Қайта өрлеу дәуіріндегі саясат пен құқық проблемалары. ХYI — ғасырда феодализмге қатты соққы жасалды. Капиалистік қатынастар ене бастады, буржуазия мен пролетариат пайда болды. Шаруалар қозғалысы өршіді. Әлеуметтік, саяси рефолюциялар дәуірі басталды. Католик шіркеуінің о дүниелік игілік теориясына қарсы адамның ақыл-ой, тәжірибесі, жасампаздық күші күреске шықты. Жаңа заманның саяси ілімдерінде адам, жеке адам мен мемлекеттің қарым-қатынасы туралы проблемалар маңызды орын ала бастады. Бұл «гуманизм» немесе Қайта өрлеу идеологиясы деп аталды. Антикалық мұраттарды пайдалану арқылы жаңа, буржуазиялық идеология жасалына бастады. Шіркеу мекемелерін сынауды алдыңғы қатарлы күштер «реформация» туы астында жүргізді. Шіркеуді демократияландыру ежелгі христианствоның талаптарына сай болды. Алайда сенімсіздік те бар еді. Езілген халықтың идеологиясы утопиялық социализм теоретиктері Т.Мюнцер, Т.Кампанелла, Т.Мор шығармаларында көрініс тапты. Утопист-социалистер мүлік ортақтастығын, жеке адамды қорғайтын ұжымдық құрылысты, мемлекетті жақтады.

Италияндық Никколо Макиавелли (1469-1527) заманының көрнекті ойшылы болды. «Государь», «История Флоренции» деген еңбектерімен діни көзқарастан қол үзіп, саясат туралы теологиялық пікірге қарсы болды. Ортағасырлық құдайлық тұжырымдаманы тарихи объективтік қажеттілік және заңдылық идеялармен немесе өзі атағандай тағдырмен байланыстырды. Адамдардың күшіне сеніп, оларды саясатпен белсенді, шығармашылықпен айналысуды нұсқайды. Дінді бұқараны идеологиялық тұрғыдан тәрбиелеу жолында пайдалану керек дейді. Сондықтан жалпы діннен қол үзе отырып, саясатты тәжірибелік ғылым ретінде негіздейді. Схоластиканы жоққа шығарады. Нақты саяси өмірдің христиан моралінің уағыздарымен еш байланысы жоқ, дейді. Саясатты тәжірибелі ғылым деп негіздеуі теология мен схлоастикаға берген соққысы еді. Ол сонымен қатар антикалық және буржуазиялық саяси ғылымды байланыстырушы буын болды. Макиавелли жаңа заман үшін саяси ғылымның негізгі теримндерінің бірі стато (мемлекет) деген сөзді енгізді. Мемлекет пен саясатты «адамның көзі» деп қарап, оның өзгеріп отыратындығын көрсетеді, халық пен аристократтардың арасындағы күрес деп қарастырады. Мемлекеттің түрінің өзгеруіне әсер ететін факторларды қарастырады.

Мемлекеттің формалары әртүрлі болады: жеке адамның билігі, аздаған адамдардың, бүкіл халықтың билігі. Аздаған адамдардың билігінде монархия, аристократия және демкоратия болып келеді. Әр түрдің орнауы күштердің арасалмағына байланысты дейді. Диалектикалық тұрғыдан түсіндіреді. Ең басты түрлері: монархия мен республика деп көрсетеді. Монарх болса да, адал болуы керектігін айтады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, князьдер берген сертін орындау арқылы емес, алдаумен, айламен әрекет жасау жолымен орасан зор істер тындырған дейді. Макиавелли монархияны тиранияға қарсы қойғанда абсолютизмді ақтау үшін жасайды. Қайткен күнде мемлекетті нығайтуды көздеген. Бөлшектенген Италияны күшейті үшін бір адамның диктатурасы, қантөгіс сөзсіз болады, уақытша өтпелі шара қажет, тек ерікті мемлекет қуатты бола алады, егер ол ортақ игілікке қызмет ететін болса дейді. Республиканы негіздеу үшін дворяндарды құрту керек дейді. Бұл оның ілімінің буржуазиялық бағытын көрсетеді. Буржуазияның мемлекеттің демократиялық формасын қалайтыны белгілі.

Бірақ Макиавеллидің демократиясы дәйекті емес. Демократиялық, аристократиялық, монархиялық элементтерді қарастырады. Ежелгі Рим осындай аралас билік түрлерін қолдану арқылы қуатты болған дейді. Макиавеллидің аралас мемлекет формалары тұжырымдамасын кейін Дж.Локк, Ш.Монтескье және басқа саясат ойшылдары қабылдады. Макиавелли – ең алдымен патриот болды. Италияны қуатты, тұтас мемлекет түрінде көруді аңсады. Бұл жолда ол елін феодализм мен шіркеудің тежеуінен алып шығып, прогресс, революциялық өзгерістер мүмкіндіктерін таба білді. Оның ілімі іс-қимылға, шығармашылыққа, бостандыққа, қайта жаңартуға шақырады. Мұның өзі саяси ойлаудағы орта ғасырлардан жаңа заманға жол салған рефолюция еді.

Реформация. ХYI-ғасырдың бірінші жартысында Батыс және Орталық Еуропада католицизмге қарсы діни қозғалыс басталды. Орталығы Алмания болды. Реформациялық қозғалысқа әртүрлі қоғамдық күштер қатысты. Мемлекет, заң, құқық туралы саяси бағдарламалары да әркелкі болды. Олардың барлығы шіркеу құрылымын радикалды, қарапайым ету, демократияландыру болды.

Реформацияның бастаушысы Мартин Лютер (1483-1546) әрбір құдайға сенуші асқан сенім арқылы өзін-өзі құтарады деп дәріптеді. Христиан дінін уағыздады. Адамның еркі, нанымы, жаны, ішкі дүниесі мемлекеттің қыпалынан, заңынан тысқары тұрады деді. Мемлекет туралы тұжырымдамасыда ол князь-монарх билікті сонда ғана ақылмен пайдаланады, егер ол билікті кеңшілік деп түсінбей, оны құдай жүктеген міндет деп қараса дейді. Христиандық билеуші халықтың қызметшісі болуы керек. Лютер Алманияда демократиялық өзгерістер жсаудан аулақ, бірақ монархқа бағыну керек, үкіметке қарсы шықпау керек дейді. Көзқарастары қайшылықтарға толы. Аймақтық князь абсалютизмнің орнығуының кепілі дейді. Діни фанатизм де орын алды, реформацияға кедергі де жасады.

Томас Мюнцердің (1490-1525) шаруалық-плебейлік көзқарасы реформациялық қозғалысты қандай болмасын қанаушы тәртіпке, әлеуметтік теңсіздікке, княздер билігіне, шіркеулер қыспағына бітіспес ашық күреске айналдырды. Соның нәтижесінде Алманияда 1524-26 жылдары шаруалар соғысы болмай қоймады. Мюнцердің шығармалары: «12 статья», «Статьялық хат». Шығармаларында билікті қарапайым халыққа беру керек деді. Республикалық идеяны жақтады. Белсенді революциялық қимыл жасайтын адам болды, өз ғасырынан озып кетті. Таптық айырмашылық жоқ, жекеменшік жоқ, қоғамның мүшелеріне кедергі тудыратын мемлекеттік билігі жоқ қоғамдық құрылысты қалады.

ХYI-ХYII ғасырлардағы утопиялық социализм. Көрнекті өкілі Томас Мор (1478-1585) «Утопия» деген еңбек жазған. Англиядағы қоғамдық құрылысты сынады. Мемлекеттің қанаушылық рөлін жақсы түсіндірді. Ол жекеменшікке негізделген әлеуметтік-саяси құрылысқа қарсы. Жекеменшік жойылғанда ғана теңдік, әділдік болады дейді. Еңбек міндетті болу керек. Мемлекет пен лауазымды адамдардың басты міндеттері өндірісті және игіліктерді бөлуді ұйымдастыру дейді. Лауазымды адамдар халық қызметшісі болуы қажет. Мемлекет басында сайланып қойылатын князь болуы шарт және ол президенттің рөлін атқаруы қажет. Демократия элементтері өкілдік басшылықтың араласуымен қатар қойылған. Т.Мордың социалистік идеалы феодалдық және капиталистік қатынастарға қарсылық еді. Ол басқыншылық соғыстарды да айыптады. Құлдық еңбекті мойындайды, социализмі қияли, себебі ондай қоғамға әлі алғышарттар жоқ болатын.

Италияндық Т.Кампанелла (1568-1639) – утопист-социалист, елін шетел басқыншыларынан құтқару жолындағы күрескер. «Күн қаласы» деген еңбегінде зұлымдық атаулының баршасы жекеменшіктен дейді. Ең қажетті қоғамдық-саяси құрылыс қоғамдық меншікке негізделуі тиіс. Барлығы еңбек етуге міндетті. Оқу өндірістік еңбекпен ұштастырылуы қажет. Ғылым мен техниканың дамуына үлкен мән береді. әйел мен еркектің теңдігін жақтап, демократиялық мемлекеттің болуын қолдайды. Мемлкеттің басында ақылды, діни адам тұру қажет. Ол адам «күн» немесе «метафизик» деп аталуға тиіс. 20 жасқа толған азаматтардың барлығы үлкен кеңес дегенді құруы қажет. Үлгілі мемлекет құруды армандады. Ондай мемлекетті құдай бермейді. Маркс Кампанелланы мемлекетке «адам көзімен» қараған ойшыл деп бағалады. Мемлекеттің табиғи заңдарын теологиядан емес, ақыл-ойдан, тәжірибеден шығарды. Бірақ Кампанелла адамгершілікті құқықпен шатастырды, діни идеологиядан толығымен қол үзе алмады.

Голландық заң қызметкері Гуго Гроций (1583-1645) «Соғыс пен бейбітшіліктің құқық туралы» үш томдық еңбек жазған. Онда жаратылыс құқығы, бұқаралық құқық, халықтар құқығының принциптері туралы айтылады. Ол сонымен қатар мемлекет, құқық, соғыс, халықаралық құқықтар туралы да ілімдерді қалыптастырушы. Адам құқығы, құдай құқығы деген жіктеулерді де бөлген. Құқықты күшпен ұстап тұру туралы сөз еткенде ол мемлекет жайлы мәселені шығарады. Азаматтық билік мемлекет ішіндегі «заңды құқықты» жасаушы дейді. Адамдар меншіктенуді қандай жолмен алатын болса мемлекеттің билікті де сондай жолмен алуға болады дейді. Соғыстан құтылуға болмайды деп тұжырымдайды. Соғыстардың әділетті, әділетсіз сипаттарын көрсете келіп, олардың қасыретін азайтуға шақырады. Қоғам дамуын артқа тартатын феодалдық соғыстар туралы ой толғайды.

Голландық материалистік–философ Бенедикт Спинозаның (1632-1677) «Діни-саяси трактат», «Этика», «Саяси трактат» деген еңбектері бар. Мемлекет пен құқық жайлы мәселені табиғаттың құрамдас бөлігі деп қарастырады. Табиғаттың ең жоғарғы заңы — өзін-өзі сақтауға ұмтылу заңы. Адамдар «табиғаттың бөлшегі». Адамның күші мен қуаты оның құқығын айқындайды. Сондықтан Спиноза адамның жаратылыс құқығының негізі ақылынан, ойынан деушілермен келіспейді. Құқық адамның талпынысынан, ұмтылысынан дейді. Көзқарасы жағынан монархияға қарсы, республикалық басқаруды жақтайды. Құдай мен табиғатты біртұтас субстанция деп Спиноза диалектиканың өздігінен дамуы принципін пантеистік-материалистік тұрғыда негіздеген. Адам жөніндегі ілімінде осы қағидаларға сүйеніп, адамның өте күрделі психикалық өмірін ақылға, құштарлық пен ынтазарлыққа, аффектіге балады. Атеизм мен ғылыми ойдың дамуында Спинозаның ықпалы зор.

Ағылшынның материалист, ойшылы Томас Гоббстың (1588-1679) «Левиафан», «Философияның негіздері», «Адам жөнінде», «Азамат жөнінде» деген еңбектері бар. Ол тұңғыш рет сол кездегі жаратылыстануға сәйкес механистік материализмнің толық жүйесін жасады. Гоббс мемлекет жөніндегі ілімінде мемлекет шығуға дейінгі табиғи күйді жойып, оны адамдар арасындағы шарттасудың нәтижесі деп қарайды. Адамдардың әу бастан тең болу приципін жақтайды. Кейбір азаматтар мемлекет пайдасы үшін өз құқықтары мен еріктеріне шек қояды. Мемлекеттің міндеті – бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Бірақ Гоббс монархияны жақтап, халықты бұғауда ұстау үшін дінді мемлекеттік өкіметтің идеологиялық қаруы ретінде сақтау қажет деп санайды. Гоббс «өзін-өзі сақтап, қажет өтеуді – «табиғи заңды», моралдың негізі деп ұйғарды. Адамның моральдық борышы өзінің мазмұны жағынан қоғамдық шарттан шығатын азаматтық борышқа сәйкес келеді дейді.

Ағылшындық Джон Локк (1632-1704) әлеуметтік компромисс идеологы болды. Матриалист, ағартушы танымның эмпирикалық (тәжірибелік) теориясы мен либерализмнің идеялық-саяси негізін жасады. «Адам санасы жайындағы тәжірибе» деген шығармасы түрлердің шығу тегі мен адам танымының мүмкіншілігін зерттеуге арналған. Локктың ұйғаруынша, тұрмыстық идея мен принциптер – теория жүзінде де, практика жүзінде де құдай жөніндегі идеяны қоса алғанда болмайды, адамның барлық білімі тәжірибеден туады. Локк әлеуметтік-саяси тұжырымдамасын «Мемлекеттік басқару жайындағы екі трактатында» баяндаған. Мемлекет адамдардың еркімен құрылатын, қылмыскерлерді жазалайтын құрылым екен. Қоғамның игілігі үшін заңдарды шығарады, меншікті қорғау істерін жүргізеді. Заң шығару орындары жоғары тұруы керек. Локк абсолюттік –монархистік билік құрылымын қабылдамады. Оның мемлекет туралы идеялары ерте буржуазиялық революциялардың талаптарына сай келді.