облигациялар бойынша пайыздық қойылым едәуір төмендеуі мүмкін, ал отандық қор нарығында болжамды көтерілімдер астарында айырбастау жолымен акцияны жүзеге асырудан жергілікті бюджет деңгейі маңызды көтеріледі.

Аймақтық қарызға алу мәселелері

Мұндай әдіспен, аймақтық және муниципалдық қарызға алу жүйесін тиімді дамыту үшін қажетті негізгі проблемаларды түйіндеуге болады.

1)    Бүгін, Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігі мемлекеттік қағаздар эмиссиясын жүргізуші және аймақтағы құнды  қағаздар эмиссиясын жүргізушілерді бақылау органы болып келеді. Эмисся жүргізуші және бақылау оганы арасында сәйкессіздік бар;

2)     Муниципалды құнды қағаздар нарығының инстуттары және инфроқұрылымдарының дамуы, корпоративті құнды қағаздар нарығының дамуын жылдамдатуды қамтамасыз етуі қажет;

3)    Муниципалды қарыздардың дамуы, жеке инвестицияларды ығыстыру салдарын азйтуға бағытталуы қажет, ішкі норма жинағының өсуіне ынта болуы қажет;

4)    Муниципалды қарыздардың дамуы, ішкі және шет ел инвесторлары үшін аймақтар инвестициялық жағдайының жақсаруымен байланысты болуы қажет;

5)    Мемлекеттік саясат, муниципалдық облигациялар нарығында муниципалдық қарызға алу нарығына деген қатынасы аймақтарды ажыратым процессін жасанды күшейтідің алдын алуға бағытталуы тиіс;

6)    Жергілікті және аймақтық органдарының өндірістік инвестициялау мақсатына қаражатты қолдану барынша тиімді болуы қажет.

Қарызға алу құрылымында мақсатты қаржыландыруға бөлінген қарыз қаражаттарын уақытында қайтармауға байланысты қауібін өтеу мақсатында, эмиссия жүргізушінің бюджеттік жін е басқа да мүліктік кепілі қарастырылуы мүмкін. Ішкі қарызды қарастыратын бюджеттік қорды құру және қарыз мүліктік кепіл қорын құру жолдарымен облигациялық қарыз аймақтық бюджеттер қаражаттарымен қамтамасыз етілуі мүмкін:

- мемлекетті жекеменшік бойынша өкілеттілігіне шек қою нәтижесінде берілген нысандар;

- эмисся қаражат есебінен құрылған және алынған нысандар, және үлестік бастауларда да;

- коммуналдық жеке меншікте тұрған жекешелендірілген кәсіпорындар акциялары.

МҚҚ алғашқы нарығы

2009 жылы Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігі (ҚРҚМ) МҚҚ 1 761 528 млн. теңгеге орнатты, ол 20,1% құрайды, былтырғы жылмен салыстырғанда едәуір көп болып келеді. Жалпы алғанда, қысқа мерзімді қағаздарды орнату 40,4% құрады, орта мерзімді қағаздарды орнату – 59,6% құрады. ҚРҚМ мемлекеттік құнды қағаздарын өтеу, сыйақы төлемін қоса алғанда 2009 жылы 71,7 млрд теңгені құрады[1].

Нәтижесінде, 2009 жылдың желтоқсан айының аяғында айналымындағы ҚРҚМ құнды қағаздар көлемі 2008 жылдың желтоқсан айымен салыстырғанда 51,1% 633 190 млн. теңгеге дейін көтерілді. 3 және 6 айлық қысқа мерзімді МЕККАМ айналымнан шықты, 2008 жылдың желтоқсанында бұлар толығымен өтелді. Нәтижесінде, 2009 жылдың соңында құнды қағаздар айналымы келесі бейнеде:

>  қысқа мерзімді МЕККАМ (тек 12 айлық) жалпы көлемнен 9,2% құрады;

>  орта мерзімді МЕОКАМ (2-10 жыл мерзім айналымындағы) – 89,6% құрады;

>  орта мерзімді МЕИКАМ (3-7 жыл мерзім айналымындағы) – 1,2% құрады.

2009 жылы 12 айлық бойынша МЕККАМ кірісі 6,91%-дан 4,5% дейін төмендеді, 5 жылдық бойынша МЕОКАМ 6,31%-дан 6,84% дейін көтерілді , 6 жылдық бойынша МЕОКАМ 6,19%-дан 5,68% дейін, 7 жылдық МЕОКАМ 6,19%-дан 5,78% дейін және 8 жылдық МЕОКАМ 6,30%-дан 6,19% дейін (соңғы аукциондар бойынша) төмендеді. Қалған құнды қағаздар түрлері бойынша кірістер бұрынғы деңгейінде сақталып қалды: 2 жылдық МЕОКАМ  — 5,88% және 10 жылдық МЕОКАМ  — 6,50% құрды.

Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2006 жылы, 165%-ға 2007 жылы жоғарлануын және 2008 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз. МБҚ төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына, республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.

МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы қағаздар алады. 2005 жылы және 2007 жылы олардың үлесі 38,73% және 31,8%-ы құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында қомақты бөлігін, яғни 2006 және есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат алды.

ҚР Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің ақша-несие саясатының құралы бола отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне жатқызылады. Сонымен қатар, қор биржа мәмілесінде пайда табудың ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың үлесі 2005 жылы және 2007 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі 59,83%-ды және 67,82%-ды құрайды.

МҚҚ ТҮРІНДЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ

МҚҚ түрінде шығарылған Қазақстанның мемлекеттік қарыз соммасы 2010 жылдың 1 қаңтар айынан бастап 758,7 млрд теңгені (5,8 млрд долл.) құрды. 2009 жылдың желтоқсан айы барысында қарыздың жалпы соммасы 18,2 млрд (+2,46%) немесе 140,8 млн доллар (+2,47%) өсті. 2009 жылдың қараша айында қарыз көрсеткіштерінің өзгерісі +33,4 млрд теңгені (+4,72%) немесе +338,3 млн доллар (+6,32%) құрады.

2009 жылы ҰБ ноталарының шығарылым көлемі 561,8 млрд теңгені құрады (2008 жылы – 613,02 млн теңге). Эмитент 374,7 млрд теңгені құрайтын (485,7 млрд теңге) міндеттемелерді жапты. МҚҚ нарығында ҰБ қарызға алу – нетто сальдосы талдау кезеңінде +187,1 млрд теңгені (2003 жылы +127,2 млрд теңгені) құрды.

ҚРҚМ 2009 жылы МЕККАМ 126,2 млрд теңге соммасына (2008 жылы – 105,1 млрд теңгеге) шықты. Купон төлемдерінің соммасы және облигациялардың атаулы құны өтеу барысында (евроноталарды қоса алғанда) 125,3 млрд теңгені (2008 жылы 79,1 млн теңгені) құрды. ҚРҚМ қарызға алу нетто сальдосы 2009 жылы «Ирбис» Қор нарығының ақпараттық агенттігі + 838,3 млн теңге соммасында бағаланды (2008 жылы +25,9 млрд теңге).

МҚҚ нарығында муниципалды органдар 2009 жылы облигациялар эмиссиясын жүзеге асырған жоқ.  Муниципалды МҚҚ өтеу және қамтамасыз ету көлемі 2009 жылы 2,6 млрд теңгеден асқан жоқ, бұл қарызға алу – нетто сальдосына да  — 2,6 млрд теңгені береді.

ҚРҚМ және ҰБ жалпы қарызға алу нетто сальдосы 2009 жылы «Ирбис» Қор нарығының ақпараттық агенттігі +185,3 млрд теңгеде бағаланады.

Келтірілген деректер бойынша, ҚРҚМ 2008 жылы МҚҚ нарығында ағымдағы қарыздың қайтақаржылану аясында жұмыс істеді, шағрылып кеткен қарызды өз жағына ұзарту және арзандату бойынша борыш талаптарын өзгерту. Бұған қарсы, ішкі нарыққа шет ел валютасының қосылуының маңызды өсуі барысында ҰБ бір жылға дейінгі айналым мерзіммен өздерінің ноталарын шығару арқылы артық теңге массасын «сіңіруге» мәжбүр болды. Бұл мәселені ескере отырып, Мемлекеттік қарыздың жедел құрылымының қысқарылуы түсінікті болып келеді. ҰБ белсенділігінің артуы ҰБ құнды қағаздарына ауысу арқылы ҚРҚМ МҚҚ ығысуына алып келді.

ҰБ ноталарын шығару көлемі, жалпы алғанда 2009 жылдың желтоқсан айында 85,8 млрд теңгені (қараша айында – 73,7 млрд теңгені) құрды, оларды өтеу 36,6 млрд теңгені (қараша айында – 33,09 млрд теңгені) құрды. МҚҚ нарығында желтоқсандық ҰБ қарызға алу нетто сальдосы +49,2 млрд теңгені (қараша айында — +40,6 млрд теңгені) құрды.

2009 жылдың желтоқсан айында ҚРҚМ өздерінің облигацияларын орнату бойынша жұмыстар жүргізген жоқ. Купондық төлемдер соммасы және облигациялар номиналды құны 28,7 млрд теңгені (қараша айында – 7,4 млрд теңгені) құрды. «Ирбис» ИАФР мәліметі бойынша ҚРҚМ желтоқсандық қарызға алу нетто сальдосы  -28,7 млрд теңгені (қараша айында -7,4 млрд теңгені) құрды. Жалпы желтоқсандық ҚРҚМ және ҰБ қарызға алу нетто сальдосы +19,5 млрд теңгені (2009 жылдың қараша айында +33,1 млрд теңгені) құрды.

МҚҚ қайталама нарығы

Өткен жылдардағыдай, МҚҚ биржалық нарық 2009 жылы биржа айналымының 4,9% ала отырып,  KASE алаңының бастауышы болып келеді. Сауда-саттық операциясының көлемі 753,1 млрд теңгені (5,5 млрд долл.) құрып, былтырғы жылдан 2,1 есеге өсті. Мысалы, 2008 жылы KASE-ке МҚҚ сәйкес операциялар көлемі 353,9 млрд теңгені немесе 2,3 млрд долларды құрды (3 кесте).

Сурет 6-2009 жылғы МҚҚ биржалық нарығы, млн. доллар[2]

Кезең	МҚҚ бойынша қор нарығының сектры		Барлығы
	Алғашқы орналастыру	Қайталама нарық, сауда-саттық
Қаңтар	0	60 134,4	60 134,4
Ақпан	0	37 397,2	37 397,2
Наурыз	0	49 250,1	49 250,1
Сәуір	0	52 472,5	52 472,5
Мамыр	0	40 059,5	40 059,5
Маусым	0	150 262,5	150 262,5
Шілде	0	42 007,2	42 007,2
Тамыз	0	57 445,9	57 445,9
Қыркүйек	0	59 270,3	59 270,3
Қазан	0	43 836,6	43 836,6
Қараша	0	55 554,3	55 554,3
Желтоқсан	0	105 412,4	105 412,4
Барлығы	0	753 102,8	753 102,8
2009 жыл	4 691,8	349 287,8	353 979,6
Тренд, рет	Х	2,2	2,1

2009 жылдың желтоқсанында KASE МҚҚ сауда-саттық секторында жалпы айлық биржа айналымының 10,6% құрайтын (қараша айында- 6,4% құры) 257 келісімдер 105,4 млрд теңге соммасына тіркелген (810,8 млн долл). 2004 жылдың қараша айына сәйкес, сектор айналымы 1,90 есеге (доллар есебімен 1,91 есеге) көтерілді. 2008 жылдың желтоқсан айына сәйкес, айналым 45,8% (доллар есебімен 1,6 есеге өсті) 6-шы сурет.

Қазақстанның МҚҚ қайталама нарығының сауда-саттық келісімдер жалпы көлемінде биржалық айналымының үлесі 2009 жылдың желтоқсанында 96,4% төмендеді. Қараша айында ол 97,6% құраған.

Жылдың соңы ережеге сәйкес МҚҚ нарығының белсенділігін көрсетеді. Желтоқсан айының 30 және 31 күндері биржалық операциялар көлемі 62 млрд теңгеге көтерілді және жылдың соңындағы негізгі аяқтаушы операциясы болып шықты. ҰБ эмиссиялық активінің өсу факторы да нарықтың белсенділігіне әсерін тигізді.

Қысқа мерзімді вексельді есепке алу және орта мерзімді МҚҚ  кірісіндегі әртүрлі векторлық үрдістері 2009 ж. соңғы айының ерекшелігі болып келеді. Мысалы, вексельді есепке алу облигациялары KASE желтоқсан айында сатып алушға қарызды төлеу үшін төмендетілген бағамен сатылды. Бұл әдісті, «Ирбис» ИАФР мамандары жылдың соңына тән болып келетін, артылым теңге өтімділігі жағдайында қысқа құралдарға үлкен сұраныспен байланыстырады. Жылдың басталуынан ҚРҚМ нарыққа шығаруды көздеп отырған құнсыздану бойынша қайта есептелген жаңа қағаздарды күту барысында орта мерзімді облигациялар құны керісінше төмендеп отырды.

Жалпы Үкіметтік қарызға алу көлемінің өсуі, МҚҚ айналымы мерзімінің ұзаруы және жалпы шығарылымдар санының қысқару барысында орнатылымдар көлемінің өсуі МҚҚ айналымдағы көлемінің өсуіне әсерін тигізді. Қазіргі таңда ішкі үкіметтік қарыздың көптен бір бөлігін бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімді айналымдағы құралдар алады және ЖЗҚ сұранысы бойынша ұзақ мерзімді құралдардың жетіспеушілігі айқындалады. 2005 жылдың басынан бастап жаңа бюджеттік Кодеске сәйкес жергілікті орындаушы органдарға ішкі нарықта МҚҚ шығарылымы түріндегі қарызға тиым салынады.

Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан талдау жүргізсек, ҚР Қаржы министрлігі және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың арасындағы құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына және 2007 жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына қарағанда ҚР Ұлттық банктің ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-ақша несие саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді жүргізгенін куәландырады. Алайда, 2005 және 2007 жылдың қорытындысы бойынша,  республикалық бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі және жинақтаушы зейнетақы қорлардың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.