Бағалы қағаздар нарығының инструменттері болып бағалы қағаздар және оның туындылары болып табылады. Қазақстан нарығында бағалы қағаздар ретінде шаруашылық субъектілерінің және ҚР Үкіметнің акциялары және облигациялары қолданылады.

Заңды тұрғыдан қарастырғанда, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаздың түсінігі: бекітілген формада және реквезиттерден тұратын ортақ қазанға ақша төленген соң, пайдаға ортақтасуға және корпарация капиталын бөлісуге құқық беретін куәлік.

Ал экономикалық мазмұны, бұл бүкіл тауарлық әлем екі топқа бөлінеді деген  тұжырымдамаға негізделген: тауарлар (материалдық құндылықтар, қызметтер) және ақша. Ақша тек қана ақша және капитал бола алады.

Бағалы қағаздар материалдық құндылықтарға да ақшаға да жатпайды, олардың құндылығы иемденушіге берілетін құқық болып табылады.

Бағалы қағаздар бірқатар маңызды функциялар атқарады:

1)          ақша қаражаттарын салалар  және экономиканың секторлары, аумақ және мемлекеттер, тұрғындар топтары мен қабаттары  арасында қайта бөледі.;

2)          иемденушілерге қосымша құқықтар береді: капиталға құқық, басқаруға қатысу үшін құқық,сәйкес ақпарат алуға құқық, сәйкес жағдайдағы бірінші кезекті құқық;

3)                капиталға табыс алуға немесе капиталды қайтарып алуға құқық жән т.б.

Бағалы қағаздардың классификациясы[1]

Экономикалық табиғаты бойынша:

1)    қарыздық (облигациялар, ҰБ-ң ноталары, МЕККАМ және т.б.);

2)    тауарлық жарлық документтері (коносамент);

3)    туынды (фьючерсы, опцион, варрант, своп и др.).

4)    үлестік (акция);

Құқықты тапсыру бойынша:

1)    атаулы;

2)    ордерлік;

3)    ұсынушылық.

Шығару формасы бойынша:

1)    документ түрінде (қағаздар);

2)    документсіз.

Капиталды тарту мерзімі бойынша:

1)    қысқа мерзімді (1 ж.-ға дейін);

2)    орта мерзімді (1 ж.-дан 10 ж.-ға дейін);

3)    ұзақ мерзімді ( 10 ж.-дан астам)

4)    мерзімсіз.

Айаналым территориясы бойынша:

1)    аймақтық;

2)    ұлттық;

3)    халықаралық;

Эмитент бойынша:

1)    корпоративті;

2)    мемлекеттік ( ҚР-ң Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, ҚР ҰБ);

3)    шетел.

Табыстылық бойынша:

1)    тұрақты табыс;

2)    бір реттегі табыс;

3)    бекітілген пайыз мөлшерлемесі бойынша;

4)    қалқымалы пайыздық мөлшерлеме бойынша.

Қазақстан Республикасының[2] бағалы қағаздар нарығының объектілері болып:

1) Қазақстан республикасының заңнамасы негізінде бекітілген, уәкілетті органдармен шығарылымы тіркелген, Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес резидент ұйымдарының  эмиссиялық бағалы қағаздары болып табылады;

2) Қазақстан Республикасының өкілетті органдардың нормативтік-құқықтық базасы негізінде бекітілген,  уәкілетті органдармен шығарылымы тіркелген немесе ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында айналымға жіберілген мемлекеттік емес, резидент-емес ұйымдарының  эмиссиялық бағалы қағаздары;

3) Өкілетті органдырдың нормативтік-құқықтық актілерінде бекітілген тәртіп бойынша, шетел мемлекеттердің заңнамасына сәйкес шығарылымы тіркелген және Қазақстан Республикасының ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығына айыналымға жіберілген Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес  резидент ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздары;

4) Шығарылымы өкілетті органдардың нормативтік-құқықтық базасы негізінде тіркелген немесе Қазақстан Республикасының ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында айналымға жіберілген халықаралық қаржы ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздар;

5) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар;

6) туынды бағалы қағаздар және басқа да қаржы инструменттер;

Эмиссиялық бағалы қағаздардың түрлері Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен, қазіргі Заңы және басқа да заңнамалық актілері негізінде анықталады.

Акция  - акционер үшін акционерлердің жалпы отырысына қатысып, дауыс беру құқығын, салық төленгеннен кейінгі компанияның кірісі болған жағдайда дивидендтер алу құқығын, сонымен қатар қабылданған Қазақстан Республикасы заңнамасының тәртібі бойынша ликвидацияланған кезде қоғам мүлкінің бөлігін иелену құқығын ұсынады.

Дүниежүзілік тәжірибеде акциялар келесідей сұрыпталанады:

1)     бір акционерден басқаға беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінеді;

2)     табыс алу құқығы бойынша: жай және артықшылығы бар.

Қоғам тек өзінің жарғысында бекітілген акуияларды ғана шығара алады.

Атаулы акция — иесі міндетті түрде қоғамның реестрінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында оны қанша және кай уақытта алғандығы  туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.

         Ұсынушы акциясы — иесінің аты-жөні қоғам кітабында тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушы акциясының жалпы саны ғана көрсетіледі.

 

 Кесте 2 — Акциялардың түрлері

Қоғамға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа мерзімді мүдддені көздеген акционерлер ұсынушы акциясын қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайтындықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау туғызады.

Акцияның осы екі түрін айналымға түсіру жолдары да әртүрлі:

Біріншіден, сату механизмі бойынша. Агаулы акцияның иесі оларды қоғамнан сатып алғанын куәландыратын барлық акция саны толтырылған бір сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы қоылған «индоссамент» белгісі қойылады. Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат қоғамға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.

Ұсынушы акциясын сатқанда оны иемденушілер тікелей, яғни қолма-қол сатып алушыға береді.

Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын) иемденушілер құқығын белгілеу тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі қоғамнан хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны (талоны) болады. Соны толтырғаннан кейін қоғамға жіберіп, өзінің меншік қүқығын іске асырады.

Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы тым жоғары болмайды, бірақ ол өте көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола береді.

Қоғамды басқаруға қатынасу құқығы бойынша акция жай және артықшылықты болып бөлінеді.

Жай акцияларды иеленушілердің қоғамның түсірген пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу қүқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы қоғамды басқаруға қатысу қүқығы және қоғам жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу қүқығы бар. Қүқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.

Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд қоғамның шаруашылық нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд қоғамның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтканда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.

Жай акцияны иеленушілердің өкілеттіктері:

1. Директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі сайлануға құқылы. Директоратқа сайланғанда кейбір қоғамның жарғысында кей жағдайда мүлік иесі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс.

Директорлар кеңесі жылдық балансты және таза пайданы бөлу

жобасын дайындайды. Табысты бөлу – қоғам меншігін оның акционерлері арасында дивиденд ретінде үлестіру деген үғым.

2. Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері қоғамның жылдық
қаржы айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі мүмкін. Дивидендттің бірнеше түрі бар:

- қолма-қол төленетін дивидендттер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;

- мүліктік дивидендтер. Бұл табысты бөлудің, мүліктік формасы акционердің қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Қоғам дивиденттің бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде  қолданады;

- акция формасындағы дивиденттер. Бұл қосымша акциялар акционерлер арасында акционерлердің колындағы бұрыңғы акция санына пропорционалды бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі қоғамның өзін-өзі қорғап калуын қамтамасыз етеді.

Қолма-қол төленетін, дивидендттер баланстың активі мен пассивін және колма-қол ақша қаражаты қозғалысы ведомостың тексергеннен кейін  ғана жүзеге асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда қоғам жауап беруге міндетті. Дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі. Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруне байланысты қалыптасады.

3. Жай акция бойынша меншік құқығын басқаға беру деген акционер өзінің акциясын я сатып, я сыйға беріп, я өсиетке қалдырып жүзеге асыруы. Сонымен қатар акция банктен несие алғанда кепілдікке де беріледі.

4. Қоғамдағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру құқығы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, қоғамның активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады.  Активтер болып қоғамның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс, мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.

Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, қоғам акционерлерінің жылма-жыл өтетін жалпы жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі әдісі болады. Тікелей дауыс беру — ол жай көп дауыс алу деген үғым. Ол әрбір акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар, дауыс беруде сенім-хатты да пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруінеөкілеттілік алады.

Көптеген қоғамдар жай акцияның номинал құнын бекітеді. Ол бір акцияға шаққандагы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал қүны акцияның нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал құны -ол акцияның эмиссиялық бағасы.

Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағамын (курсын) сатуға қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын сатушының төмендеткен төменгі бағасы мен сатып алушының төлейтін жоғары бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасы сұраныс пен ұсыныс негізінде айқындалады.

Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық бағасы да болады. Акцияның баланстық бағасы — қаржылық есептің құжаттары негізінде анықталып, бухгалтерлік немесе «кітаптық» баға деп аталады. Ол активтің таза құнын (қоғам активінен оның пассиві минусталады) орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.

Қоғам жай акцияның номналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар. Онда ол нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында қоғамның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Қоғам жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің бклгілі-бір бөлігін (номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.

Артықшылықты (немесе преференциалды) акциялар — меншік туралы ерекше сертификат. Олар қоғам түсірген пайданың деңгейіне қарамастан өз иесіне белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін  қамтамасыз етеді. Префеенциалды акция дауыс құқығын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Осыған байланысты берілеген артықшылықтар дауыс құқығы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді. Алайда, артықшылықты акция иемденуші -  акционерлер қоғамды жабу туралы шешім қабылдайтын болғанда ғана жалпы жиналысқа дауыс беру құқығымен қатыса алады.

Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына: қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, айырбасталатын және айырбасталмайтын болып бөлінеді. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару қоғамның жарғысында қарастырылады. Акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалану мүмкіндіктері де әртүрлі болады. Атап айтқанда:

- үстеме пайданы бөлуге катысу;

- хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу;

- акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте, барлық акциялардың 10%-нан аспайды. Демек, қоғам қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың коғам ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жалпы жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуга мүмкіндік береді.

Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу коғамның нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша қоғамның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине нақты төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін өсіруі де мүмкін, керісіншеі бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де мүмкін.

Облигация деп — эмитенттің оны ұсынушыға белгілі бір уақытта облигацияда көрсетілген құнды және осы құннан белгіленген процентты  алуға құқық беретін эмиссиялық бағалы қағаз. Облигация — бағалы қағаздардың әр алуан түрі. Облигация иесінің және облигация эмитентінің арасындағы қарыз қатынасын куәландырады. Облигация өз иесінің облигация бойынша тіркелген пайызды, сондай-ақ өтеу сәтіндегі облигацияның атаулы құнын алу құқығын растайды. Облигация шығару арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді.

Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік — эмитенттің банкротқа ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде — қоғам мүлкінің бір бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқығы. Облигация да акция сияқты қоғамды инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің маңыздылары мыналар:

1. Облигация ұстаушы қоғамға несие беруші, ал облигация — қоғамды несиелеудің куәлігі. Акционер қоғамды меншіктенуші. Ал акция сол меншіктеудің куәлігі тәрізді.

2. Облигация  ұстаушыға процент түрінде табыс төленеді.
Оның мөлшері алдын ала бекітіліп, нақты анықталады. Бұл бағалы
кағаз өзінде көрсетілген белгілі бір анықталған уақыт аралығында
ғана кіріс түсіреді. Облигация бойынша процент басқа өтелетін
дивидендтерден бұрын төленеді. Қоғамның процентті уақытында
төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де дивиденд түрінде табыс алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер қоғам дивиденд төлеу туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер қоғамға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.

3. Басқа несие беруші сияқты, облигация ұстаушының дауыс беру құқығы жоқ. Ол акционерлер жиналысына, сонымен қатар, қоғамды басқаруға да қатыспайд. Оған керісінше, акция иесінің қоғамның мүліктік мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.

4. Облигация бойынша табыс төлеу қоғамның шығынын құрайды. Ол салык төлегеннен қалған пайдадан төленеді. Ал дивиденд те қоғамның таза пайдасынан өтеледі.

Облигацияда оның номиналы, купондық мөлшері, эмиссия шарты, өтеу туралы нұсқау, қамтамассыз етілуі, рейтингі көрсетіледі.

Номинал -  облигация сертификатының бет жағында көрсетілген ақша қаражаты. Оны облигация ұстаушы өтелу мерзімі келгенде алады.

Купондық мөлшері – жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның номинал құнына байланысты келісілген процент. Жыл сайынғы купондық мөлшер бөлініп, мысалы, жарты жылда немесе тоқсан сайын бір рет төленуі мүмкін.

Эмиссия шарты – облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз алушымен траст компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы қоғамның инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындалуын қадағалап отырады.

Өтеу туралы нұсқау – эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент облигацияның номинал құнын және процент төлейтін арнаулы қор құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.

Өтеу күні – қоғамның сатып алушыға облигацияның номиналына тең соманы қайтаратын және процент төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.

Облигация қаматамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып екіге бөлінеді:

Қамтамасыз етілген облигациялар – облигацияны шығару кезіндегі кепілдік ретіндегі эмитенттің активтерін немесе мүліктерін салуды айтады. Егер эмитент өзінің облигациялары бойынша төлемдерді өтемесе, онда облигация ұстаушылар қойылған кепілді өзіне алуларына құқықтары бар. Қамтамасыз етілген облигациялар ретінде: жылжымайтын мүлік, бағалы қағаздар, жылжымалы мүлік айтылады. Материалдық емес активтер қамтамасыз етілген облигациялары ретінде шыға алмайды.

Қамтмамасыз етілмеген облигациялар – жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда, эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері. Оларды болашақтағы шаруашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады.

Облигацияның рейтингі – олардың инвестициялық сапасын арнаулы фирмалардың бағалауы. Әлбетте, облигациялардың барлық шығарылған сериясы бағаланбайды, тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана бағаланады. АҚШ-та, мысалы, «Standart and Poor’s» «Moody’s investors service» компаниялары рейтинг анықтаумен шұғылданады. «Moody’s» компаниясы облигацияны бағалауды төмендегі түрде жүргізеді:

-         Ааа — өте жоғары

-         Аа – жоғары сапа

-         А – ортадан жоғары

-         Ваа – орта сапа

-         Ва – алыпсатарлық элементтері бар

-         В – инвестицияға қажет белгілері жоқ

-         Саа – төмен сапа

-         Са – белгілі бір мөлшерде алыпсатарлық

-         С – ең төменгі сапа

Облигациялардың сұрыптамасы

Эмитентке байланысты:

1)    мемлекеттік;

2)    корпоративтік;

3)    шетел.

Облигациялық қарыздың мерзімі бойынша:

4)    белгіленген өтем мерзімі бойынша:

- қысқа мерзімді (1 ж.-3 жылға)

- орта мерзімді (3 ж.-дан 7 ж.-ға дейін)

- ұзақ мерзімді ( 7 ж.-дан астам)

- мерзімсіз

5) белгіленбеген өтем мерзімі бойынша.

Шығару формасына байланысты:

6) құжатсыз;

7) құжатты.

Иемдену тәртібі бойынша:

8) ұсынушылық;

9) атаулы.

Табыс алу тәсілі бойынша:

10) табысты (эмитентте қажетті табыс болған кезде пайыз мөлшерлемесі бойынша төленеді);

11) пайызсыз ( дисконтпен сатылады, яғни номиналды құнынан арзан);

12) қалқымалы пайызбен ( пайыз ставкасы банк ставкасына байланысты).

Өтеу әдісі бойынша:

13) қатарлы;

14) бір реттік.

Айналым сипатына байланысты:

15) өзгермелі;

16) өзгермейтін.

Қамсыздандыруына байлансыты:

17) кепілдікпен қамсыздандырылған;

18) кепілсіз қамсыздандырылған.

Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл Қазақстан Республикасының үкіметімен, жергілікті атқарушы органдармен немесе ҚР Ұлттық банкімен шығарылатын қарыздық бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаз – ішкі және сыртқы қарызды тарту арқылы мемлекеттің қарызы.

Қарыз алушы ретінде Қазақстан Республикасының үкіметі, жергілікті атқарушы органдар немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып табылатын, осы займ бойынша бағалы қағаздарды ұстаушылардың мүліктік құқықтарын растайды.         Мемлекеттік бағалы қағаздар, әдетте, бюджеттің ағымдағы кемшілігін қаржыландыру; мемлекеттік қарызды жою, атап айтқанда, бұрыңғы займды өтеу; мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалуын қамтамасыз ету; жергілікті әкімшілік органдарының атқаратын мақсатты бағдарламасын қаржыландыру және әлеуметтік мекемелер мен ұйымдарды қаражатпен қамтамасыз ету мақсатында шығарылады.

Мемлекеттік бағалы қағаздар тек құжатсыз түрінде ғана шығарылады. Оларды сатып алуға кез келген заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде Қазақстан Республикасының резидент емес тұлғалар ие болады.

Бағалы қағаздардың басқа да түрлері.

Коносамент — тасымалдаушы жөнелтушіге беретін және жүктің тасымалдауға қабылданғанын куәландыратын құжат. Коносамент ұсынушылық, ордерлік және атаулы болып  бөлінеді. Коносамент белгiлi бiр алушының атына (атаулы коносамент), жөнелтушiнiң немесе алушының бұйрығына (ордерлiк коносамент), не ұсынушыға берiлуi мүмкiн. Жөнелтушiнiң немесе алушының бұйрығына берiлгенi туралы көрсетiлмеген ордерлiк коносамент жөнелтушiнiң бұйрығына берiлген болып есептеледi.

Коносамент өзінің айналым сферасы бойынша қаржылық емес тауар нарығына жатады.

Өткізу коносаменті — тасымалдаушы жөнелтушіге беретін және жүктің тасымалдауға қабылданғанын куәландыратын құжат, онда тасымалдың бір бөлігін басқа тасымалдаушының жүзеге асыруға тиіс екендігі көзделеді.

Тауар жарлығы құжаттары басқа да бағалы қағаздардың түрлері сияқты оларды ұсташыларға белгілі бір тауарға иелік етуге құқық береді.

Жүктi тасымалдау үшiн қабылданғаннан кейiн тасымалдаушы жөнелтушiнiң талап етуiмен жөнелтушiге коносамент беруге мiндетті. Жөнелтушi тасымалдаушыға коносаментке енгiзу үшiн табыс етiлген деректердiң дұрыстығына кепiлдiк бередi және мұндай деректердiң дұрыс еместiгi салдарынан тасымалдаушыға келтiрiлген залал үшiн жауапты болады. Коносаменттiң мазмұны.

Коносаментке мынадай деректер енгiзiлуге тиiс:

- тасымалдаушының атауы және оның тұратын жерi;

- жөнелтушiнiң атауы және оның тұратын жерi;

- егер алушыны жөнелтушi көрсеткен болса, алушының атауы;

- жүктiң сыртқы жай-күйi және оның буып-түйiлуi;

- алушы төлеуге тиiс мөлшердегi жалдау ақысы немесе жалдау ақысын олардың төлеуге тиiс екенiн өзге де түрде көрсету;

- коносаменттiң берiлген уақыты мен орны;

- егер коносамент бiреуден көп болса, олардың түпнұсқаларының саны;

- тасымалдаушының немесе оның атынан әрекет етушi адамның қойған қолы

Тараптардың келiсiмi бойынша коносаментке өзге де деректер енгiзiлуi мүмкiн.

Депозитарлық қолхат – ол шетел компаниясы шығарған акцияның белгілі-бір мөлшерін банктің иемденуін куәландыратын бағалы қағаз. Ол арнаулы заң негізінде шығарылады. Алғашқыда депозитарлық қолхат өткен ғасырдың 20-жылдарында американдық инвестицияны шетел акциясына салу мақсатында АҚШ-та пайда болды. Сондықтан оны американдық депозитарлық қолхат (АДҚ – ADR) деп атайды.

Туында бағалы қағаздар – бұл базистік активтің болашақтағы бағасының ауытқуы арқасында табыс алуды көздейтін бағалы қағаздың бір тобы болып табылады. Аталған туынды бағалы қағаздардың негізгі активтеріне қатысты құқығын куәландыратын бағалы қағаздар. Осы орайда, негізгі активтер деген түсінікке биржаның ішкі құжаттарымен анықталған қалыпты тауар топтамасы, бағалы қағаздар, валюта, қаржы құралдары мен басқа да көрсеткіштер енеді.

Олардың негізгі ерекшеліктері болып:

1)    Олардың бағасы базистік активтің түбінде жататын бағасына негізделеді;

2)    Туынды бағалы қағаздардың сыртқы айналым формасы негізгі бағалы қағаздар нарығының айналымына ұқсас

3)    Базистік активтердің өмір сүру мерзіміне қарағанда шектеулі

Туында бағалы қағаздардың түрлері:

1)    еркін айналыстағы опциондар;

2)    фьючерстік келісім шарт;

3)    варрант;

4)    своп және т.б.

Опцион — бір тарап (опционды сатушы) сату немесе сатып алуға міндетті, ал екінші тарап (опционды сатып алушы) аталған келісім-шартта көрсетілген мүлікті (негізгі активті) белгілі бір мөлшерде, келісілген бағамен сатып алу немесе сату құқығын иеленетін келісім-шарт түрі. Саудаластықты ұйымдастырушы жағынан осы келісім-шарттың жай-күйін бір үлгіге салған жағдайда, ол туынды бағалы қағаз ретінде қолданысқа ене алады. Опционның екі түрі кездеседі:

а) активті сатып алуға құқық беретін опцион. Ол сатып алушы опционы немесе колл опционы деп аталады.

ә) активті сатуға құқық беретін опцион. Оны сатушы опционы немесе пут опционы деп атайды.

Опционның негізі болған активтің екі бағасы болады: ағымдағы нарықтық баға, немесе спот бағасы және опционда көрсетілген оны орындау бағасы. Ал опционның өз бағасы сыйақы деп аталады.

Форвард – активті сатып алу-сату жағдайлары туралы алдын-ала келісілген, бірақ болашақта орындалатын биржадан тыс жасалатын мерзімді шарт. Бұндай шарт саудаға түсіру үшін келісілген актив бағасының қолайсыз өзгеруінен сақтандыру үшін жасалады, яғни бағасы өскенде шартты сатып алушы ұтса, төмендегенде сатушы ұтады.

Фьючерс – мәміленің шарттарына сәйкес белгілі бір мерзім өткеннен кейін сатып алушыға базалық активті сатуға (сатып алуға) жауапкершілікті беретін, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында айналыста жүретін туынды бағалы қағаз.

Фьючерстік контракт мәмілеге  қатысушыларға қор құндылықтарын жеткізумен ғана аталуы мүмкін, бірақ ол нақты тауарды жеткізіп беруді де қарастыруы мүмкін. Бұл жағдайда фьючерстік контракт  мәмілеге қатысушылардың біріне контрактының құны мен биржалық бағаның арсындағы айырманы төлеуді қарастырады. Фьючерстік контракттар бойынша есеп айырысу әрбір қатысушыға міндеттемелерінің орындалуына кепілдік беретін сомалар келіп түсетін биржалық есеп айырысу (клирингтік) палатасы арқылы жүзеге асырылыды. Оның опционнан өзгешелігі таңдау құқығы емес, ол – орындау үшін алған міндеттеме.

Мерзімді нарық жасасқан мәмілелердің тек әртүрлілігіне ғана байланысты емес, сондай-ақ нарықты ұйымдастырудың түріне қарай да жіктеледі. Ол келесі суретте салыстырмалы түрде қарастырылған.

 Фьючерстік және форвардтық нарықтардың сипаттамасы.

Варрант – бұл негізгі бағалы қағаздарды шығарумен қатар (корпоративтік артықшылығы бар акциялар, облигациялар) көрсетілген қор құндылықтарын сатып алуға қызығушылық тудыру үшін пайда болатын бағалы қағаздар. Варрант оның иесіне белгілі бір уақыт ішінде алдын ала белгілеген баға бойынша сатып алынған бағалы қағаздарға  берілетін құқық. Варрант иесі – оның сатып алушысы. Варрантты  сатушы тұлға  болып сол шартты қағаздарды шығаратын (эмиссияны жүзеге асыратын) және  варрант сатып  алушыға қатысты міндеттемелерді қабылдайтындар. Бағалы қағаздардың варрант бойынша алынған бағасы, сол варранттың атқаратын бағасы болып аталады. Варрантар кей жағдайда бағалы қағаздың өзімен бірге ұсынылады және олардың құны бағалы қағаздың құнымен бірдей болуы керек. Бұл бағалы қағаздардың құны варранттардан бөлінуі мүмкін, егер бағалы қағаздар нарығында өз бағамына ие болса және дербес қызмет  ете алса. Варранттар акцияларға да облигацияларға да шығарылады. Варрант – ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Ол 10 жылдан 30 жылға дейін, ал кейбіреуі мерзімі шектеусіз айналыста жүреді.

Еурооблигациялар – ол еуронарықта ұзақ мерзімді займ алғанды қарыз алушының шығарған қарыз міндеттемесі. Оларды елдің үкіметі, муниципалитеттер, банктер, халықаралық несие ұйымдары, трансұлттық корпорациялар қосымша қаржыландыру көзі ретінде шығарады. Еурооблигациялар ай және проценттік ставкасы бекітілген түрінде шығарылып, айналыс мерзімі 3 жылдан артық уақытқа орналастырылады.

Своп — белгілі бір мерзім ішінде белігілі бір шарттар бойынша екі жақтың қаржы құралдарымен айырбасы жөніндегі келісімін куәландыратын туынды бағалы қағаз түрі. «Своп» — swap деген ағылшын тілінен аударғанда айырбас деген ұғымды білдіреді. Айырбастың бірнеше ұғымдары бар. Кәсіпкерлік тәжірибесінде  — бұл қайта сату кепілдігімен  алынған уақытша сатып алу деп түсіндіріледі.

2009 жылдың қорытындысы бойынша, қолданыстағы акциялар шығарылымы бар акционерлік қоғамдардың жалпы саны 2 196 құрады. 2009 жылғы 444 акциялар шығарылымы тіркелді (оның ішінде шығарылымдар проспектісіне енгізілген өзгерістер), акциялардың шығарылымы жəне орналастыру қорытындысы туралы 667 есеп бекітілді, сондай-ақ 260 акциялар шығарылымы жойылды.

Агенттік 2009 жыл ішінде жалпы көлемі 3 356 658 млн. теңге болатын мемлекеттік емес облигациялардың 89 шығарылымын тіркеді.

2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жиынтық номиналды құны 5 216 267 млн. теңгені құрайтын қолданыстағы облигациялар шығарылымының саны 395 болды, олардың ішінде рейтингтік бағасы бар 30 шығарылымы, 177 шығарылымы – бірінші шағын санаттың рейтингтік бағасы жоқ, 30 шығарылымы – екінші шағын санат рейтингтік бағасы жоқ жəне 78 шыңарылымы – буферлік санат KASE ресми тізіміне енгізілген.

Еврооблигациялардың негізгі эмитенттері болып екінші деңгейдегі банктер және олардың еншілес ұйымдар болып табылады, ал 2009 жылдың қорытындысы бойынша KASE-тің ресми тізіміне 8 шығарылым енгізілді.

Зейнетақы активтерінің тұрақты өсуінің нәтижесінде, жоғары өтімділік инструметтерінің жеткіліксіздігі эмиссиялық белсенділікті тудырды. Сонымен бірге өзініің активтерін Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес облигацияларына салатын қаржы нарығының қатысушыларының инвестициялық белсенділікті де атап айтуымыз жөн.

2010 жылғы 1 қаңтардағы қолданыстағы пайлар шығарылымының саны 182 құрады. Бұл ретте 2009 жылғы қаңтар-желтоқсанда 32 пай шығарылымы тіркелді, шығарылым мен орналастыру қорытындылары туралы 195 есеп бекітілді жəне 37 шығарылым өтелді.

Қазақстандағы қор нарығының жай-күйінің негізгі индикаторы болып, бұрынғыша – KASE қор биржасы ұсынған ұйымдасқан нарығы болып табылады.

KASE айналымын жіберілген бағалы қағаздардың негізгі үлес салмағы борыштық бағалы қағаздарға — 57,0% (315 шығарылым) келеді. Акциялар мен мемлекеттік бағалы қағаздар секторы бойынша тиісінше — 17,7% (98 шығарылым) жəне 24,8% (137 шығарылым). Инвестициялық қорлардың бағалы қағаздарының үлесі 0,3% (2 шығарылым) құрайды. Халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарының үлесіне 0,2% (1 шығарылым) келеді.