Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрыңғыдай ақша белгілерін шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың және жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы қағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық мәселелер бар.

Экономикалық мәселелерге:

-      нарықты реттейтін механизмнің нашар дамығаны;

-      нарықты дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;

-      заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;

-      салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;

-      бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негізінің аздығы;

-      нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.

Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейлігі жатады. Бұ мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінің және здерінің уақытша бос ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.

Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның осы іспен шұғылдануға рұқсат берген Оқу орталықтары дайындаған болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия  төрағасының жарлығына сәкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері және хатшы болып бағалы қағаздар нарығынреттейтін БАс басқарманың мамандары кірген. Оқуды ойдағыдай бітіріп, мамандық туалы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай адам брокерлік, дилерлік іспен айналасуға құқық алып, қызмет атқаруда.

Әлемдік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш үлгісі бар. Олар:

1. 1.   Банктік үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы банкетр қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда, Бельгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банкетр өз міндетіне алады.

2.Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пакистанда, Сингапурде). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы десократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол – банкетн алған ақшаға қарағанда – «арзан» ақша болып келеді.

3. Аралас үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банкетр де, банк емес мекемелер де шұғылданады ( мысалы, Жапонияда).

Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі – мүлікті кіші және жалпы жекемешіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын жалпы өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банкетр бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар  нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәо осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер молшылық.

Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылықтары мыналар:

- Нарыққа акционерлік капитал үлесінің көптігі;

- Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;

- Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;

- Нарықтағыбанк емес мекемелердің көптігі.

Бұлардан басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар.

Олар:

1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін ақша – «арзан» ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру — өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.

2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз активтерімен инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды деген болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты кәсіпорын басқаруға тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік туғызады.

3. Саясат факторы – дүниежүзіндегі сисяқты Қазақстанда да бос ақша көздерінің негізгі иесі – халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын жүзеге асыру (халықтың социалистік менталитетін есептегенде) – бүгінгі кездегі ең өзекті саясат.

Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының үлгісіне нақты біріңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі қажет.

Қазақстан өз қаржы жүйесін дамытпай, экономиканың нақты секторында табысқа жетуі мүмкін емес. Бұл ретте 2003 жылғы 4 шілдедегі «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес құрылған Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау Агенттігі қаржы жүйесін жетілдіру жөнінде бірсыпыра жұмыстар атқарғанын айтқан жөн. Солардың кейбіріне тоқалар болсақ, банк секторында банк топтарын қадағалауды жән реттеуді одан әрі дамыту мақсатында Агенттіктің Шоғырландырылған қадағалау тұжырымдамасы бекітілді. Операциялық және несиелік тәуекелдерді ескере отырып, төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары капиталының жеткілікті нормативі қайта қаралды.

Қазақстан ұжымдық инвестициялау нышандарының дамуын жетілдіру және ынталандыру, жеке инвесторлардың қаражатын жұмылдыратын инвестициялық қорлардың пайда болуы үшін «Инвестициялық қорлар туралы» заң қабылданды. Сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы қызметінің стандарттарын белгілеу, корпоративтік басқаруды жақсартуға арналған ынталандыру шараларын пайдалану және тәуекелге барынша бейім қаржы нарығының сегменттерінде қадағалау ресурстарын шоғырландыру үшін өзгертілген және толықтырылған «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданып, оның негізінде Агенттік Бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті.

Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, салымшылар мен алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ мерзімді ішкі инвестициялар көзі ретінде зейнетақы активтерін тиімді басқаруды жетілдіру мақсатында Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды. Несие нарығын дамыту және займшылардың шарт тәртібін жоғарлатуға елеулі әсері бар 2004 жылғы 6 шілдеде «Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру турал» қабылданған заңды іске асыру займшылардың барынша айқындығына, олардың несиелік қабілеттелегі мониторингін жетілдіруге мүмкіндік жасай отырып, банкетрдің тәуекелін азайтуға және тәуекелді басқарудың сапасын жақсартуға ықпал етті. Кредиттік бюроның тиімділігі және оның нарыққа ықпалы бірсыпыра уақыттан кейін сезіле бастайды.

Егер қазіргі қалыптасқан Қазақстан бағалы қағаздар нарығын сандық көрсеткіштер тұрғысынан қарайтын болсақ, 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша «А» және «В» категориясы бойынша сауда-саттықты ұйымдастырушылардың ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығының жалпы капиталдануы 1198146 млн.теңге болған, бұл көрсеткіш 2006 жылғы қаңтармен салыстырғанда 68,64%-ке ұлғайған. Бұл ретте облигациялар бойынша нарықтың капиталдануы 47,42%-ке артқан. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша Қаөақстан қор биржасында жасалатын мәмілелер көлемінің жалпы ішкі өнімге қатынасы 7,17 % болған.

Ал 2010 ж. 1 қаңтарында қолданыстағы акциялар шығарылымы бар акционерлік қоғамдардың жалпы саны 2 196 құрады. 2009 жылғы 444 акциялар шығарылымы тіркелді (оның ішінде шығарылымдар проспектісіне енгізілген өзгерістер), акциялардың шығарылымы жəне орналастыру қорытындысы туралы 667 есеп бекітілді, сондай-ақ 260 акциялар шығарылымы жойылды. Агенттік 2009 жыл ішінде жалпы көлемі 3 356 658 млн. теңге болатын мемлекеттік емес облигациялардың 89 шығарылымын тіркеді. 2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жиынтық номиналды құны 5 216 267 млн. теңгені құрайтын қолданыстағы облигациялар шығарылымының саны 395 болды, олардың ішінде рейтингтік бағасы бар 30 шығарылымы, 177 шығарылымы – бірінші шағын санаттың рейтингтік бағасы жоқ, 30 шығарылымы – екінші шағын санат рейтингтік бағасы жоқ жəне 78 шыңарылымы – буферлік санат KASE ресми тізіміне енгізілген.

KASE жалпы капиталдануы ЖІӨ-нің қатынасы негізінде көрсеткішке талдау жүргізу кезінде, осы көрсеткіштің ең жоғарғы деңгеңі 2006 жылы байқалады. Алдыңғы жылдары 21,62% (01.01.2005) және 35,02% (01.01.2006) деңгейінде көрініс тапты. 2007 жылдың 1 қаңтар айында аталған көрсеткіш 87,06%-ын құраса, есепті жылы 64,94%-ы деңгейіне төмендеді.  2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша «А» және «В» санаты бойынша ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықта жалпы капиталдандыру тиісінше 8451466 млн. теңге және 375554 млн. теңге болды. Бұл ретте облигациялар бойынша капиталдандыру 36,12%-ға өсті, акциялар бойынша 5,11 есе өсті.      KASE жалпы капиталдандыру 2007 жылдың 1 қаңтар жағдайы бойынша 8827020 млн. теңгені құрады, ол ЖІӨ-нің 101,17%-ын құрады. 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша осындай көрсеткіш 35,02% болды. Қор нарығының капиталдануының ұлғаюымен қатар, ЖІӨ-ге қор нарығын капиталдану көрсеткішінің өсуі де байқалды.

Бірақ табысты отандық компаниялардың акциясын Қазақстан азаматтарына сатып алып дивидендтке қол жеткізуіне құқықтық негіз болмауда. Керісінше, осындай табысты компаниялардың акциясын (мы. Казақмыс) Лондон қор биржасында батыс елдердің инвесторлары сатып алуда. Сондықтан көпшілік отандық инвесторлардың қор нарығы, бағалы қағаздар туралы сауатын ашатын үкімет тұрғысынан білімін жетілдіру бағдарламасын тарату қажет.

Сөйтіп нарық жағдайларының шапшаң өзгерістерге ұшырауын ескере отырып, оның құқықтық негіздерін тез арада одын әрі жетілдіру қажет. Себебі кейбір заңнамалық актілерде көптеген шектеу нормаларының болуы қор нарығын жандандыруға мүмкіндік туғызбауда. Бұл біріншіден. Екіншіден, мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша табысты есептеу мен оны төлеу тәртібі заң жүзінде анықтауды талап етеді.

Қазақстандағы қор нарығының қазіргі даму кезеңінде Қазақстандағы акциялар нарығын белсенділігін арттыру ісінде мемлекеттік органдардың келесі әрекеттерін атап өту қажет. Мысалы, Ұлттық Банкі мемлекеттік қызметкерлер акциясының жалпы санынан 2/3 бақылаудағы пакетті сақтау арқылы жеке ұлттық компаниялардың қор нарығына мемлекеттік акция пакеттерін қайта жаңғырту бойынша үкіметке ұсыныс енгізді.

Ұлттық Банкі үкіметке 30% дейін дауыс беруші ұлттық компаниялардың акцияларын шығару мүмкіншілігін қарастыруды «банктер еркін қаражаттарының және зейнетақы активтерін салуға мүмкіндігі бар болатын» ұсынғандығы туралы Ұлттық Банкінің төрағасы  Григорий Марченко 2007 жылдың 27 қарашасында Астанадағы кезекті жиналысында атап айтты. Оның айтуы бойынша, зейнетақы жинақ қорлары акцияларға және қазақстандық кәсіпорындарының корпоративті облигацияларына 100 млн АҚШ долларын салуға мүмкіндігі бар. Ұлттық Банкінің төрағасы, егер барлық эмиссияларды есептесе, елдің қор нарығының теорилық капиталға айналуы 4 млрд АҚШ долларынан асатынын ерекше атап өтті.

Одан басқа, Ұлттық Банкінің төрағасы Қазақстанның банк жүйесінің ары қарай капиталға айналуының қажеттілігі 2007 жылдың екінші жартысында акция нарығына күрделі банктерді алып келеді деп санады. Алғашында дамымаған акция  нарығына банктер келді, содан кейін  — корпоративті эмитенттер келді. 2007 жылдың екінші жарытсынан бастап, осы нарыққа бірталай банктер шықты және 2008 жылы оған копроративті эмитенттер шықты.

Несиелі базаның жедел өсуі, акционерлер ортасының кеңейуіне банктерді бөгеттейді. Депозиттерді және синдицирленген қарыздарды недәуір көбірек тартса, соншалық капиталдың өсуіне сұраныстар тез пайда болады. Қазақстандық банктерге капиталдың қажеттілігі артса, қазіргі акционерлер арасында өздерінің жаңа эмиссияларын орнату қиындай түседі.

Бұл әрекеттердің барлығы, берілген үрдіс 2008 жылдың екінші жартысында акция нарығының әлемдік дағдарысына қарамастан маңызды жандандыруына алып келді — өйткені, жеткілікті капитал бойынша сұранысты ешкім төмендетпейді. 1996-1997жж реттеуші органдардың әрекеті, реттеуші органдар корпоративті облигациялар нарығынан бұрын дамытуға ниеттенген акция нарығын дамыту бойынша революциялық әрекеті болды. Ол кезде политикалық жағдайларға байланысты бұл әрекет оңды болған жоқ.

Қазіргі кезде, мемлекеттік құнды қағаздар нарығы құрылып, ал 600 млн АҚШ доллар көлеміндегі корпоративті акциялары нарығы ресейлік сапасына жол бермейді және жеткілікті тұрақты дамып отырған кезде, акция нарығының жандануына уақыт келді.

Акция нарығына, 5 млрд доллардан асып кеткен активтер және 1,1 млрд доллардан аса жиналған зейнетақы қорларының өсуі банктердің еркін қаражатының жедел өсуі қосымша күш береді. Қазіргі таңда, зейнетақы қорының 61 пайыз активтері мемлекеттік құнды қағаздарына салынған (екі жыл бұрын мемлекеттік құнды қағаздар үлесі зейнетақы қор активтерінде 90 пайызды құрған).

Өткізілген талдау, күрделі корпоративті одан кейін ұсақталған және жеке англосаксондық үлгілердің орнына күрделі корпоративті жекеменшіктік басым болып келетін қазақстандағы жекеменшік көтерме құрылымын құру бойынша үрдіс таза қазақстандық құбылыс болып саналмайтынын көрсетеді. Берілген үрдіс көпшілік елдерге тән, көбінесе ауыспалы немесе экономикасы даму барынсдағы елдерге тән.

Біз қаласақ та, қаламасақ та қарыздық міндеттемелер Қазақстандағы бизнес қорының негізі болып келді. Бұның барлығы осы уақытқа дейін саясат үкіметтерінің дамыған және өтімді акция нарығының жоғары келетін америкалық моделенінің дамуына бағытталған қор нарығын қайт қарастыруды талап етеді.

Акция нарығының қазіргі жағдайын әділ бағаласақ, Қазақстан Республикасындағы акция нарығы толығымен тек 2014 жылы құрылытанын болжауға болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жүргізілген зерттеулер келесі негізгі қорытындылар мен ұсыныстарды жaсауға мүмкіндік береді:

1. Қазіргі уақытта бағалы қағаздар нарығының түсініктерін нақтылау қажеттілігі туды. Оларға себеп ретінде мемлекеттің даму қарқынын анықтауда, қаржылық стратегия мен тактиканы белгілеуде бірқатар көрсеткіштердің даму серпініне тәуелділігін қарастыру болып табылады. Осы көрсеткіштердің бірі – бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Сондай-ақ, республикамыздың бағалы қағаздар нарығы мәнінің ғылым бекіткен жіктелімге сай еместігін көрсетеді.

2. Бағалы қағаздар нарығын талдау нәтижесінде келесідей қорытындыға келеміз. Қор нарығының құралдарының ішінен акциялар шығарылымы жоғары. Бірақ, акциялардың айналысы төмен. Екінші орында облигация шығарылымын жатқызамыз, бірақ эмитенттері ретінде негізінен екінші деңгейлі банктер болып табылады. Үшінші орында – пайлар. Акция мен облигациға қарағанда тәуекелділігі төмен болса да, оларға деген сұраныс төмен.

3. Республикада бірқатар кәсіби қызмет түрлері қабылданған. Әйтсе де, кәсіби қатысушылар саны жағынан талдау жүргізу нәтижесінде, кейбір қатысушылар санының даму серпіні байқалмайды. Бұл осы кәсіби қызмет түріне деген қызығушылықтың және олардың қызметіне деген сұраныстың төмен болуы деп анықтаймыз.

4. ҚР-да бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға байланысты. Бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізу кезінде келесідей қағидаларға сүйенуін ұсынамыз.

- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің басыңқы дәрежесіне сүйенуі;

- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің бір-біріне үйлестіруі және бірігей бағыттарды ұстануы;

- бағалы қағаздар нарығындағы стратегия мен тактиканы анықтау кезінде нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді  ескеруі;

- бағалы қағаздар нарығының қатысушылар тізімін бекітуде, тек техникалық талаптарды ғана емес, сондай-ақ тиімділік факторын ескеруі.

5. Эмитенттер бағалы қағаздарды шығару кезінде белгілі бір артықшылықтардың және кемшіліктердің болуын қарастырады. Алайда, келтірілген талдау нәтижесінде эмитенттердің бәсеңділігін көреміз. Осыған байланысты эмитенттерді ынталандыру факторларын анықтауға қажеттілігі бар. Оларға: рейтингтік шығындарды азайту, листингтік шығындарды азайту және өзара міндетті қатысушылар байланысының шығындарын қысқарту.

6. Эмитенттер немесе инвесторлардың міндетті өзара байланысы бар қатысушылар санының көп болуы, осы негізгі қатысушылардың бағалы қағаздарды шығару немесе сатып алу ынтасын түсіреді. Осы орайда, бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу бойынша ұйыммен міндетті шартқа отырудан бас тартуды ұсынамыз. Бағалы қағаздар нарығының листингтік компаниялар ұйымдастырылған нарықта төмен белсенділігінің негізгі факторы ретінде – біз, қатысушылар санына байланысты қаржылық ресурстардың қымбаттығы, яғни бағалы қағаздар бойынша шығындардың жоғарлығын тұжырымдаймыз. Осыған сәйкес, бағалы қағаздар эмитенттері, әсіресе листингтік компаниялардың өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарыққа айналысқа енгізу мәселесі бойынша  ұсыныс қарастырамыз.

Осы бағытты жүзеге асыру мақсатында, листингтік компания үшін жеңілдік ретінде – бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізуді өздеріне беру құқығын анықтаймыз. Сонымен қатар, инвесторлардың қызығушылықтарын қорғау мақсатында бағалы қағаз ұстау тізімін Орталық депозитариймен бірге жүргізуін қарастырамыз. Бұл фактор бағалы қағаздары ұйымдасқан нарықта айналысы жоқ эмитенттерге қарағанда бәсекелестік  артықшылық береді.

Осы, қадамдарды жүзеге асыруда листингтік компаниялардың биржада немесе басқа сауда алаңдарында белсенділік танытады деп болжаймыз.

7. АҚ «Астана-Финанс» және  АҚ «NOMAD» акциялары бойынша әр түрлі деңгейдегі табыстылықты алу үшін ықтималдылықты бөлу нәтижесі келесідей қорытынды береді. Барлық деңгейдегі табыстылық ықтималдылығы нөлден (яғни осы деңгейге жету ықтималдылығы толығымен жоқ) бірлікке (табыстылық алуы) дейін сәйкес келеді. Талдау өзгерістіліктің акция табыстылығының мүмкін болатын мөлшерлеме диапазонымен және табыстылықтың алу ықтималдылығымен  байланыстылығын көрсетеді. Табыстылықтың мүмкін болатын көрсеткіштерінің арасындағы диапазон жоғары болған сайын, соғұрлым акция өзгерістілік көрсеткіші жоғары болады.