Алайда аталған құқықтар барлық акциялар үшін мүлде бірдей болмайды. Себебі акциялардың өздері екі түрлі болады: жай акциялар және артықшылықты акциялар. Олардың басты айырмашылығы сол, артықшылықты акцияларды иеленушілердің беркітілген дивиденд алуға құқығы бар. Бұл акционерлік қоғам артықшылықты акцияларды иеленушілерге әрқашан да анық белгіленген мөлшердегі дивидендтерді төлеп отыруға міндетті, ол осы қоғамның Жарғысында көрсетілуге тиіс.

Мысалы, сіз «А» акционерлік қоғамы шығарған артықшылықты акцияларды сатып аласыз. Айталық, аталған қоғамның Жарғысында қоғамның артықшылықты акциялар шығаруға құқығы бар және әр акция бойынша дивидендтер мөлшері 20 теңге мөлшерінде белгіленеді делінген. Демек, жылдық таза пайдадан (яғни барлық салықтар төленгеннен кейін) әр артықшылықты акция бойынша қоғам дәл осы 20 теңгені төлеуге міндетті. Айталық, сіз осы қоғамның 100 артықшылықты акциясын сатып аласыз. Демек, кезекті жылдық жиналыс өткізілгеннен кейін сізге 2000 теңге мөлшерінде дивидендтер (100 акция * 20 теңге= 2000 теңге) төленеді деп күтуге сіздің толық құқығыңыз бар. Егер сіз осы акциялардың әрқайсысын 100 теңгеден сатып алған болсаңыз, онда «А» акционерлік қоғамының артықшылықты акцияларына барлығы 10 000 теңге құйдыңыз. Енді жыл сайын 2000 теңге мөлшерінде дивидендтер аламын деп күтуге құқығыңыз бар. 10 000 теңгені сіз бір рет құясыз да, енді жыл сайын сіз аталған дивидендтерді алып отырудан салыстырмалы түрде нық сеніммен үміттене аласыз.

Біз неліктен сіз осы дивидендтерді алып отырудан салыстырмалы түрде нық сеніммен үміттене аласыз деп айтамыз. Себебі, егер қоғам өзінің жыл бойғы қызметінен кейін пайда алмайтын болса, акцияларды иеленушілердің барлығына дивидендтерді төлеу үшін қаражат та болмайды. Бірақ бұл орайда артықшылықты акцияларды иеленушілердің алдында қоғамның борышы пайда болады. Және де қоғам банкрот болып қалып, таратылып кетпесе, ол артықшылықты акцияларды иеленушілерге қарыз болған дивидендтердің бәрін төлегенше, борышы жинала береді.
Беркітілген дивидендтер алу бойынша осы құқық артықшылықты акциялардың ерекшелігі болып табылады. Себебі, жай акцияларды иеленушілердің мұндай құқығы жоқ. Жылдық таза пайда есептелген кезде, дивидендтер ең бірінші кезекте артықшылықты акцияларды иеленушілерге төленеді. Содан кейін барып жай акцияларды иеленуші акционерлер пайданың қалған бөлігінің тағдырын шешетін болады. Олар жай акциялар бойынша дивидендтер төлеуге қандай соманы бағыттауға болатынын айқындауға тиіс. Егер пайда шамалы ғана болса, артықшылықты акциялар бойынша дивидендтерді төлегеннен кейін түк те қалмауы мүмкін. Немесе шамалы ғана сома қалады, оны келесі жылы да пайдамен тағы да осындай қолайсыз жағдай қайталанбас үшін, қоғамды дамытуға бағыттау керек болады. Сонда жай акцияларды иеленушілер құралақан қалады. Және де бұл жағдайда артықшылықты акцияларды иеленушілерден өзгеше, жай акцияларды иеленушілерге қатысты қоғамның боршы жинақталмайтын болады.
Алайда басқа жағдай да қалыптасуы мүмкін. Егер қоғам өте үлкен пайда алса, онда артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер төленгеннен кейін үлкен сома қалады да, жай акциялар бойынша дивидендтер артықшылықты акцияларға қарағанда әлдеқайда жоғары болады. Ал артықшылықты акцияларды иеленушілер әр акция үшін тек өздерінің 20 теңгесін ғана алады.
Осылайша, біз жай акцияларды сатып ала отырып, әлдеқайда көбірек тәуекел ететінімізді көріп отырмыз, себебі дивидендтерді мүлде алмауымыз мүмкін, ал қоғам осы пайдасыз жылдар үшін дивидендтер төлеуге міндетті болмайды. Бірақ іс жақсы жүріп жатқан кезде жай акциялар бойынша табыс та артықшылықты акцияларға қарағанда әлдеқайда жоғары болуы мүмкін.
Бұл орайда акцияларды сатып ала отырып, акционерлердің бәрі тәуекелге бас тігеді. Акционерлік қоғамның ұйымдастыру-құқықтық нысаны құйылған қаражат бойынша пайда алуға жүз пайыздық кепілдік бере алмайды және беруге де тиіс емес. Кез келген инвестициялардың тәуекелдігі болады. Бірақ жай акцияларды сатып алған кезде бұл тәуекелдік жоғары.
Сонымен қатар, жай акцияларды акционерлік қоғам кез келген жағдайда шығаруға міндетті екенін білген дұрыс. Ал артықшылықты акцияларды қоғамның шығаруына да, шығармауына да болады.
Бұрын артықшылықты акциялар бойынша беркітілген дивидендтің мөлшері Жарғыда акциялардың атаулы құнының пайыздық арақатынасында көрсетілгенін, бұл құнның да осы Жарғыда көрсетілгенін айта кету керек. Мысалы, бір артықшылықты акцияның атаулы құны 100 теңге делік. Ал беркітілген дивиденд Жарғыда акцияның атаулы құнының 10%-ы мөлшерінде белгіленген. Демек, дивиденд 10 теңге болады (100 теңгенің 10%-ы 10 теңгеге тең). «Акционерлік қоғамдар туралы» жаңа Заң шыққаннан кейін акциялардың атаулы құны деген ұғым заңнамадан алынып тасталды да, артықшылықты акциялар бойынша беркітілген дивидендтің мөлшері енді ақшалай түрде көрсетіледі.
Жай акциялар мен артықшылықты акциялардың тағы бір айырмашылығы сол, жай акцияларды иеленушілердің акционерлердің жалпы жиналысында әрқашан да дауыс беру құқығы бар. Бір акция өзінің иеленушісіне бір дауыс береді. Егер сізде 100 акция болса, демек сіздің 100 даусыңыз бар. Дауыс беру кезінде дауыстар дәл осы санға негізделіп есепке алынатын болады. Сіздің акцияларыңыз, яғни жиналыстағы сіздің дауыстарыңыз қанша пайызды құрайтынын білу үшін дауыс беруші акциялардың бүкіл санын жүз пайыз деп алу керек. Егер сізде 100 жай акция болса, ал дауыс беруші акциялардың жалпы саны 100 000 болса, онда сізге жиналыстағы дауыстардың 0,1%-ы тиесілі.
Дауыс беру құқығы дегеніміз – бұл сіз сатып алған акцияларды шығарған акционерлік қоғамды басқару құқығы. Себебі акционерлік қоғам дивидендтер төлеу туралы шешім қабылдады деген кезде, бұл аталған қоғамның акционерлері өзінің жылдық жиналысына жиналып, көпшілік дауыстар санымен айқындалған мөлшерде және тәртіпте дивидендтер төлеу туралы шешім қабылдады дегенді білдіреді. Бұл орайда акционерлер кәсіпорынның бір жыл ішіндегі қызметінің нәтижелерін негізге алады. Бұл нәтижелерді акционерлік қоғамның басшылығы акционерлердің қарастыруына ұсынады. Яғни, кәсіпорын басшылығы осылайша өзінің бір жыл ішіндегі қызметі туралы акционерлердің алдында есеп беруге тиіс. Акционерлер өздерінің мәртебесі бойынша компанияның басшылығынан жоғары тұрады, себебі олар өздерінің басқару құқығының бір бөлігін басшылыққа табыстаған. Акционерлік қоғамның басшылары былайша айтқанда жалданып жұмыс істейтін жұмыскерлер, бірақ аса білікті жұмыскерлер, өз ісінің кәсіпқойлары болып табылады, оларды акционерлік қоғам солардың қол астында табыстырақ жұмыс істесін деп жұмысқа әдейі жалдаған. Егер басшылық осы негізгі міндетін дұрыс атқара алмаса, онда сол акционерлердің өздері жалпы жиналыста басқа басшыларды тағайындай алады. Бұл орайда теріс нәтижелердің әрқашан да акционерлік қоғамның басшыларының нашар жұмысына байланысты бола бермейтінін ерекше атап өту керек. Себептер басқа жағдайларға да байланысты болуы мүмкін. Сондықтан кәсіпорынның нашар жұмысының түп-тамырларын дұрыс анықтаудың маңызы өте зор. Бұл белгіленген мерзімдерде өзгерту ең бір майталман деген басшының өзінің де қолынан келмейтін жағдайлар болуы мүмкін. Басшылардың өздері өз кәсіпорындарының акционерлеріне айналатын жағдайлары өте жиі кездеседі. Бұл, демек, кәсіпорынның табысты жұмыс істеуіне олар әлдеқайда мүдделі болады, себебі, олар да оған өз қаражаттарын құйып, енді өздерінің жұмысы үшін еңбекақы алып қана қоймай, санымен қатар құйған ақшасы үшін дивидендтер алуды да жоспарлап отыр дегенді білдіреді. Бұл бірақ, акционер болып табылатын басшы әрқашан да басшы болып қала беруге тиіс деген сөз емес. Бұл тіпті де міндетті емес. Егер түрлі себептермен ол өзінің қызметінен бас тартса, немесе қайта сайланса, ол акционер болып қала береді, бірақ кәсіпорынның жұмысын басқармайды.
Әр акционердің акционерлік қоғамды басқаруға қатысу құқығы Қазақстан Республикасының заңнамасымен қорғалған, ал оны іске асырудың тәртібі мен шарттары «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңда жазылған.
Жай акциялардан өзгеше, артықшылықты акциялардың акционерлердің жиналысында үнемі дауыс беру құқығы жоқ. Өйткені, оларды иеленушілерге мазасызданудың мүлде қажеті жоқ. Оларға кәсіпорын қалыпты жұмыс істеген жағдайда, беркітілген дивидендке кепілдік берілген.
Бірақ артықшылықты акцияларды иеленушілер акционерлік қоғамды басқаруға мүлде қатыспайды деп айтуға болмайды. Тек ақша жағынан беркітілген дивиденд түріндегі салмақты артықшылықтары болғандықтан, олардың бұл құқығы шектелген. Алайда артықшылықты акцияларды иеленушілер жиналыста дауыс беру құқығын иеленіп, белгілі бір шешімдерді қабылдауға өз үлестерін қосатын жағдайлар да болады. Бұл жағдайлар «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңда тура көрсетілген.
Осындай жағдайлардың біріне акционерлік қоғам артықшылықты акцияларды иеленушілерге дивидендтер төлеу үшін белгіленген күннен бастап үш ай ішінде беркітілген дивидендтерді төлей алмайтын жағдай жатады. Мұндай жағдайда барлық артықшылықты акцияларды иеленушілер жиналысқа қатысып, шешім қабылдауға ықпал ете алуы үшін бұл акциялар дауыс беруші акцияларға айналады. Бұл дауыс беру құқығы оларға беркітілген дивидендтерді алуға деген өздерінің құқығын қорғап, іске асыра алуы үшін беріледі. Алынған дауыс беру құқығы шын мәнінде оларға қоғамның жұмысын түсініп, барлық акционерлермен бірлесе отырып, кәсіпорынның теріс нәтижелерінің себептерін анықтауға, және барлық акционерлермен бірге акционерлік қоғамның қызметінің қалпына түсуіне әкелуге тиіс шешімді таңдауға және қабылдауға мүмкіндік береді.
Бұл орайда істердің жай-күйі қалыпты ағынына қайтып оралған бетте және артықшылықты акцияларды иеленушілерге дивидендтер төленген бетте бұл акциялар қайтадан дауыс бермейтін акцияларға айналады.
Бағалы қағаздар туралы баяндалған ақпараттың қорытындысын шығара отырып, жоғарыда айтылғанның барлығының «қалай болуға тиіс» немесе «неменеге ұмтылу керек» деген жайттардың санатына жататынын есте ұстау керек. Ал шын мәнінде, іс жүзінде акциялар мен акционерлік қоғам туралы идеяның бұрмалану жайты көптеп кездеседі. Олардың барлығының едәуір түсінікті себептері бар.
Мысалы, қазіргі көптеген акционерлерді өздерінің қоғамдары бұларға неге дивидендтерін төлемейді деген сұрақ мазалайды. Расында да, республикадағы акционерлік қоғамдардың ілуде-біреуінен басқаларының барлығының өз акционерлеріне дивидендтер төлеуге шамасы жоқ.
Мұндай жағдай неліктен қалыптасты? Қазір жұмыс істейтін акционерлік қоғамдарының 90%-ы дерлік нөлден бастап құрылған жоқ, жекешелендіру үрдісінің нәтижесінде пайда болды. Бұлар – қазір акционерлік қоғамдар болып қайта құрылған бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар. Бұл қоғамдарда жарғылық капитал деген болған жоқ. Олардың жарғылық капиталы жаңадан құрылған қоғамның капиталы сияқты төленген жоқ. Тек әншейін осындай кәсіпорынның ның (шын мәнінде жарғылық капитал деген осы болатын) мөлшері оның мүлкінің баланстық құнына тең деп белгіленді де, құн құрылтай капиталының төлемі сияқты болды. Құрылтай капиталы дегеннің не екенін түсіну үшін «бастауыш капитал» деген сөздерді пайдаланған оңай. Яғни, жұмысты бастау үшін кез келген кәсіпорынға бастауыш капитал керек. Егер акционерлік қоғам жаңа ғана құрылған болса, оның құрылтайшылары қоғамның жарғылық капиталына ақша, мүлік және заңмен жол берілетін басқа да құндылықтарды құяды да, сөйтіп, оның алғашқы акционерлеріне айналады. Акционерлік қоғамның қызметі таза парақтан басталады. Ешқандай борыш жоқ, кәсіпорынды дамыту жоспары бар, ол осы уақытқа қарай ойластырылып, әзірленіп қойылған.
Алайда жекешелендіру шеңберінде құрылған акционерлік қоғамдардың көптеген басқа ерекшеліктері бар. Бұл кәсіпорындар өздерінің түйінді мәселелерінің барлық салмағын акционерлік қоғамға аударған. Акционерлік қоғам түрінде қайта құрылуы жекешелендіру сәтінде оны дамытуға ешқандай қосымша қаражат берген жоқ. Жекешелендірудің мақсаты осындай дамыту үшін болашақта жағдай жасау болатын. Бұл кәсіпорындарға өз қаражатын құюға мемлекеттің енді қайтып мүмкіндігі жоқ еді. Сондықтан ол кәсіпорындарды іс жүзінде жеке меншікке берді. Осыған сәйкес мұндай кәсіпорындардың жай акцияларының көпшілік бөлігі өз уақытында жекешелендіру аукциондарында инвестициялық жекешелендіру купондарына сатылатын, купондарды инвестициялық қорлар халықтан жинайтын. Осылайша, республиканың халқы Инвестициялық жекешелендіру қорлары арқылы осы акциялардың меншік иесіне айналды, бұл қорлар өкінішке орай халықтың күткенін ақтаған жоқ.
Жай акциялардың екінші бөлігі мамандандырылған тендерлерде ақшаға сатылды. Бірақ акцияларды сатудан түскен қаражат кәсіпорынға емес, мемлекеттік бюджетке түсті. Жалпы алғанда осылай болуға тиіс те. Егер сіз өзіңіздің меншігіңіз болып табылатын бір нәрсені сатсаңыз, осы сатудан түскен қаражатты да өзіңіз аласыз ғой.
Мұндай кәсіпорындардағы артықшылықты акциялар Жарғылық капиталдың 10%-ы мөлшерінде шығарылып, кәсіпорындардың жұмыскерлерінің арасында жұмыс істеген өтіліне қарай немесе мүлде дерлік тегін үлестірілетін.
Яғни, жекешелендірудің мақсаты кәсіпорындарға қосымша қаражат тарту емес, мемлекеттік меншікті қайта үлестіру болатын. Қазіргі кезге дейін көптеген адамдар жекешелендіру қате өткізілді, себебі кәсіпорындар өздеріне аяғынан тік тұрып, дамуына мүмкіндік беретін ақшаны сол күйі ала алған жоқ деп санайды.
Жаңадан құрылатын акционерлік қоғамдардың жағдайы мүлде басқаша. Олар өздерінің шығарған акцияларын орналастырған немесе басқаша айтқанда сатқан кезде, осы сатудан түскен қаражат кәсіпорынның өзіне түседі де, ол қаражаттан қоғамның құрылтай капиталы және соңынан жарғылық капиталы қалыптастырылады. Бұл – акцияларды дәстүрлі бастапқы орналастырудың дәл өзі. Жекешелендірілген кәсіпорындарда мұндай орналастыру болған жоқ. Тек кәсіпорынның меншік иелерінің құрамы ғана өзгеріп отырды. Акционерлік қоғамдар түрінде қайта құрылған жекешелендірілген кәсіпорындарда да акциялар алғаш рет орналастырылғанымен де, және мұндай орналастыру да бастапқы деп аталғанымен де, бұл шартты түрде бастапқы орналастыру болатын.
Егер акционерлік қоғамдар түрінде қайта құрылған бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар осыдан кейін дереу акциялардың қосымша шығарылымдарын іске асырып, оларды өз ақшаларын аталған кәсіпорынға құйғысы келетін адамдардың арасында орналастыруға әрекет жасағанда, онда осындай қадам қоғамға оларды дамыту үшін нақты қосымша ақша қаражатын берген болар еді. Әрине, кәсіпорындардың бәрінің акциялары сұранысқа ие болар еді деп айтуға болмайды. Алайда кәсіпорындардың едәуір үлкен бөлігі өздерінің бағалы қағаздарын сәтті орналастыра алар еді. Бұл орайда, егер олар мемлекеттік кәсіпорындар болған кезде мемлекеттік бюджеттің алдында жиналып қалған борыштарды төлеу мерзімінің ұзақ уақытқа кейінге шегерілетіні мәлімденген болса, бұл үрдіс әлдеқайда нәтижелі болуы мүмкін болғанын атап өткен дұрыс. Жаңа меншік иелері өздері құятын ақшалары дереу кәсіпорынның борыштарын төлеуге кетіп қалады деп қорықпастан, ақшаларын құя алар еді, бұл борыштарға акционерлік қоғам емес, мемлекеттік кәсіпорын, және жаңа меншік иелері емес, бұрынғы иегерлер жол берген ғой.
Ал іс жүзінде мүлде керісінше жағдай орын алды. Өз кәсіпорындарына қаражат тартуға тырысудың орнына бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындардың жаңа акционерлері, акционерлік қоғамды бақылаудан айырылып қаламыз деп қорқып, акциялардың қосымша шығарылымдарын ең бір төтенше жағдайларда ғана іске асыратын. Оларды бұрыннан бар акционерлердің арасында орналастыруға тырысты, және әрдайым өздеріне тиесілі акциялардың санын арттыруға тырысып, оларды төлеу нысанына мәні берген жоқ. Бұған заңнама арқылы жол беріліп тұрғанда, осындай қосымша шығарылымдарды төлеу негізгі қаражатты қайта бағалау есебінен іске асырылатын. Осылайша, бағалы қағаздар қандай да бір қозғалысқа түсіп жатты, алайда кәсіпорын бәрібір жаңадан құйылған нағыз ақша қаражатын ала алмайтын. Акциялар барған сайын көбейе берді, олар орналастырылып жатты, кәсіпорын ептеп жұмыс істеп тұрды, бірақ жаңа акциялардың құны кәсіпорында атам заманнан келе жатқан сол баяғы мүлік есебінен төленді.
Тағы бір нұсқа болған еді. Акционерлер өздеріне тиесілі акциялардың санын көбейтуге ұмтылып, олардың құнын қоғамның жұмысынан алынған пайданың есебінен төлеу туралы шешім қабылдайтын. Пайда көбінесе баланстық сандар арқылы көрсетілген жалған пайда болатын. Кәсіпорын тағы да ақша салымдарын алмайтын.
Осылайша әрекет ете отырып, бұрынғы жекешелендірілген мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлері бұл жағдайда өздеріне тиесілі акциялардың артып келе жатқан санының тек олардың мүлкінің өсуінің елесін ғана туғызатынын нашар түсінетін. Өйткені осындай кәсіпорындардың акцияларның құны өте төмен болады. Және де тіпті акциялар екі есе артса да, егер олардың құны екі ретте де сол бір ғана мүлікпен төленген болса, ал кәсіпорын бұрынғы төмен деңгейде қала берсе, мұндай акциялардың құны да шамамен екі есе төмендейтін.
Көптеген акционерлердің, ал көбінесе акционерлік қоғамдар болып қайта құрылған бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындардың басшыларының, «құлап жатқан» кәсіпорындарды басқаруды сақтап, өздерінде қалдыруға деген тілегі ең басты қате болып табылады. Біздің республикамыздағы жекешелендіру ісі берген көптеген мүмкіндіктер уыстан шығып кетті. Бұл қоғамдар сол күйі қайтып көтеріле алмады, олардың көбісі түптің түбінде мүлдем банкрот болды. Әрине, мұндай жағдайлар кейбір жекелеген адамдар үшін пайдалы болып шықты. Алайда мұның тұтастай алғанда бүкіл қоғамның және оның акционерлерінің мүддесінен шықпайтыны айқын еді. Алайда акционерлердің өз мүмкіндіктерін, құқықтары мен міндеттерін, акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының жауапкершілік шектерін білмеуі осындай үрдістердің әрбір екінші дерлік кәсіпорында орын алуына, және мүдделеріне нұқсан келтіріліп жатқан акционерлердің түгелдей үн-түнсіз қалуына әкеліп соқты. Бұл үнсіздіктің себебі көбінесе қорқынышта емес, білместікте жататын. Алайда акционерлер өз құқықтары туралы мәлімдеуге әрекет жасаған, тіпті сотқа қуыным талаптар берген жағдайларда болды. Алайда, әдетте акционерлік қоғам жұмысының мәселелерінің мәнін түсінбеу негізінен ақылға сыймайтын талаптардың қойылуына әкелетін. Өз кәсіпорындарына байланысты мәселелердің сындарлы шешімін ұсынудың орнына акционерлер кәсіпорынның басқару органдарына, сондай-ақ мемлекеттік және сот органдарына абстрактылық талаптар қойғанды артық көреді. Ал бұл түптің түбінде кәсіпорын жұмысының іс жүзінде жақсаруына әкеле алмайды.
Соның нәтижесінде мұндай акционерлік қоғамдар, әрине жай акциялар бойынша да, артықшылықты акциялар бойынша да дв төлей алмайтын және төлей алмайды да.
Ал менің ойымша, осы пайдасыз іс-әрекеттердің себебі акционерлердің акционерлік қоғамды басқару мәнісін түсінбеуінде және акционерлік қоғам сияқты ұйымдастыру-құқықтық нысан беретін өздерінің мүмкіндіктерін білмеуінде жатыр.
Айта кететін бір жайт, көп жағынан осы аталған мәселелерге қатысты, жағдайды түзету мақсатында акционерлік қоғамдардың жаңа концепциясы әзірленіп, қабылданды, оған сәйкес акционерлік қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі шекті мөлшері айтарлықтай ұлғайтылды және де бұл орайда қолданыстағы заңнама жарғылық капиталдың негізгі қорларды қайта бағалау есебінен ұлғайтылуына жол бермейді. Енді көптеген акционерлік қоғамдардың акционерлеріне, қаласын-қаламасын, қоғамға қосымша қаражат тарту туралы мәселені шешуге тура келеді. Олай болмаған жағдайда, оларға басқа бір ұйымдастыру-құқықтық нысан болып қайта құрылуға немесе таратылуға тура келеді.