1. Экономикалык даму ерекшеліктері

2. Саяси құрылысы

3. Отарлау саясаты

4. Жұмысшы қозғалысы

XIX ғасырдың 70 жылдарынан бастап Англия бұрынғы өнеркәсіптік біріншілігі монополиясынан айрыла бастады. Англия отары көп ел және теңізде үстемдігі кұшті болып қала берді. Англияның экономикалық даму қарқыны төмендей бастады. XIX ғасырдың 70-жылдары АҚШ-та да Европа елдерін-дегідей өнеркәсіп төнкерісі жасалды. Англияда өнеркәсіп төнкерісі XVIII ғасырдың ортасынан бастап XIX ғасырдың 50-60 жылдары аяқталған-ды. АҚПІ Англиядан қүрал-жабдықтар сатып алып өздерінің экономикасын күшейтгі. Осылайша АҚШ Англияның өзін басып озып өнеркәсіптік қаркыны жағынан Англия

АҚШ тан кейін қала бастады. 1873-1900 жылдар арасында Англияның дүниежүзілік шаруашылықга үлесі 3 есе қысқарды. Англияның экспорты 8 процентке ұлғайса, Германияда, 40 % үлғайды. Америкада 230 % ке көтерілді. Бұның себебі Англияның зауыттарына капитал өте ертеде салынды. Екіншіден, басқа елдердің ірі өнеркәсштерінде өнімді жаңа салалар пайда болды. АҚШ пен Германияда ірі өндіріс салалары көбейді. Химия өнеркәсіптері пайда болды. Англияның отарлардан келетін табысы өте көп болды. Бірақ бұлар XVIII ғасырдан бергі өңціріс орындарын жаңартпады. Бұл жағдай Англияның экономикалық өмірінде көп ұзамай көрініс тапты. Германия Англияның бәсекелесіне айналды. Англияның артта қалуына 1878 жылғы дағдарыстар, 1890 жылғы ақша дағдарысы, 1892-93 жылдардағы дағдарыстар әсер етті. 1875-95 жылдары болған ауыл шаруашылығы. дағдарысы да елдің орта шаруаларын күйзелтті. Англияда елдін тұрғындарының әл-ауқатының нашарлай түсуіне байланысты ішкі рынок тарыла түсті. Енді Англия ақша жасаудың баскд жолына түсті. XIX ғасырдың аяғында шет елге капитал шығару арқылы пайда табу табыстың негізгі көзіне айналды. Ағылшын кәсіпкерлері Голландияда жүн фабрикаларын салды. Бельгияда болат зауыттарына капитал салды. Көмір шахталарын ашты. Европа елдерінде темір жол салуға Англия буржуазиясы өздерінің капиталын сшіды. Англияның өзінде де акционерлік қоғамдар қүрылды. Ол қоғамдар ұсақ кәсіпорындарға акдда жүмсады.

Елде отарлық саясат күшейді. XIX ғасырдың соңғы ширегінде Англия бөлінбеген жерлердің көбін басьш алды. 1860 жылы Англияның отарлық иелігінің көлемі 6 млн шаршы шақырым болса, енді 30 млн шаршы мильге жетті. Онда 300 млн. түрғындар болды. Англияның отарларының көп болуына байланысты империализмін отарльщ империализм деп атаған. Индиядан жыл сайын 60 млн. адамның бір жылдық өндірген өнімін алып отырған.

Мемлекеттік қүрылымы.

Олар феодалдық институттарды сақтап отырды. (Король үкіметі, лордтар палатасы). Парламенттік орындарда буржуазияның өкілдері отырды. Елдегі маңызды қызмет орындары ірі жер иелерінің қолында отырғанын да көруге болады. Англияда либералдаржэпч консерваторлар партиясы өмір сүрді. Олар үкімет билігіне таласып отырды. Елдің ішіндегі демократиялық қозғалыстардың өсуіне кедергі жасап отырды.

Англияның буржуазиясы отарлық сыртқы саясат жүргізді. Көрнекті өкілі (1874-80) Дизраэли өкіметі отарлау моселесіне назар аударды. 1874 жылы Суэц каналының қүрылысын Египеттің үкіметінен 4 млн. фунт стерлингке сатып алды. Сингапур, Малайя аралдарына сүйене отырып Оңтүстік шьтғыс Азияда үстемдігін жүргізді. Ол жерлер қалайы кеніне бай болатын. Малайя княздіктерінің федерациясын қүрды. Сөйтіп Англияның отарына айналдырды. Дизраэли үкіметі Оңтүстік Африкадағы зулустардың қарсы-лықтарын басты. Англия Африкада да отарлау саясатын жүргізді. Англия Ауғанстанға екі рет шабуыл жасады (1878). Гайдамак келісіміне қол қойды. 1880 жылы Ауғанстанды бағындырды. 1874 жылы Англия Египетті жаулап адды. Египеттің халқы көтеріліске шықты.

Ирландия жерін ағылшын ленлордтары бөліп алған еді. Ирландықтар өз жерлерін жалға алды. 1901 жылы халық 4,4 миллионға азайды. (Бүрын 6,5 млн. еді). Ирландықтар «Ақ балалар үйымы» деген үйым күрды. «Жер лигасы» деген лига қүрылды. Ленлордтардан жалға тиімді жер алу үшін күресу керек болды. Екіншіден, осы қозғалыс мүшелері күрес тактикасын күшейтті. Ленлордтар «жер лигасы» талаптарына көнбесе, жерді уақытында жыртпау керек, егінді жинайтын кезде жинамау керек деп байкот жариялады. Бүл қозғалыстың барысында Ирландияға өзін-өзі билеу күқығын алу мәселесі күн тәртібіне қойылды.

Англияның жүмысшы қозғалысында тредюниондар болды. Ол кейін оппортунистік үйымға айналып кетті. Жұмысшылар арасына іріткі салды. Олар жұмысшы категориясын жасады. Англияның буржуазиясы жұмысшыларды революциядан кетіру үшін түрлі қоғамдар құрды. Солардың бірі фабиандық қоғам. Оны қүрғандар ағылшын зиялылары — Сидней және Беатриса Беббтер, Бернард Шоу, Уэльс тағы басқалар. Бүл адамдарды жүрттың бәрі біледі, атақты жазушылар. Бүлар талтық күресті жоққа шығарды. Таптардың бейбіт қатар өмір сүруі, жүмыс істеуі нәтижесінде мемлекеттік социализм құруға болады деді, олар сондай-ақжергілікті өзін-өзі басқару органдарына халық өкілдерін кдтыстыру арқылы социалистік қоғамға өтуге болады деді.

1890 жылдардан бастап Англияда «еңбек партиялары» көптеп қүрьша бастады. 1893 жылы осы «еңбек партияларынан» «Тәуелсіз жүмысшы партиясы» (НРП) қүрылды. Бүл партияны қүрған «марксизм» Англия жағдайына сай келмейді деп, фабиандық көзқарасты қолдады.

Ирландия мәселесі: XIX ғасырдың 80-90 жылдарьшда Англиядағы үлкен мәселелердің бірі — Ирландия мәселесі болды. Олар өзін-өзі билеу күқығын беруді талап етті. Бүл қозғалыс Гомруль-Британия империясының құрамында өзін-өзі билеу күқығын алу деген қозғалыс. Бүл жолда 70-жылдары Ирланд лигасы қүрылды, оның көсемі Чарлз Парнелл парламентте Ирланд фракциясының көсемі ретінде өте беделді болды.

1879 жылы «Жер лигасы» күрылды, ол ирланд жалгерлерінің, қала кедейлерінің, радикал интеллегенция өкілдерінің үйымы болды.

1896 жылы Дж. Коннолидің бастамасымен Ирланд социалистік партиясы қүрылды, ол Ирландия мәселесін маркстік позициядан шыға отырып шешуді мақсат түтқан партия болды.

Англия XX ғасырдың басында

1. Экономикалық даму ерекшеліктері

2. Ішкі саясат

3. Отарлық саясат

Англия XX ғасырдың басында экономикасы күшті дамымаған ел болыл кала берді. Дүниежүзілік саудада алда болды. Дүниежүзілік есеп айырысу Англияның фунт стерлингімен жүрді. Өндірістің жана салалары күшейді. Шойын өндіру көлемі өсті. 1900-1913 жылдар аралығында 14,5% өсті. Көмір өндіру 30% ке өсті. Дүниежүзілік жарыста АҚШ Германиядан артта қала бастады. 1910-13 жылдары Англшшың үлесі дүниежүзілік өндірістегі 29,7% тен 21% ке төмендеді, шойын өндіруден 22% ден 13% ке төмендеді. Артта қалудың себебі өндіріске капитал өте ерте салынды, оны жаңартпады. Англияның буржуазиясы шетелден, отарлардан келетін табыстарға қанағаттанды. Бүл кезде АКДІ, Германия бірден өндіріс орындарында өнімді техникаларды пайдаланды. Англия сыртқа капитал шығаруда бірінші орын алды, 3,7 млрд фунт стерлинг ақша сыртқа шығарды. Соның есебінен байыды. Англияның экономикасы кейін кете бастады. Енбек етпей өмір сүретін адамдар тобы калыптасты. Еңбекке жарамды адамдардьщ 10% ті қызметшілерге айналды. Англияның коғамы паразиттік қоғамға айнала бастады. Бүлар үкіметке бедедді және ықпалды болды. Бүл жағдай елде монополиялық бірлестіктің жасалуына кедергі болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Англияда банктің 70% ті шоғырланды. Англияда банктер үлкен күшке айналды. Банктің күшеюі өндірістің шоғырлануымен қатар жүрді.

1900 жылы Англияның отарларының жалпы көлемі 33 млн шаршы км болды. Овда 390 млн. адам түрды. Англия империясының бүл күшеюі реакциялық ішкі және сыртқы саясатпен қатар жүрді. Англия Африканы түғелдей отарлау үшін саясат жүргізді.Добрая Надежда мүйісінде Трансваль және Оранжевая түрғындары бурлар бағынбады.|ьгерде бүларды бағындырса бүкіл Африканы отарлаған болар еді. Бурларды өзіне бағындыру кезінде Ағылшын-Бур _соғысы_ болды- Бур халқы партизандық әдістермен қарсыласты. Англия 500000 әскер апарды. Бурлардың саны 50 000 еді. Ағылшындар олардың деревняларында қалған кемпір-шалдарды, балаларды концлагеръге куып тықгы. Олар жауынгерлердің бала-шағаларын аштан катырды. Осыны көрген тауға кеткен бурлар төмен тусті. Лагерьдің өзінде 40% тен артьтғы аштықтан өлді. 1902 жылы көктемде бурлар берілді. Келісім жасасты. Ағылшындар Онтүстік Африканың кожайынына айналды. Ағылшын-бур соғысьт прогрессивті көзқарастағы дүние жүзі адамдарынан қатты сыналды. Англияның тарапынан болған бүл қаталдық Англияның басқа елдермен қатынасын қиындатты. Ағылшын дипломатиясы Германиямен жанжал бола қалса, Англияны ешкім қолдамайтынын білді. Англия мен Германияның арасындағы шиеленісу күшейді. Германия империализмі дүниені қайта бөлуді ойластырды. Ағылшын-Герман күресі саяси күреске айнала бастады. Әсіресе бүл бәсекелестік Германия мен Англия арасында теңіздегі қарулану ісінде кдтгы көрінді. Англия 1905 жылы ірі брононосецті суға түсірді. Осыдан бастап кемелер түсіруден жарыс басталды. Германиямен мүндай қайшылықтан кейін Англия басқа елдермен қатынасын күшейтті. Англия өзіне одактастар іздей бастады. Англия АКДІ-тың Панама каналын салуына кедергі жасап отыр еді. Енді оған рүқсат берді. Англия және Франция арасындағы кайшылыкты реттей бастады. 1904 жылъі 8-сәуірде екі елдің арасындағы таластарды тоқтату үшін келісім жасадъг. Франциямен арада Орта шығыс, Ирак жерлеріндегі қайіпылықгы бәсендетті. Дипломатиялык, жүмыстын нәтижесінде болашақ одақтың негізі жасалды. Англия дүниежүзінде оқшауланудан құтыла бастады. Англияның империалистері де соғысқа дайындалып жатты. Соңғы 10 жылдың ішінде ғана соғыстың қаржысы үш есе өсті. Англия соғысқа дайындалу барысында әскери-теңіз базасын жасады. Бүкіл Англияны әскери округтерге бөлді. Соғысқа кажеттінің барлығын дайындады. Милитаризмді, шовинизмді уағыздады, соған арнап кітаптар, газеттер шығып жатты. Бүған Англияда мүмкіндік бар. Ол бай мемлекет. Англия мен Францияның арасындағы келісім халықтан жасырылды. Парламент оны халыққа білдіртпей бекітгі.

XX ғасырдың басығіда жүмысшылардың жағдайы 1890 жылға қарағанда нашарлады. Әрбір оныншы жұмысшы 1908 жылы жүмыссыз болды. Олар кәсіподақ мүшелері еді. Ал кәсіподаққа мүше емес адамдар арасында бүдан да тіпті күшті болды. Англия дүниежүзілік біріншіліктен айрыла бастады. Англия буржуазиясы жүмысшылардың бір бөлігін «сатып» алу жағдайынан айрылды. Жүмысшы қозғалысы күшейді. Англияның жүмысшы қозғалысында екі бағыт болды. Ол революциялык, және оппортунистік тенденция. Осы екеуінің күресі Англияда революциялық партия күруды күн тәртібіне қоя бастады. Лейбористік партия бар еді. Ол оппортунистік партияға айналып кетті.Тәуелсіз жүмысшы партиясының сол қанаты және социал демократиялық партия екеуі бірігіп Британ-социалистік партиясын қүрды (БСП). Бүл партия өзінін бағдарламасында социализм үшін күрес деп көрсетті.^ Бүл партия жүмысшыларды социалистік рухта тәрбиелеуге біраз жүмыстар істеді. Бірақ сектанттық көзкдрастағы партия болды. Буржуазиялык. үкімет қарап отырмады. Олар ел ішіндегі наразылықтарды бәсендету үшін әрекеттер жасай бастады. 1908 жылы жүмысшыларға жүмыс күнін қысқартуға, зейнетақыны көбейтуте уәделер беріп заңдар шығарды, 70 жастан аскандарға зейнетақы тағайындалды. Бүл саясаттьт Лойд Джорж кедейлікке қарсы күрес ашамыз деп жариялады. Бірак бүның бәрі азғана күнгі уәде болып калды.