МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ……………………………………………………………………………………………..3

I-Тарау. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗ БЕТІМЕН ОҚЫТУШЫНЫҢ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН ЖАСАЙТЫН ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1.1 Студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру тәсілдері…………………………………………………………………………………………………….6
1.2 Оқытудың кредиттік жүйесінде студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістері……………………………………………………………….11

II-Тарау. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫН БАСҚАРУДЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
1.3 Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру мен басқаруды дамыту жолдары……………………………………………………………………………………….18
1.4 Студенттерге оқытуды ұйымдастырудың түрлері…………………….27
2.3 Студенттердің әлеуметтік-саяси
әлеуеті………………………………………………………………………………………………..42

ҚОРЫТЫНДЫ …………………………………………………………………………………49

ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………….53

КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі
Білім – қоғамның дамуы мен болашақтағы жағдайын анықтаушы болып табылады. Кез келген елдің экономикалық және саяси тәуелсіздік жағдайы халықтың жалпы білімі мен кәсіптік деңгейіне байланысты.
Осы ретте Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты 2005 жылғы 18-ақпандағы халыққа жолдауында: « ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз» – деді [1, 18-19 бб.].
Халықтық мәдени құндылықтар мен салт-дәстүрлер, рухани-өнегелік сапаларды жас ұрпақтың бойына сіңіру, патриотизмге тәрбиелеу, ұлттық ар-намыс, абыройды сезіндіру білімсіз дами қоймайды. Сондықтан да қандай қоғам болмасын саяси жүйесінің тұрақты болуы үшін білім мен тәрбие жүйесін мемлекеттік талаптарға сәйкестендіре отырып құруға мүдделі.
Ендеше, мемлекетіміздің өз бағытын айқындаудың стратегиялық мақсат-міндеттерінің қатарына жас ұрпақтың білімі мен тәжірибесін алға шығаруы – заңды құбылыс. Ел Президентінің 2004 жылғы халыққа жолдауында: «Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады…» – деп атап көрсетті [2, 3 б.].
Білім жеке тұлғаның әлеуметтік-саяси көзқарасын дамытып, дүниетанымының аясын кеңейтетін маңызды факторлардың бірі. Ол жеке тұлғаның әлеуметтік мәртебесін айқындауда, сондай-ақ қоғамда саяси келісім мен ішкі тұрақтылықты орнықтырып, саяси құрылымды дамытуда үлкен рөл атқарады.
Әлеуметтік тәжірибені, ақпараттарды игеруде, ұрпақтар арасындағы рухани құндылықтардың бір-біріне берілуін сақтауда, тұлғаны әлеуметтендіруде, олардың әлеуметтік мәртебесін көтеруде – білімнің орны ерекше.
Қазіргі білім – азаматтық қоғамдағы әлеуметтік талаптарға бағытталған күрделі де жан-жақты қоғамдық құбылыс, оқыту және тәрбиелеу түріндегі педагогикалық әрекеттің тұтас жүйесі.
Кез келген кәсіптегі маманды қалыптастыруда мамандыққа сай білім алу қаншалықты өткір мәселе болса, сонымен қатар “жеке маман тұлғаны” өзіндік дамытуда оны шығармашылықпен терең іргетасын дайындау соншалықты алғышарт [3, 24-26 бб.].
Білім жүйесінің мазмұны өмірдің түрлі жағдайларында әрекет ете алатын «тұлғаны» дайындау. Осы мақсатта оқу жоспарын оқушыларға азаматтық білім беруге бағыттау керек. Бірінші кезекте әлемдегі болып жатқан өзгерістерге байланысты білім жүйесін ұлттық модульде құру және ол үшін өркениетті елдерде берілетін біліммен ортақ көзқарастарын табуға ұмтылу қажет.
Қазіргі қоғамдық сұраныс – өз ісіне мығым, жұртшылықпен араласуда жеке басындағы барлық шынайы жағымды қасиеттерін байқата алатын бүгінгі студент, ертеңгі маманды тәрбиелеуді талап етеді.
Адамның қоғамдық мәні – өмір сүрген ортасы, әлеуметтік жағдайы, білімі, санасының жоғары немесе төмен болуы оның жеке адамға тән қасиеттерінің қалыптасуының шарты. Ал, әлеуметтендіру тәрбие берумен тікелей байланысты. Тәрбиенің түрлері де әр алуан: жас бала өмірге келгеннен бастап, қартайып өмірінің соңына дейін тәрбиеден өтеді. Тәрбие екі жақты: жас өспірімдерге тәрбие беру, ересек адамдарға тәрбие беру, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: КСРО тұсында республика шеңберінде Р.Б. Абсаттаров пен Б.К. Байлярованың «Идейно-политическое воспитание в студенческом коллективе» [4], В.В. Трошихинның «Политическое развитие личности» [5], М.М. Сужиковтың «Политическая культура студентов» [6], О.Н. Белоус пен К.Г. Ахметовтың «Формирование политической культуры у студенческой молодежи» [7], Т.Т. Мустафиннің «Политическая культура и социально-политические ценности студенческой молодежи» [8] еңбектері студенттердің саяси-идеялық тәрбиесіне, саяси мәдениетінің қалыптасуына, тұлғаның саяси өсуіне бағытталған.
Отандық ғалымдарымыз арасынан Ж.Б. Қоянбаев еңбегін ерекше атаған жөн [9].
Зерттеудің мақсаты: Студенттердің ертеңгі маман ретінде болашақ өмірге бағдар алуына жол ашу болып табылады.
Зерттеу міндеті: Студенттердің өз бетімен оқытушының жетекшлігімен жасайтын өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеу объектісі: Студенттердің өз бетімен оқытушының жетекшлігімен жасайтын өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру.
Зерттеу пәні: Педагогика мен психологиядағы студенттердің өзіндік ерекшелігі.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I-Тарау. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗ БЕТІМЕН ОҚЫТУШЫНЫҢ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН ЖАСАЙТЫН ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1.1 Студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру тәсілдері

Бүгінгі күні бүкіл дүние жүзілік білім беру тәжірибесіне жүгінетін болсақ, жылдам қарқынмен оқыту үрдісінің сапалы да жемісті жолы аудиториялық сабақтардың көлемін тиімді қысқарту арқылы студенттердің өздік жұмыстарына уақытты көбірек беріп, олардың шығармашылық қабілетінің өсуіне әсері жоқ оқу пәндерін барынша азайту. Және де оқу жылының барысындағы студенттердің еңбек санының дұрыс бөлінуіне ерекше көңіл бөлу, себебі семестрдегі жүйесіз берілген өзіндік жұмыстар сессия кезіндегі «үлгермеушілікке» және білім сапасының төмендеуіне әкеліп соғады. Осыған байланысты, өздік жұмыстарын орындау үшін әр студентке оқу-әдістемелік құралдарын көрсетіп, өздік жұмыстарына семестрдің басында дұрыс тапсырма беру, соған байланысты әр тапсырманың ұйымдастыру-әдістемелік материалдары болуы тиіс.
Студенттердің қарқыны қай пәнді болсын оқу кезіндегі өздік жұмыстарының дәрежесімен сипатталады. Сонымен, студенттердің өздік жұмыстарының ішкі мазмұны – мұғалімнің қатысуынсыз немесе көмегінсіз дайындалу ғана емес, студенттің әрекеті алған ақпаратты білімге қолдана білуге айналдыру функциясы мен сол қызметті басқара білу функциясының үйлесімділігінен тұрады немесе олардың өздерінің алдарына қойған мақсаттарына жету үшін құрған амалдарын білдіреді десек те болады.
Негізінен алғанда, студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру және өткізу технологиясы мынадай элементтерден тұрады:
Студенттердің өздік жұмыстарын жоспарлау,
әдістемелік қамтамасыз ету,
бақылау және орындалу бағасы,
талдау және жетілдіру.
Студенттердің өздік жұмыстарын жоспарлау кезінде, студенттердің өздік жұмыстарымен қатар мұғалімнің жетекшілігімен өткізілетін (СМЖӨЖ) да сағат бөлу керек,, яғни СМЖӨЖ-ң көлемі әр пәнге бөлінген лекция, практика, студиялық және семинар сағаттарының толық көлемінен кем болмауы керек. Қалған өздік жұмыстарының сағаты күнделікті орындауды талап ететін комьютердің тапсырмасымен толықтырылуы тиіс. Студенттердің оқытушының жетекшілігімен өткізілетін жұмыстардың уақыты көрсетіліп, оқу кестесіне енгізілуі тиіс және сабақтан соң арнайы аудиторияда өткені жөн.
Әр оқу пәнінің жұмыс бағдарламасының сәйкес бөлімдеріне студенттердің өздік жұмыстарының жоспарланған түрлері, олардың сағатпен көрсетілген еңбек сиымдылығы, бақылау мерзімі және коллоквиумдар, курстық, семестрлік, есепті-графикалық және басқа да жұмыстары міндетті түрде кіргізіліп көрсетілуі керек. Студенттердің өздік жұмыстарының түрлерін таңдау үшін оқу пәнінің мақсатын, оқушының дайындық сатысын, студенттердің өздік жұмыстарына бөлінген сағаттар санын ескерген жөн.
Жоғары оқу орындарында студенттердің өздік жұмыстарының қарапайым және қолайлы түрі – коллоквиумдар болып саналады, ол белгілі бір тақырыптағы баяндама немесе деректі мәсеені талқыға салатын ғылыми жиналыс түрінде ұйымдастырылуы мүмкін. Бұған мұғалімдердің де шығармашылық әдіс-амалдары қажет. Мысалы, студенттердің жазған «мазмұндамасын», жасаған «семестрлік, курстық жұмыстарын» әдеттегідей қабылдай салмай, әр-түрлі ғылыми пікірталас ұйымдастыру арқылы қабылдаған әлдеқайда тиімді.
Барлық инженерлік қызметтің негізгі мазмұны жобалық-конструкторлық және жобалық-технологиялық құралымнан тұратыны мәлім. Курстық жоба, дипломдық жоба сияқты жобалық-конструкторлық және оқу ісінің синтезін құрайтындықтан, болашақ маман үшін, әсіресе инженерлік мамандар үшін өте қажет курстық жобаны ерекше атап өткен жөн тәрізді. Тәжірибе көрсеткендей, бір курстық жобаны 2-3 студент орындаса жобаның практикалық сапасын арттыруға болатындығы көрінеді, яғни, бұл топтастырған тәсіл өз бетімен жұмыс істеуге, өзара көмек көрсетуге, шығармашылығын және жауапкершілігін арттыруға себебін тигізетіндігі анық. Өйткені жобалау кезінде студенттер таңдау еркіндігін алады.
Білімгерлердің өздік жұмыстарын қадағалаудың тәсілдері де үлкен нәтиже береді. Өзін бағалай және қадағалай білуді, өзіне баға беруді қалыптастыру – оқушының қызығушылық көзқарасын және белсенділігін арттыратын сенімді тәсіл. Әр пәнге арналған өзіндік жұмыстар студенттердің өз күштеріне сенімділігін және жауапкершілігін арттырып, өзіндік баға беру қабілетін қалыптастырады.
Өзіндік жұмыстың нәтижесін көру үшін ұйымдастыру-әдістемелік шараларының анық жоспарланған жүйесі болуы тиіс. Өзіндік жұмыстың керекті нәтижесін алу үшін қойылатын негізгі шарт – студенттерді оқу-әдістемелік және анықтама-нормативтік материалдармен толық қамтамасыз ету қажет.
Әрбір студенттің өсуі мен жетілуі оқыту барысында табысты болуы үшін, оқытушы олардың әрқайсының қабілетіне байланысты бейімделген және ерекшеліктеріне сай болуға тиісті, яғни бұл жерде жеке студентке тең құқықты серіктес ретінде сыймен қараудың да маңызы зор. Қайталап айтатын болсақ, жоғары мүддеде үлкен қарқынмен оқыту талабына сай студенттердің өздік жұмыстарына көбірек уақыт беру арқылы оқушының өздігінен ойлау қабілетін кеңейтіп, ізденісін арттыратын деп сөз жүзінде айтып қана қоймай, сонымен қатар, білім беру ісінің сапасын арттыру үшін оқыту үстінде оң қабақ танытып, ұнамды көңіл қоюдың да мәні зор.
Білім беру барысында мұғалім пәнге деген қызығушылықты тудырып, оқушы содан қанағат алатындай жағдай жасауы керек. Өйткені оқу материалын саналы түрде меңгеру, оның қажеттілігін түсініп, мәнін ұғынуға көп байланысты.
Сабақ өткізу кезінде іскер ойын ұйымдастыру да үлкен жетістікке жеткізетіндігі жаңалық емес. Ойынның мақсаты оқу жоспарының мағынасына, студент-ойыншылардың құрамына, олардың дайындығына, ойынға кететін уақытқа және сабақтың тақырыбы мен мәніне байланысты шешіледі. Ойын пікірталасқа негізделген мағыналы, ақпаратты және берілген сабақтың тақырыбын ашатын нақтылы болуға тиісті. Ойынға қатысушы студенттер нақтылы жағдайды өз беттерімен қарастырып, ойынның мақсатына өз жетістіктерімен жетулері тиіс. Ең бастысы – оқытушы ойынды ойыншы қауымның өздері ұйымдастыруына ерік беріп, оларды қанағаттандырып отыруы керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру мақсатын тиімді шешудің және бір түрі – үйренген оқыту әдісінен алшақ, қазіргі кезге сай ғылыми дәйектелген және жете зерттелген оқулықтар мен әдістемелік оқу құралдарын оқыту үрдісіне енгізу. Студент оқулықты жете түсініп, жеңіл қабылдауы үшін, сабаққа өздігінен дайындалу барысында қолданатын әр пәннің лекциялық курстары, оқулықтары және оқу құралдары міндетті түрде оқу жоспарына сәйкес болғаны жөн. Сонымен қатар барлық қажетті оқу-әдістемелік және анықтама материалдары баспа түрінде де, электронды түрде де жеткілікті және қол жеткізерліктей болуы міндетті.
Дербес танымдық қызметте оқытушы және студент жүйесінің іс-әрекетіндегі жетістікті анықтайтын маңызды факторлардың бірі педагогикалық қарым-қатынас болып табылады. Ол мұндай жағдайда хабар алмасу ретінде емес, адамның басқа адамдармен өзара байланысының тұрмыстық тәсілі ретінде қарастырылады.
Егер студенттерге білім беру және іскерлік пен дағдыны сіңдіру процесі педагогикалық қарым-қатынастың қандай ынталандырушы түрінде берілгендігі және ұйымдастырушылығы ескерілмесе, онда сабақтың сәтті болуын мәтіндердің мазмұны да, тиімді жаттығуларды да, әдіс-тәмсілдер мен құралдарды іріктеп алу да қамтамасыз ете алмайды. Сабақта қарым-қатынас кезінде сезімталдық пен тілектестік, табиғилық пен еркіндік, адамгершілік жағдайын жасау студенттің тілдік қызметін және белсенділігін жандандырады. Әдеттегідей, оқытушы сабақтарда студенттермен іскерлік қарым-қатынасты қалыптастыруға тырысады, онда шет тілінде сөйлеу қолдайтындығын, ынталандыратындығын, қуаттайтындығын және тағы басқа танысу үшін қолданылады.
Өкінішке қарай, іс жүзінде оқутышалардың студенттермен қарым-қатынасының мынадай түрлері таралған: педагог талап етеді – студенттер оны бұлжытпай орындайды, педагог сұрақ қояды – студенттер оған жауап қайтарады және тағы басқалары.
Мұндай жағдайда ынтымақтастық жайында, адамгершілік қарым-қатынасын тәрбиелеу туралы, әрқайсысын белсенді іс-әрекетке тарту жөнінде сөз қозғау бекер. Тек адамгершілік, тілектестік өзара көмек пен ынталандырушылық жағдайында студенттер өздерін іштей еркін сезінеді, педагогикалық ықпалына қарай белсенділік танытады, батылырақ сөйлейді. Студенттер бәрінен бұрын талап қойғыш және әділетті педагогтарды ұнатады және бағалайды. Алайда бәрін бірдей емес, өзінің қаталдығын, талап ете білетіндігін адамгершілік, жаны ашығандық, жігерлендіргіштік және көмек берушілік жағдайында танытатын ұстаздарды сыйлайды.
Осындай жағдайларды қалыптастырудың негізгі қағидаларының бірі – оқыту процесі кезіндегі педагогикалық қарым-қатынастардың сыпайылық және әдептілік қағидасы. Адамдар қарым-қатынасындағы сөйлеу әдебінің нормасы сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи, әлеуметтік және мәдени ерекшеліктерде көрініс тапқан едәуір ұлттық ерекшеліктермен және өзіндік өзгешелігімен сипатталады. Бірақта жалпыға бірдей қағидалар да бар. Егер адамдар өзара түсіністікке қол жеткізгісі келсе, онда олар сол жолға бірдей қағидаларды басшылыққа алады. Бұл қағидалар қарым-қатынас жасаудың, тіл табысудың анық та айқын түрін қолдану қажеттігіне басымдық береді.

1.2 Оқытудың кредиттік жүйесінде студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістері

Қазіргі таңда еліміздегі барлық жоғары оқу орындары білім берудің кредиттік жүйесіне көшуде. Кредиттік жүйемен оқытудың басты ерекшелігі — әлемдегі білім берудің ең үздік технологиялық тәжірибелерін қолдана отырып елімізге қажетті мамандарды сапалы дайындап шығару. Мұнда бұрыннан қолданылып жүрген оқытудың әдіс-тәсілдерімен қатар, студенттің ізденуіне, жаңаша көзқарас тұрғысынан келіп, сапалы білім алуына жағдай туғызу. Кредит сөзінің мағынасы – сенім, яғни студентке сенім білдіру арқылы оның білімін көтеруіне, өзіндік ізденісіне, әрбір өтілген тақырыпты шығармашылықпен меңгеруіне жол ашу. Оқытушы әрбір өтілетін тақырыпты жіктеп, жіліктеп түсіндіріп, студенттен сол материалдарды қалай меңгергенін сұрау арқылы оның білімін бағалауды мақсат етпейді. Әрбір өтетін тақырып төңірегінде сол тақырыптың ерекшелігі жайлы, студент аталған тақырыптан қандай мәселелерді меңгеруі керектігі жөнінде бағыт-бағдар береді. Ал студент сол ұсынылған бағыт, түсінік негізінде қажетті, білуге тиісті материалдарды өзі ізденіп, алынатын білімді толық меңгеруі қажет. Оқытушы өзі дайындаған силлабуста студентке берілетін білім мазмұнын, әрбір модульдік бақылау барысында студенттің нені білу қажеттілігін және көрсетілген тақырыптар бойынша пайдаланылатын әдебиеттің тізімдерін жан-жақты көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда,студент үшін силлабус білім алудың, ізденіс жұмыстарын жүргізудің басты бағдарламасы болмақ.
Білім беру жүйесінде әр пәннің өзіндік ерекшеліктері өзіне тән қиыншылықтары болады. Студенттің сапалы білім алуына, сол пәннен алынатын міндетті білім дағдыларын меңгеруіне дұрыс бағытта жол ашу үшін, әр пән оқытушысы сол пәннің өзіне тән ерекшеліктеріне, сол пәнге тән оқытудың принциптеріне баса көңіл бөлгені жөн. Оқу орыс тілінде жүретін топтарда қазақ тілін оқитын студент өзіне таныс емес тілдің дыбыстық құрамын, дыбыстардың айтылу нормасын, дыбыстық заңдылықтарын, оның грамматикалық құрылысын игеруге, ойын еркін жүргізуге, басқаның сөйлеуін түсінуге, жеткілікті дәрежеде сөздік қорын меңгеруге тиісті және қазақша сөйлеуге жаттығып, қазақ тілінде қарым-қатынас жасай алуы қажет. Тыңдаушыны мұндай дәрежеге жеткізу үшін, оқытудың өзіндік тәсілдері мен амалдары, жолдары бар. Басқа ұлтқа қазақ тілін оқыту әдістемесі қазақ тілін оқитын адамның ана тілінің ерекшелігін ескере отырып, оны үйретудің тиімді жолдарын көрсетудің маңызы зор. Бұл ана тілді оқыту әдістемесінен екінші тілді оқыту әдістемесінің өзіне тән ерекшеліктері болатынын дәлелдейді. Алайда орыс тілді аудиторияда қазақ тілін оқыту әдістемесімен, орыс тілін басқа ұлт өкілдеріне үйрету әдістемесімен шет тілдерін оқыту әдістемесімен тығыз байланысты жақтары да күшті. Сондықтан олар бір-бірінен нәр алып, толығып отырады. Тілдерді оқыту әдістемесінің байланыстылығы, жалпы ортақ мәселелердің көптігі соңғы кезде лингводидактика ғылымын туғызды. Қазақ тілін орыс аудиториясына оқыту әдістемесінің ғылыми тұрғыдан зерттелу тарихы ұзақ емес. Сондықтан оқыту әдістемесі бұрыннан қалыптасқан шет тілдерді оқыту, орыс тілін оқыту әдістемелерінен оқып, үйренеріміз көп.
Қазақ тілін басқа тілді аудиторияларда оқыту барысында қазақ тілінің өзіндік басты ерекшеліктерін назарда ұстауымыз қажет. Қазақ тілі сөз жасау жағынан жалғанбалы (агглюнативті) тілдер тобына жататындығы бәрімізге белгілі. Сол себептен де қазақ тілінде жұрнақ түрлері көптеп саналады, сонымен қатар төрт түрлі жалғаудың беретін өзіндік мағынасы, сөзге жалғану кезіндегі варианттары да жеткілікті. Қазақ тілін оқытуда жақсы нәтижелерге жету үшін, біздіңше мынадай басты бағыттарда жұмыс түрлерін жүргізген тиімді. Ең бастысы, студенттің қазақ тілінен тілдік қорын молайту. Ол үшін сөздік жұмыстарын үнемі жүргізу. Қазақ тіліндегі сөздер көп мағыналы және синонимдер мен омонимдерге бай. Сөйлемде осындай сөздердің мағынасын ажырата білуге, оларды тиімді қолдана білуге үйрету студенттің тілдік қорын байытуда оң нәтижелер береді.
Екінші, қазақ тілінде сөйлемде сөздердің орын тәртібі тұрақты екенін ескеріп, берілген сөздер арқылы сөйлем құрап үйренуге баулу қажет.
Үшіншіден, жалғау түрлерін, олардың сөзге беретін мағынасын меңгеру арқылы сауатты түрде өз ойын ауызша және жазбаша жеткізе алу дағдыларын қалыптастыру.
Төртінші, қазақ тілінде сөйлемді тиянақтап, айтылған, ойды тұжырымдап тұратын сөйлем мүшесі – баяндауыш. Баяндауыш негізінен етістіктен болады. Сондықтан студенттерге етістіктің шақтарын, оның жасалу жолдарын меңгерту олардың өз ойын жүйелі түрде жеткізе алуына негіз болады.
Басқа тілді студенттерге қазақ тілін үйретуде пән бойынша жүргізілетін студенттің өзіндік ізденіс жұмыстарын тиімді ұйымдастыра білудің де маңызы зор. Қазақ тілінен ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру студенттің білімін тереңдетуге, ой-өрісін кеңейтуге, олардың тілді үйренуге ынтасын, құмарлық сезімін оятуға көмектеседі, олардың жан-жақты қабілеттігі мен шығармашылық күшін дамытады және алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге жәрдемін тигізеді.
Тіл үйренуші аудиториядағы сабақ үстінде ғана білім алып қоймайды, өзіндік ізденіс жұмыстарын орындау арқылы да қазақ тілінен білім деңгейін кеңейтіп отырады. Студенттің өзіндік ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру мынадай мақсаттарды жүзеге асыруды көздейді.
Біріншіден, студенттердің қазақ тілінен алған теориялық және практикалық білімдерін бағдарламадан тыс материалдармен толықтыра, жетілдіре түсу.
Екіншіден, қазақтың әдеби тілі туралы, оны жасаған халықтың тарихы туралы қосымша әдебиеттермен таныстыру.
Үшіншіден, қазақ тілі пәнінен түрлі үйірме, пән апталығы, конкурстар ұйымдастыру және студенттерді ғылыми-практикалық конференцияларда баяндамалар жасату арқылы олардың тілді үйренуге деген белсенділігін арттыру.
Студенттердің өздік жұмысын жүргізу барысында мынадай білімділік дағдылар іске асады:
1. Қазақ тілінен өткен материалдарды бекіту, нығайту;
2. Студенттердің қазақ тілінен білімін кеңейту және тереңдету;
3. Студенттердің логикалық ойлауын дамыту, жазбаша және ауызша сөйлеу тілін қоса дамыту;
4. Орфоэпиялық, орфографиялық және пунктуациялық білімдерін қалыптастыру, тілді үйрену қабілетін дамыту;
5. Орыс тілді студенттерге тілдік орта жасау, тілдік ситуациялар туғызу, олардың қазақша сөйлеуіне толық жағдай жасау;
6. Студенттердің қазақша тілін дамыту, сөйлеу белсенділігін арттыру, қазақша сөйлеу дағдысын қалыптастыру.
Студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру кезінде берілетін тапсырмалардың тәрбиелік мәні де күшті болуы қажет. Онда мынадай міндеттер қарастырылады:
1. Қазақ мәдениеті, салт-дәстүрі, әдебиеті жайлы берілетін тапсырмалар арқылы, олардың қазақ халқына сүйіспеншілігін ояту, қазақ халқын сыйлауға тәрбиелеу;
2. Қазақ тілінің байлығын таныстыру арқылы тілге деген қызығушылығын арттыру, тілге деген сүйіспеншілік сезімін тудыру, оны қалыптастыру.
Қазақ тілі пәні оқытушысының тілді үйрету ынтасы, тапқырлығы студенттің өздік жұмысын дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі. Студенттерге өздік жұмыстарының тақырыптарын іріктеп беруде оны сөйлесіп үйренуге қажетті тілдік материалдармен байланыстыруға ұмтылу қажет. Сонымен бірге студенттердің сұранысын, қабілетін есепке алып отыруға тиіс.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруда мынадай жұмыс түрлерін жүргіземіз.
Оқу жылының басында, студенттердің тілдің білу деңгейін анықтаған соң, олардың тілді меңгеру дәрежесіне қарай әр түрлі тапсырмалар ұсынылды.
Өзіміз дайындаған силлабуста аудиториядан тыс жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмыстарының тақырыптары берілді. Бұл тақырыптарда қазақ халқының ұлы тұлғалары, олардың өмірі мен шығармашылық, қазақтың салт-дәстүрлері, қазіргі қоғамымыздың даму бағытындағы өзгешеліктері жайлы бағыт ұсталынды. Алайда бұл тақырыптарды тілді бастауыш деңгейде білетін студенттердің орындауы қиындық келтіретіні даусыз еді. Сондықтан бұл тақырыптар тілді біршама меңгерген, бірақ сөйлеу және жазбаша тілінде кемшіліктер кездесетін студенттерге берілді. Тапсырма тақырыптарын таңдауда студенттердің өз қалауында болды. Бұл жұмыс түрін ұсынудағы негізгі нысана: белгілі бір тақырыптарды зерттеу, саралау барасында студенттердің қосымша әдебиеттермен жұмыс істей білу дағдыларын қалыптастыру, өз ойын тиянақты, тұжырымды жеткізе білуге үйрету. Мұнда тапсырманы міндетті түрде реферат, шығарма түрінде жазу көзделген жоқ, тіпті болмаған жағдайда сол тақырып бойынша әдебиеттерден конспект жазу, тезис жаза білуге үйрету мақсатты басты нысана болды. Бұл жұмыстың нәтижесі көрсеткендей студенттер күрделі, көркем шығарма жаза алмағанмен, сол тақырып туралы түсінігі қалыптасты, қазақ тілінің сөз оралымдарына көзі үйреніп, сөйлемдегі сөздердің қолдану мағынасы жайлы білімдері кеңейді. Қазақ тілін біршама меңгерген студенттер берілген тақырыпты жақсы аша біліп, өздерінің әдебиетпен жұмыс істей алу қабілеттерінің қалыптасқанын көрсете білді.
Студенттерге әр түрлі тақырыпта қазақ мақал-мәтелдерін жаттатып, оның орыс тіліндегі ұқсас нұсқасын тапқызып үйрету олардың тіл байлығының қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Бәрімізге белгілі бір тілдегі фразеологизмдер басқа тілге сөзбе-сөз аударылмайды. Сөзбе-сөз аударылған тұрақты тіркестер мән-мағынасынан айрылады. Оның басқа тілдегі (орысша, ағылшынша) баламасын дұрыс таба білген студенттің есінде сол тіркестер сақталады да және оны өз сөзінде орынды қолдана алады.
Тілді нашар білетін студенттерге арнап оқу жылының басында қосымша түрлерінің орнына көп нүкте қойылған мәтін түрлері берілді. Бұл тапсырманы орындау барысында студент мәтін мазмұнын түсінуге ұмтылады, мәтін мазмұнын түсінбей сөздерді байланыстыратын қосымшаларды көп нүктенің орнына қоя білу мүмкін емес. Мәтінді түсіну үшін, оны өзі білетін тілге аудару қажет. Бұл жағдайда студент білімін екі жақты жетілдіреді. Біріншіден, қазақ тіліндегі сөздің өзі білетін тілдегі баламасымен танысса, екіншіден қандай қосымшаның қандай мақсатта қолданылатына көзі жетеді.
Студенттің жазбаша сөйлеу тілін дамытуда екі тілге аударылған мәтін түрлерін салыстыра отырып, оны өз сөзімен қазақ тілінде жеткізуге дағдыландыру әдісін де қолданамыз. Бұл орайда студенттерге Абайдың қара сөздерін ұсынамыз. Абай шығармаларының жинағында бұл қара сөздер қазақ тілінде де, орыс тілінде де берілген. Екі тілде бұл сөздерді салыстыра оқыған студент, сол сөзден алған түсінігін өз сөзімен беруге ұмтылады. Әрине, жазбаша ойын жеткізуде қателіктер болады, оқытушы бұл қателіктерді түзетуге дер кезінде ақыл-кеңес беріп отырса, студент келесіде ондай қателіктерді қайталамайды.
Студенттің өзіндік ізденуіне викториналық сұрақтар ойынын ұйымдастыру да өз әсерін тигізеді. Сұрақтарға дұрыс жауап беру үшін студенттің көп оқуы, ізденуі қажет. Себебі бұл – жарыс.
Викториналарды әр түрлі өткізуге болады.
1. Сұрақтарды ертерек беріп қойып, соған студенттердің жазбаша түрде жауап беруі.
2. Сұрақтар ауызша қойылады да, студенттер сол арада жауап береді.
3. Сұрақтар жазбаша беріледі де, сол арада жазбаша жауап береді.
Мазмұнына қарай викториналық сұрақтар екі түрлі болуы мүмкін.
1. Пән бағдарламасы бойынша, өтілген материалдар бойынша сұрақтар.
2. Оқу бағдарламасынан тыс танымдық сұрақтар.
Мұнда студенттің логикалық ойлау қабілеті шыңдалады әрі өз ойын шапшаң жеткізу үшін сөздерді, сөз тіркестерін тиімді пайдалану дағдысы дамиды.
Студенттердің өзіндік жұмыс түрлерін ұйымдастыруда басқа да жұмыс түрлерін, білім берудің көптеген әдіс-тәсілдерін қолдануға болады. Бұл үшін қазақ тілін өзге тілді аудиторияда жүргізетін оқытушының шеберлігі, ізденімпаздығы, ең бастысы, өз тіліне деген сүйіспеншілігі басты орында тұруы қажет.

II-Тарау. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫН БАСҚАРУДЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру мен басқаруды дамыту жолдары
Оқытушының, студенттердің өздік жұмыстарына (СӨЖ-на) басшылық жасаудағы басты құралдарының бірі – нысанды тапсырмалар жүйесінің кешені.
Ол студенттің барлық танымдық іс-әрекеттерін бағыттап және реттеп отыруға ықпал жасайды. Бұл бағдарламада жұмыс жоспары, оқу мақсаты, түсіндіру, түсініктеме, баяндау және қойылған қызметке жалпы келістің жолдары, өздік жұмыстары, жауаптар және өзін-өзі бақылау үшін бағдар, тағы басқа тұжырымдалған. Басқаша айтқанда, бұл НТЖ-да психология курсының әрбір тақырыбы бойынша әр студентті белсенді өздік танымдық қызметке тарту үшін алдын-ала жоспарланған және студент біртіндеп алатын нәтижелер қамтылған. Бұл НТЖ құрастырудың психологиялық діңгегі әуелі студенттің дидактикалық міндетті шешуге үлгі бойынша репродуктивтік әдістерді ұғынуы мен игеруі, сонан соң бұрын белгісіз нәтижеге қол жеткізудің жаңа жолдарын іздестіру және ең ақырында психология мазмұнын құрайтын іс-әрекеттердің әдістері мен білімді меңгеру негізінде жаңа тапсырмаларды орындай отырып, шығармашылық қызмет тәжірибесін жинақтау болып табылады.
Өздік жұмыс НТЖ құрастыру процесінде біз кәсіби біліктің баянды қалыптасуы факторларын эксперимент арқылы дәлелдедік, көрсетілген кәсіби білікке баулу ұзақ уақытты талап етеді, сондықтан оны мүмкіндігінше ерте бастаған жөн. Төменгі курс студенттерінде кәсіби міндеттерді шешу үшін жеткілікті білім базасы жоқ, олардың танымдық белсенділігі енді ғана орнығу сатысында болады. Осыған байланысты басты міндет оқыту процесін ұйымдастырушы оқытушыларға жүктеледі. Студенттің әрі қарай маман ретінде толысуы, олармен жұмыс істеудің әу баста қалай қойылғанына байланысты болады. Өкінішке орай, студентке тапсырма қалай болса, солай берілетін жағдайлар жиі кездеседі. Мысалы, бір типтегі тапсырмалар немесе сабақтар. Бұл жағдайдың жетекшілері сол тапсырмаларды орындағанда студенттерде қандай білік жүйесі қалыптасу керектігіне онша мән бермейді. Кейде студенттерге жоғары кәсіби білім талап ететін күрделі тапсырмалардың бірден беріле салатындығы жасырын емес. Бұл жерде мынадай ой бой көтереді: студент аз уақыт ішінде неғұрлым көп тапсырманы өз бетінше орындаса, жаңа материалды көбірек оқып үйренсе, одан жақсы маман шығады. Кері жағдайда оған уақыт шығын қылудың қажеті жоқ. Бұл екі келіс те теріс нәтижеге алып келеді. Бірінші жағдайда студенттің танымдық қызығушылығы күрт төмендейді, ал екінші жағдайда тапсырманы орындай алмаған студент өз күшіне деген сенімділікті жоғалтады. Нәтижесінде оқу процесіне, кейде тіпті таңдаған мамандығына қызығушылық жоғалады. Ең бастысы, екі жағдайда да танымдық белсенділік төмендейді. Сондықтан НТЖ-сін құрастырғанда студенттің білік пен дағдысының даму деңгейіне орай «қарапайымнан-күрделіге» қағидасын ұстану қажет. Жоғары сапалы әдістемелік тұрғыдан қамтамасыздандыру студенттің оқу материалын толық игеруіне жеткіліксіз болады. Себебі танымдық іс-әрекет тәжірибесі, назар аудару деңгейі, жауапкершілікті сезіну студенттердің тапсырмаларды, нұсқауларды, басшылық құралдарда көрсетілген бағдарларды орындамауы жиі байқалады. Көп жағдайда студенттер мәтінді атүсті қарап өтеді, оны шала қабылдайды, мәтінді сөзбе-сөз көшіріп алады. Демек, өздік жұмысты орындауды олар осылайша түсінеді. Былайша әрекет жасау білім мен білік мазмұнын және оны игеру бойынша жұмысты өз бетінше белсенді оқып үйренуге ұласпайды, керексіз жүк болып қалады.
Міне, осы тұста студенттің оқу құралы және мәтінімен жұмыс істеуде жағымсыз ауытқуларын көре білетін тәжірибелі, білгір оқытушы керек болады. Ол жұмыс мақсатын дұрыс түсінбеген және өз жұмысын тиімсіз ұйымдастыратын студенттердің өздік жұмыс істеу процесіне дер кезінде араласуы тиіс. Ол үшін оқытушы қолында студенттерді өздік танымдық іс-әрекетке тарту құралдары, көрнекіліктің қосымша топтамалары болу керек. Оқытушының негізгі әдістері НТЖ нұсқаулары бойынша тиімді жұмыс істеу тәсілдерін өзі көрсете отырып, студенттерді соған баулуы қажет. Онымен қоса, оқу құралдарында көрсетілмеген, бірақ студенттерге түсінікті және қабылдауы онша қиындық келтірмейтін іс-әрекеттерге тарту тәсілдерін де пайдалануға болады. Сабақ үстіндегі студенттер жұмысын басқаруға көмектесетін қажетті құрал, оқу құралы мәтіні мен студенттің тиімді жұмыс істеу мысалдары, ережелері бар қосымша бағыттамалар болып табылады. Ондай көрнекі құралдар студент санасына әсер ету арқылы СӨТҚ-ның тиімді болуына ықпал етеді, ол басқа да арнайы білім және біліктерімен бірге психология курсының мақсатына енуі қажет.
СӨТЖ тікелей басқару бойынша жүргізілетін оқыушының түзетуші-реттеу қызметі әр студент оқу материалын қабылдау, ұғыну және игеруге, оны өзінің болашақ кәсіптік қызметінде қолдана алу білігі деңгейіне дейін өз бетімен және саналы ұмтылыс жасай алатындай етіп бағытталуы керек.
Педагогикалық әдебиеттерде «педагогикалық басшылық» термині оқытушының оқу-тәрбие процесіндегі негізгі міндеттерді орындауы, сонымен қоса студенттердің барлық саладағы танымдық жұмыстарын жоспарлау, бақылау, ынталандыру және басқару жүйесі деп түсініледі.
СӨТЖ-на педагогикалық басшылық психологиялық циклдегі пәндерге оқып үйренгенде, сонымен бірге студенттердің белсенділігі мен өздік ізденімпаздығын, танымдық және шығармашылық іс-әрекеттерін дамытуға ықпал жасайтын белсенділігі түрлі психологиялық және логикалық жаттығуларды орындағанда, педагогикалық практика кезінде, оқу-зерттеу жұмыстарын (ӨЗЖ) және ғылыми-зерттеу жұмыстарын (ҒЗЖ) орындауда жүзеге асырылуы мүмкін. СТҚ-ні педагогикалық басшылық жасауға барлық курс студенттері, әсіресе 1-2 курс студенттері керек ететіндігін атап өту керек. Осыған байланысты оқытушы дәрістерге және зертханалық-практикалық сабақтарға қалай дайындалу керек, әдебиеттерді қалай таңдау керек, конспектіні қалай жазу керек, күн режимін қалай ойластыру керек және тағы басқа нұсқаулар беруі тиіс. Онымен қоса СОТҚ-ін жетілдіру үшін оң және теріс факторлар терең зерттелуі қажет. Осы себепті психология курсын оқып-үйрену процесінде СӨТҚ-не басшылық жасаудың тиімділігіне әсер ететін кейбір аспектілерді қарастырайық.
Кез-келген еңбек процесін тиімді ұйымдастырудағы басты міндет – оған аз шығын жұмсай отырып, жоғары нәтижеге қол жеткізу екендігі көпке мәлім. Осындай міндет СӨЖ-ын ұйымдастыруға да қойылады: СӨТҚ-не аз шығын шығара отырып, оның қалыптасуының жоғары нәтижесіне қол жеткізу. Шығындар ішінде оқытушы үшін де, студент үшін де уақыт шығыны да ерекше орын алады. Студенттің оқып-үйренуде мейлінше мүмкін нәтижелер алуға деген ұмтылысы, белгілі бір уақыт жұмсаумен байланысты болады. Ол уақытты үнемдеу өз кезегінде оқыту нәтижесінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Сонымен СӨТҚ-ін ұйымдастыру әдістемесінің проблемалары студенттік өздік жұмысқа жұмсалған уақыт мөлшерімен байланысты болады. Уақыт шығынын ескермей СӨТҚ-не талаптарға барабар ұйымдастыру мүмкін емес. Осыдан бірінші орынға оңтайландыру тәсілі көтеріледі. Қажетті нәтижеге жету үшін керекті оқыту нәтижелері мен уақыт шығыны оңтайландыру параметрі болып табылады. Әңгіме ЖОО психология курсын оқытудағы оқу процесін жандандыруда(интенсификациялауда) болып отыр. Бұл жерде оқытуды интенсификациялау оқыту процесіндегі көп күш жұмсау, оның даму қарқынының артуы ретінде түсіндіріледі. Ол өз кезегінде аз уақыт ішінде оқытуға жоғары нәтижеге жетуге деген ұмтылысқа байланысты болады. Оқытуды интенсификациялау әдетте, алынатын оқу нәтижелерінен мейлінше жоғары баға алуға бағдарланады.
Оқыту процесінің интенсивті формасы оқу пәні бойынша бағдарламалық материалға студент өте аз уақыт жұмсаумен және жоғары нәтижеге жетуге бағытталған құралдардың аз санын пайдаланумен сипатталады. Оқытуда интенсификациялау студенттердің өздік қызметін оңтайландыру міндетін шешуге ықпал етеді.
Басқарудың дидактикалық категория ретіндегі тиімділік маңызы оқытушы мен студент арасындағы дидактикалық қатыстары жүйесінде тамыр алады.
Оқытушы мен студент арасындағы дидактикалық өзара қатысты қарастырайық. Оқып үйренушінің жемісті танымдық қызметіндегі ойлау операцияларының келесі кезеңдері ажыратылады:
1) проблемалық ахуалдың туындалуы,
2) қиындықтың мағынасын мойындау және проблема қою,
3) шешу тәсілін табу немесе ұйғарым жасау және болжамды негіздеу,
4) болжамды дәлелдеу,
5) проблеманы шешудің дұрыстығын тексеру.
Осы тұрғыдан проблемалық ахуал жағдайында өздік танымдық іс-әрекетті белсендіру тетігін студенттің оқу проблемасын шешудің негізгі немесе барлық кезеңдерін өз бетімен жүріп өтуі ретінде көрсетуге болады.
1 — кесте
Оқытушы қызметі Студент қызметі
1.Проблемалық ахуал туғызады.
2. Студенттердің қойылған проблема бойынша ойлануын ұйымдастырады.
3. Қойылған проблема шешімінің ақиқаттығын дәлелдеуді ұсынады.
4. Қажет болған жағдайда нақтылаушы міндет қояды. Студент тапқан проблема шешімін нақтылайды немесе жалпылайды.
5. Жаңа білімді бекіту мақсатында сұрақтар қояды, білімді практикада қолдану бойынша тапсырмалар ұсынады. 1. Қиындықты қабылдайды және түсінеді.
2. Проблемалық ахуалды ажыратып көрсетеді және оны тұжырымдайды (мүмкіндігінше кәсіби тілде)
3. Шешудің болжамын көрсетеді.
4. Проблеманы шешудің болжамын дәлелдейді немесе теріске шығарады.
5. Проблеманың табылған шешімінің ақиқаттығын тексереді.
Бұл өз кезегінде өздік оқу қызметіне басқаша қарауға мүмкіндік туғызады, себебі бұл жағдайдағы оқыту барынша толықтылықпен сипатталады (оқытудағы проблемалық деңгей жоғары болады).
Оқытушы қызметі мен студент іс-әрекеті өзара қатысты кестесінен студенттің оқып үйренудегі ӨТҚ-ің қалыптасу деңгейінен оқыту қандай проблемалық деңгейде жүргізілетіндігіне тәуелді болатындығы көрінеді. Оқып үйренудегі ӨТҚ қалыптасуының ең жоғары деңгейіне сәйкес келеді.
Болашақ маманды дайындауда үзіліс және сәйкессіздік болмауы керектігін практика дәлелдеп отыр, әсіресе мұның болашақ психологтарды дайындауда мәні зор. Бұл жерде бәрі де, оқыту әдістері мен оқытушының реттеуші қызметтерінен бастап, оқытудың сәйкес формалары мен құралдарына дейін ескерілуі қажет.
Оқытудың белсенді формалары мен әдістерінің арасындағы, біздің ойымызша, ең тиімділері: инновациялық дәрістер топтамасы, практикалық сабақтар, іскер ойындар (мәні нақты және шартты ахуалдарды имитациялау болатын) болып табылады.
Имитацияланған сабақтардың кейбір белгілерін қарастырайық. Ол нақты жағдайды имитациялайтын ахуалдардың бар болуымен ерекшеленеді және келесі белгілермен сипатталады: күрделі міндет немесе проблеманың болуы; қойылған міндетті (проблеманы) ескере отырып, нақты сұрақтарды мөлшерлеу.
Имитациялық жаттығулар үшін имитацияланған сабақтар жүйесі пайдаланылады. Оқытушы студенттің танымдық іс-әрекетінің барасын қадағалап отырады, жауаптың дұрыстығын талдайды және т.б.
Мұндай сабақтардың нәтижесінде студент тек білім ғана емес, сонымен қатар білік пен дағды да жинақтайды. Танымдық қызмет имитациялық модельдеу, проблемалық міндет (тапсырма, жаттығу) болуымен сипатталады және оны студенттерге оқытушы хабарлайды. Оқып үйренушілер топтарға бөлінеді, ғылыми кеңес отырысында олар проблеманы шешу жолдарын жұрт алдында қорғайды. СӨТҚ-ін ұйымдастырудың негізінде бір іргелі ұғым, заң немесе құбылыс жататын оқытудың модульдік технологиясы үлкен роль атқарады. Әрбір жекелеген модуль басқа модульдермен (пәнішілік немесе пәнаралық) өзара байланыста болады. Бір модульді игермей, курсты толығымен оқып үйренуде табысты алға жылжу мүмкін емес. Әр модульдің материалы алдыңғы модульге негізделеді, оны жүйелейді және бекітеді.
Дәріс кезіндегі СӨЖ-ң тиімділігі бірнеше факторға тәуелді болатыны мәлім: уәждер жүйесі, әр студенттің өз бетінше жұмыс істей білу деңгейі, оқытушының кәсіби біліктілігі және тағы басқалары. Дегенмен бірінші орынға ұтымды ұйымдастыру факторы қойылады. Басқаша айтқанда дәріс оқыту процесі барлық кезеңде студенттердің жаңа білімге қызығушылығын оятатын танымдық тапсырмаларға (міндеттерге), проблемаларға бай болуы керек.
Осы міндеттерді шешу мақсатында біз инновациялық будандастырылған дәрістер топтамасын пайдалануды ұсынамыз:
- проблемалық дәріс. Оның барысында оқытушы СТҚ-ін белсендіретін проблемалық ахуалдар қояды;
- визуалдық дәріс. СТҚ-ін графиктер, схемалар, суреттер, т.б. арқылы белсендіру;
- жұптық дәріс – екі оқытушы бір дәрісханада, бір тақырыпқа бірлесе оқитын дәріс;
- дәріс-конференция – дәрісханада бірнеше оқытушы студенттер сұрақтарына жауап береді,
- ақыл-кеңес түріндегі дәріс оқытушы студенттерді консультация кезінде белсендіруге мүмкіндік туғызады;
- арандатушы дәріс алынған білімді таңдай алу біліктілігін қалыптастыруға, жаңа материалға бағдарлануға, алдын-ала жопарланған қателіктерді бағалауға мүмкіндік туғызады.
- ауызекі дәріс оның барысында сұрақтар қойылып тыңдаушының белсенділігін арттыра отырып жауап беруі тиіс;
- имитациялық дәріс (іскер ойындар) барысында оқытушы нақты шындықты имитациялайтын ахуал туғызады, миға шабуылдау тәсілімен студенттердің қойылған тапсырманы (міндетті) шешуіне қол жеткізеді.
Жан-жақты дамытылған маманды даярлау мақсатында дәрісханадағы сабақтарда проблемалықты қолдану (оқытудың репродуктивтік әдісімен қатар) қажет. Оған жартылай ізденіс, эвристикалық және зерттеушілік сабақтары жатқызылады. Біз психология курсын оқып үйрету процесінде осы әдістерге басымдылық береміз.
Дәрісханалық сабақтарда СӨТҚ-ін ұйымдастыру процесіндегі оқытушының алдына қойылатын негізгі міндеттерді анықтайық:
- оқу тәрбие жұмысының бүкіл жүйесін тиянақты ойластыру қажет;
- студенттердің ӨТҚ-не басшылық ету процесіне білімді сапалы және толыққанды игерудің ішкі шарты болып табылатын студенттердің ойлау қызметін дамыту қажет;
- болашақ педагогтарды өздік шығармашыл қызметке, рухани және материалдық құндылықтарды тануға (тұлғаға бағдарланған оқыту) белсенді атсалысуға даярлау қажет;
- СӨТҚ-ін педагогикалық басқаруды олардың жаңашылдық және белсенділігін дамытумен үйлестіре білу; дәрісханалық сабақтарда даралап оқытудың да, топпен оқытудың да формаларын қолдану.
Дәстүрлі емес дәрістердің имитациялық моделі (іскерлік ойындар) дәстүрлі дәрістерге бәсекелестік туғызатындығын айта кету керек (соңғысы оқытудың белсенді формасына жол береді). Оқыту формасының қайсысының болмасын өзіндік ерекшелігі бар екендігі мәлім (2 — кесте).

2 — кесте

Дәстүрлі және дәстүрлі емес әдістердің басты ерекшеліктері

Дәстүрлі Дәстүрлі емес
Оқу материалы дайын күйде беріледі, оны оқытушы жүйелейді.
Оқып үйрену жүйесіне қарағанда оқытудың басым болуы.
Тыңдаушылармен кері байланыстың болмауы.
Ойлау қызметінің әлсіз болуы немесе тіптен болмауы.
Оқытушының СТҚ-не жартылай бақылау жасауы.
Жай-күй формальді, академиялық түрде. Материалды әрі қарай тыңдаушы жүйелейтіндей түрде беру.
Оқыту жүйесіне қарағанда оқып үйренудің басым болуы.
Кәсіби ойлаудың, практикалық іс-әрекет дағдыларының дамуы.
Тыңдаушылармен тығыз байланыс орнатылған іс-әрекет.
Кезеңмен бағалау және оқу материалын игеруді толық бақылау.
Жай-күй формальді емес, студентердің ойлау қызметіне ықпал жасайды.

СӨТҚ-н белсендіру бойынша жұмыс процесінде оқытудың бірізділігі мен жүйелілігі ескерілуі тиіс, яғни дәрістік сабақтарда алынған деректер кәсіптік біліктің дамуына ықпал етуі қажет. Оларды қалыптастыру міндеті практикалық және зертханалық сабақтарда, топтық және дербес ӨЖ-р процесінде ерекше орын алуы керек.

2.2 Студенттерге оқытуды ұйымдастыру түрлері
Жоғарғы мектептерде оқытуды ұйымдастырудың әр алуан түрлері бар: лекциялар, практикалық оқулар және оның түрлері – просеминар, семинар, арнайы семинар, зертханалық жұмыстар, практикум, өз бетінше жұмыс, студенттердің оқу-зерттеу жұмыстары, өндірістік және педагогикалық практика және басқалар. Дидактикада олар студенттердің белгілі бір дидактикалық міндеттерді шешуі үшін танымдық қызметтік басқару тәсілдері ретінде түсіндіріледі. Сонымен қатар лекция, семинар, өз бетінше жұмыс, оқытуды ұйымдастыру түрлері ретінде болады, өйткені олар оқытудың мазмұны мен әдістерін жүзеге асыру шеңберіндегі студенттер мен оқытушылардың өзара іс-әрекетін жүзеге асыратын тәсіл болып саналады.
Жоғары мектептерде оқытуды ұйымдастыру дәрісханалық және дәрісханадан тыс жолдармен іске асырылады, олардың әрқайсысында студенттермен оқу жұмысын ұйымдастырудың жаппай, топтық және жеке түрлері қолданылады. Оқу пәнін ұйымдастырудың дәстүрлік формасын төмендегіше жинақтауға болады.
3 — кесте
Оқу процесін ұйымдастыру түрлері

Теориялық дайындыққа бағытталған Практикалық жұмыстарға бағытталған
лекция,
семинар,
өз бетінше жұмыс,
конференция,
кеңес беру практикалық оқулар,
курстық жобалау,
дипломдық жобалау,
практика,
іскерлік ойындар

Лекция. Жоғары мектептің бүкіл тарихи кезеңдерінде – дүниеге келуінен бастап, бүгінгі күнге дейін лекция оқытуды ұйымдастырудың жетекші формасы болып табылады. Студенттің оқу пәнімен алғашқы таныстығы содан басталады, ол жастарды лайықты мамандық пен ғылымға жетелейді, ғылыми білімдердің негізін қалайды.
Жоғары оқу орындарындағы лекция – оқытудың дидактикалық циклінің басты буыны. «Лекция» сөзінің негізінде латынша «lektio» оқу деген сөзі жатыр. Лекция Ертедегі Грецияда пайда болған және ертедегі Римде және орта ғасырларда әрі қарай дамыған.
Жоғары оқу орындарындағы лекция – дәріскердің дәрісханамен шығармашылық қатынасы, осындай қатынастардың тиімділігі, танымдық және эмоциялық тұрғыдан алғанда, студенттердің осындай мәтінді оқығанына қарағанда, өте жоғары саналады. Лекцияларда тыңдаушыларға қайталанбас, күшті әсер қалдыратын, айрықша, тек өзіне ғана тән сипаттар бар. Сонымен қатар, лекция білім негіздерінің сараланған түрін және оқу материалына бағыт алуда өте үнемді тәсіл екендігін атап өтуіміз керек.
Егер лекция ойлау қызметінің белсенділігін арттырған жағдайда, онда оқылатын жаңа оқу материалын студенттер жақсы меңгереді. Сондықтан лекцияда ең басты нәрсе – тыңдаушылардың ынта-ықыласын арттыру, олардың ойының дәріскер ойына ерісіп отыруы.
Студенттерге жалпы әсер етудің арқасында оқу материалын жеткізудің лекциялық тәсілі, әзірге, дәріскердің өзінің ықпалы мен дәрісханамен байланысы арқасында ешқандай басқа әдістермен ауыстырылмайды. Студенттердің танымдық қызметін ұйымдастырудың бұл жетекші түрінің барлық әлуеттік мүмкіндіктерін лекцияда толық мүмкіндігімен пайдалану, оларды ғылыми ойлау жүйесіне және дәріскердің ғылыми мектебіне тарту – оқытушыға байланысты.
Лекция төмендегі дидактикалық міндеттерді орындайтын сабақтың негізгі формасы:
- оқытудың міндеттерін белгілеу және негіздеу;
- жаңа білімді игеру үшін ақпарат алу;
- санаткерлік білігі мен дағдысын қалыптастыру;
- теориялық талдауға қызығушылығын қалыптастыру,
- оқытылатын пәнді басқа пәндермен үйлестіру.
Лекцияны даярлау және оқу: әдістемелік аспект. Қазіргі уақытта жоғары оқу орындарында лекция қанағаттандыруға тиісті жалпы талаптар қалыптасқан: сабақ берудің идеялық бағыттылығын қамтамасыз ету; ғылымилық және ақпараттық, яғни студенттерге қазіргі ғылыми деңгейде ашылатын белгілі бір ғылыми ақпаратты жеткізу; дәлелділік және қисындылық, құжаттар мен ғылыми дәлелдемелердің айқын бұлтартпас мысалдарының, фактілерінің және негіздемелерінің болуы; мазмұндау түрінің эмоциональдығы; тыңдаушылардың ойлау белсенділігін арттыру; ретімен қаралатын мәселелердің нақты құрылымы мен шешу логикасы; әдістемелік өңдеу – басты ойлар мен жағдайларды әр түрлі әдіспен қайталау; түсінікті тілмен оны мазмұндау, жаңадан енгізілген барлық терминдер мен атауларды түсіндіру; мүмкіндігінше дидактикалық есіту-көру материалдарын пайдалану.
Лекциялар бір-бірінен баяндалатын материалдың мазмұны мен сипатына байланысты ерекшеленуі мүмкін. Дегенмен, әрқашан да кейбір жалпы әдістемелік жағдайларды ұстану пайдалы болады. Ең алдымен, бұл – тыңдаушыларға лекцияның жоспарын хабарлау, кейіннен мұны міндетті түрде қатаң қадағалап отыру. Жоспарға, негізінен, лекцияның негізгі түйінді мәселелерінің атаулары енгізіледі, бұл кейіннен емтихан билеттерін жасауда пайдалануы мүмкін.
Лекциялардың негізгі міндеттеріне қарай төмендегі түрлерге бөлуге болады:
Кіріспе, мотивациялық, даярланған, кіріктірілген, бағдар беру, шолу.
Лекцияның дидактикалық элементтерін бөліп көрсетейік: 1) лекция материалдарын баяндау әдістері;
2) студенттердің бұрынғы білімдерінің жиынтығы;
3) лекция материалдарының мазмұны мен құрылымы;
4) студенттердің жаңадан алған білімдерін бақылау;
5) оқу әдебиеттері және оқытудың техникалық құралдары (ОТҚ).
Жоғары оқу орындарында оқылатын лекциялардың кей түріне ерекше талаптар қойылады. Мысалы, кіріспе лекциялар студенттерді курстың мақсатымен, міндетімен, мамандар оқитын оқу пәндері жүйесіндегі оның ролімен және орнымен таныстыру сипатында, курсқа қысқаша шолу түрінде болуға тиіс. Дәріскер ондай лекцияларда оқылатын ғылымның мәні мен әдістерін анықтап қана қоймайды, сонымен қатар ғылыми мәселелер қояды, болжамдар ұсынады, ғылым дамуының болашағын және практикаға қолданылуын көрсетеді. Кіріспе лекцияларда теориялық материалдардың қоғамдық практикамен, студенттердің жеке тәжірибесімен және олардың болашақ жұмыстарының практикасымен байланыстырудың, ғылым тарихындағы атауларын, оның өрлеу және тежелген кезеңдерін айтудың, олардың басқа аралас ғылымдармен байланысын көрсетудің маңызы зор.
Кіріспе лекцияда курспен жұмыс істеудің жалпы әдістерін әңгімелеу, курсқа ұсынылған оқулықтар мен оқу құралдарының сипаттамасын беру, қажетті әдебиеттер тізімімен таныстыру, емтихан талаптары мен басқа да курсты толықтыратын оқу түрлері туралы әңгімелеу пайдалы болады. Осындай кіріспе студенттердің курстың жалпы мазмұны мен құралымын пайымдауына көмектеседі, оларды лекциямен және арнайы әдебиеттермен жұмыс істеуге бағыттайды, курспен жұмыс істеу әдістерімен таныстырады.
Тараудың немесе бүкіл курстың соңында шолу жасау-қайталау (біріктірілген) лекциялары, қосалқы материалдар мен жекелеген мәселелерді қоса алғанда, сол курстың ғылыми-ұғымдық негізін құрайтын, барлық теориялық қағидалардың негізгі мазмұнын алуға тиіс.
Шолу жасау лекциясы – сол оқылған лекция курсының негізгі жағдайларының қысқаша конспектісі емес, білімді анағұрлым жоғары деңгейде жүйелеу. Жүйе түрінде мұқият әзірленген материал есте жақсы сақталатынын және жүйеден тыс берілген фактілер жиынтығына қайталаудан гөрі негізгі тақырыпты жаңа жағдайлармен сабақтастыруға мүмкіндік жасайтынын оқыту психологиясы көрсетіп отыр. Шолу жасау лекцияларында емтихан билеттеріне енгізілген күрделі, өте қиын сұрақтарды нақтылап қарау және бөліп көрсету пайдалы.
Жоғары оқу орындарында дәріскерлердің басты міндеті – тыңдаған лекцияның негізгі мазмұнын тез қалпына келтіруге көмектесетін, алынған ақпаратты қысқаша жазбаша түрге айналдыру және материалды тыңдау, түсіну, пайымдауды жинақтайтын, белсенді процесті негізі етіп алған студенттердің лекциядағы жұмыстарын тиімді ұйымдастыру.
Кейбір дәстүрлік емес лекциялардың қысқаша сипаттамаларын келтірейік.
Проблемалық лекция шынайы өмірдің қарама-қайшылықтарын оларды теориялық тұжырымдамалар негізінде бейнелеу арқылы моделдейді. Осындай лекциялардың мақсаты – студенттердің өз бетінше білім алуы.
Визуализациялық лекцияның өзінің негізгі мазмұны бейне түрінде беріледі (суреттер, графиктер, сызбалар және т.б.). ол пайымдаудың белсенділігін арттыру және әр түрлі белгілік жүйенің көмегімен ақпаратты қайта кодтаудың тәсілі болып табылады.
Кеңес беру лекциясы өзінің мазмұнын дәрісхана сұранысы бойынша анықтайды. Мұндай лекция тыңдаушылардың ынтасын және дәріскердің шеберлік қабілетін толықтай пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Әдейі шатастыру лекциясы алдын-ала жоспарланған қателіктер арқылы ақпаратқа талдау жасау, бағдарлау және оны бағалау дағдысын қалыптастырады.
Ойын сәттері қолданылатын лекциялар онда оқушылар мәселелерді өздері қалыптастырып, оны өздері шешуге тырысады.
Бұл негізінде проблемалық принциптері жатқан біріккен лекциялардың жүзеге асыруға шығармашалық тұрғыдан келуге мүмкіндік жасайтын кейбір түрлері ғана. Психологиялық көзқарас тұрғысынан алғанда оқыту ісінің мәні мынады: лекция түріндегі ұйымдастыру нысанының көмегі мен оқу процесін оқытушы есту арналары – құлақ-ми арқылы және ақпарат қабылдаудың тиімдірек арналары – көру, яғни көз-ми арқылы қабылдайтындай етіп беріледі. Сондықтан лекцияны тек тыңдап қана қоймай, дәріскердің ізінше тақтадағы формулалардың, суреттердің сызбасын жүргізу керек. Лекцияның басты кемшілігі – мұнда әрбір оқушының қабылдау қабілетін ескеруге мүмкіндік болмайды, қабылдау жеке адамға ғана қатысты, сондай-ақ көп жағдайда кері байланыс та болмайды, соның негізінде оқытушы әрбір студенттің оқу материалын меңгеру деңгейіне қорытынды жасайды. Бұл кемшіліктер оқытудың практикалық түрлерінде жойылады.
Лекцияның сапасын бағалау. Көп жағдайларда лекцияның сапасын бағалау қажеттігі туындайды. Бағалау үшін арнайы бөлінген сұрақтар оқытушының өз лекциясын жетілдіру мақсатында да оған баға беруге де, жекелеген жағдайларда себептерді анықтау үшін де көмектеседі, ашық лекцияларды, оқыту әдістерін және дәріскердің шебеолігін талқылау жоспары да пайдалы. Т.А. Ильина дайындалып жатқан немесе оқылған лекцияларды бағалауға негіз болатын негізгі факторларды бөліп көрсетті.
Лекция оқу әдістемесі. Лекцияның анық жүйесі және мазмұндау логикасы, жоспардың болуы, оған қатал бағыну, жоспардан ауытқу және т.б. Тақырыпқа байланысты әдебиеттерді айту – лекцияның басында, оның барысында немесе соңында; негізгі және қосымша немесе тек негізгі әдебиет беріледі; ұсынылған әдебиетті таңдаудың дұрыстығын бағалау және т.б. Барлық жаңа терминдердің және ұғымдардың ұғымдылығы мен түсініктілігі. Дәлелділігі мен қисындылығы. Негізгі ойлар мен түйіндерді бөліп көрсету. Пысықтау тәсілдерін пайдалану – қайталау, түсінігін тексеруге сұрақтар қою, игеру және т.б., лекцияның соңында әр мәселені қарап болған соң, қорытындысын шығару және т.б. Көрнекі құралдарды, оқытудың техникалық құралдарын (ОТҚ) пайдалану. Дәріскердің тірек материалдарды пайдалануы және т.б.
Студенттердің жұмысына басшылық жасау. Лекцияны жазуға қойылатын талап және оның орындалуына бақылау жасау. Студенттерді лекцияны жазу әдістеріне үйрету, оқыту, оларға бұл салада көмек көрсету – оқу екпінін өзгерту, жазуға, бөліп көрсетуге жататын материалды жазу, екпінмен айту, графиктер сызу үшін сәл кідіріс жасау және т.б. Лекция конспектілерін қарау – лекция кезінде, соңынан, семинарлық немесе практикалық сабақтарда. Ынта-ықыласты қолдау тәсілдерін пайдалану – риторикалық сұрақтар, әзілдер, көрші облыстарға саяхаттар, ескертпелер. Дәріскерге сұрақ қоюға рұқсат сұрау – лекция барысында, лекциядан кейін, жазбаша түрде, ауызша және т.б.
Дәріскерлік қабілеттер. Пәнді білу. Идеялық сенімділік. Сезімталдық, дауыс, дыбыс ырғағы (дикция). Сөздің анықтығы, дұрыстығы. Сыртқы келбеті. Тыңдаушылар алдында өзін ұстай білу. Тыңдаушыларды көре және сезе білу, онымен байланыс орнату.
Лекцияның нәтижелері. Лекцияның ақпараттық құндылығы. Тәрбиелік әсер. Дидактикалық мақсаттарға жету.
Жоғары мектептердегі практикалық сабақтар. Жоғары мектептердегі оқыту процесі қайсыбір пәнді тереңдетіп оқытуға арналған практика-сабақтарды қамтиды. «Практикалық сабақ» термині педагогикада зертханалық жұыстардан, жаттығулардан, әр түрлі семинарлардан тұратын, жинақтайтын тектес ұғым ретінде пайдаланылады. Дәрісханада өтетін практикалық оқулардың студенттердің оқытушылармен бірлескен қызметінде практикалық міндеттерді шешу үшін алған білімдерін пайдалану дағдысын қалыптастыруда маңызы зор. әр түрлі практикалық сабақтар академиялық жүктемелердің ең сыйымды бөлігі болып табылады. Төменгі курстарда практикалық сабақтар жүйелік сипатта болады, олар әрбір немесе екі-үш лекцияның соңынан үнемі өткізіліп отырады. Күндізгі және кешкі бөлімдерде, барлық лекциялық курс және оның негізгі, күрделірек бөлімдері лекциялар мен практикалық сабақтар арқылы өтеді, олар лекцияда басталған жұмыстарды іштей жалғастырады.
Егер лекция ғылыми білімнің жалпы түріндегі негізін қаласа, практикалық сабақтар осы білімдерді тереңдетеді, кеңейтеді, бөліктерге жіктейді, кәсіби қызмет дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді. Практикалық сабақтар студенттердің ғылыми ойлауы мен оны өз сөзімен жеткізу қабілетін дамытады, олардың білімін тексеруге мүмкіндік жасайды, осыған орай, жаттығулар, семинарлар, зертханалық жұмыстар мейлінше жедел кері байланыстың маңызды құралы ретінде саналады.
Практикалық сабақтардың жоспары – пәнді оқыту жоспарының бір бөлігі. Ережеге сәйкес, ол кафедраның мәжілісінде талқыланады және лекция курсының негізгі ғылыми идеялары мен жалпы бағытына жауап бере отырып, кафедраның барлық оқытушыларына ортақ болып табылады. Алайда, бұл оқытушылардың бастамасы мен педагогикалық шығармашалығы кафедра жоспарына байланысты болады дегенді білдірмейді. Практикалық сабақтардың әдістемесі оқытушының тәжірибесі мен әдістемелік тұжырымдамасына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мұндағы маңызды нәрсе: студенттердің оқу жұмыстарында білімді меңгеруіне жағдай жасау.
Практикалық сабақтар теория мен практиканың байланысын жүзеге асырудың өзіндік нысаны болып табылады. Практикалық сабақтардың құрылымы негізінен бірдей – оқытушының кіріспе сөзі, студенттердің материал бойынша қосымша түсіндіруді қажет ететін сұрақтары, практикалық бөлігінің өзінен, оқытушының қорытынды сөзі. Рефераттардан, баянадамалардан, пікірталастардан, жаттығу тапсырмаларын орындаудан, міндеттерді шешуден, бақылаудан, эксперименттен және т.б. тұратын негізгі, практикалық бөлігінде әр түрлілік туындайды. Тәжірибе көрсеткендей, практикалық сабақтарда тек практикалық дағдыларын қалыптастырумен, міндеттерді шешудің техникасымен, графиктер құрумен және тағы басқалармен шектеліп қалуға болмайды. Студенттер әрқашан курстың басты идеясын және оның практикасын көре білуі керек. Сабақтың мақсаты тек оқытушыға ғана емес, студенттерге де түсінікті болуы керек. Бұл оқу жұмысына өміршеңдік сипат береді, кәсіби қызметтің тәжірибесін меңгеру қажеттігін паш етеді, оларды практикалық өмірмен байланыстырады.
Оқытушы сабақты барлық студенттер шығармашалық жұмыспен, дұрыс және дәл шешімдер іздестірумен айналысатындай етіп өткізу керек. Әрбір студент өзін «ашып» көрсетуге мүмкіндік алуы керек, сондықтан оқытушы оқу және жеке тапсырмалар жоспарын дайындағанда әр студенттің жұымын қадағалайтын, студенттің бастамасы мен дербестігіне қысым жасамай, дер кезінде лайықты педагогикалық көмек көрсетуге қабілетті кеңесші ретінде көрінеді.
Семинарлық сабақтар. Семинарлық сабақтар өз атауын «көшет өсірілетін ыдыс» деген мағына білдіретін латынның «seminaries» деген сөзінен алынған. Олар ежелгі грек, рим мектептерінде пікірталастардың сабақтастығы, студенттердің хабарламасы, түсіндірмесі, оқытушының қорытындысы ретінде өткізілді.
Қазіргі жоғарғы мектептерде семинар – гуманитарлық және жаратылыстану пәндері бойынша практикалық сабақтардың негізгі түрлерінің бірі. Семинар белгілі бір пәнді тереңдетіп оқуға арналған.
Семинарлық сабақтардың мамандар дайындауға мүмкіндіктері зор, сондықтан кафедралар оны әр алуан және күрделі талаптарды табысты шешуге мүмкіндік жасайтын, оқу-тәрбие жұмыстарының негізгі формасы ретінде көреді. Семинарлар студенттердің шығармашылық дербестігін дамытады, олардың ғылымға және ғылыми зерттеулерге қызығушылығын күшейтеді. Семинар сабақтары барысында студенттер ғылыми ақпаратты иемденеді, ғылыми жұмыстарды рәсімдеу икемін қалыптастырады, материалды ауызша және жазбаша баяндау өнерін, дамушы ғылыми қағидалар мен қорытындыларды қорғауды игереді.
Жоғары мектептерде үш түрлі семинар сабақтары белгілінген: алдын-ала өтетін семинар, арнайы семинар және жеке семинар.
Алдын-ала өтетін семинар, аты айтып тұрғандай, семинарға кірісуге дайындайтын сабақ. Осындай сабақтар, негізінен, 1 курс студенттерін өз бетінше істелетін жұмыстың ерекшеліктерімен, сонымен қатар әдебиеттермен, түпнұсқалармен, олармен жұмыс істеу әдістерімен таныстыру мақсатында өткізіледі. Тәжірибе көрсеткендей, 1 курс студенттері бірнеше түпнұсқалармен жұмыс істей алмайды, ұсынылған әдебиеттер тізімін оқып, қажетті материалды қалай іріктеп алу керектігін, оны тақырыбына, қойған міндеттеріне сәйкес баяндауды білмейді. Сондықтан, бірнеше түпнұсқалармен жұмыс істегенде студенттерге дағдыға айнала бастайтын, ғылыми мәселелерді шешудің компилятивтік тәсілдерінен сақтандыра отырып, түпнұсқалармен жұмыс істеу дағыдысын дамытуға басты назар аудару керек. Алдын-ала өтетін семинардағы жұмыстың екінші кезеңі – студенттердің белгілі бір тақырыпқа рефераттар дайындауы, алдын-ала өтетін семинарға қатысушылардың оны оқуы, талқылауы және жетекшінің қорытындысы.
Маңыздырақ оқу және тәрбие міндеттері ІІ-ІІІ курстардағы семинарларға, негізінен V курстағы студенттердің материалға зерттеушілік тұрғыдан келуін қалыптастыратын арнайы семинарларда шешіледі. Жоғары мектептерде семинарлық сабақтың үш түрі белгіленген: негізгі мақсаты белгілі бір жүйелі курсты және тақырыбы жағынан онымен тығыз байланысты курсты тереңдетіп оқытуды көздейтін семинар; курс тақырыптарының немесе тек бір тақырыптың жекелеген қатынастарын түбегейлі қайта қарап жетілдіруге арналған семинар; жекелеген проблемаларды тереңдету қарастыру үшін өткізілетін зерттеу түріндегі семинар немесе арнайы семинар.
Жоғары курстардағы семинар бірте-бірте студенттерді арнаулы семинарға – арнайы ұйымдастырылған семинарға, жас зерттеушілерді, аз ғана уақытқа болса да, белгілі бір мәселені танып-білуге алып келеді. Алдын-ала семинар мен семинарға қарағанда арнайы семинардың табысты болуы оған кімнің жетекшілік етуіне көбірек байланысты. Белгілі маман жетекшілік ететін арнайы семинар студенттерді ұжымдық ойлауға және шығармашылыққа бейімдейтін ғылыми мектеп сипатына ие болады. Бұл жерде студенттердің топтық жұмысқа және оны бағалауға деген бағыт-бағдарын арнайы тәсілдерді (мысалы, жағдайларды моделдеу және т.б.) пайдалануныңы маңызы бар. Сабақ соңында жетекші, әдеттегідей, студенттердің ғылыми қызығушылығын қалыптастыра, мәселені әрі қарай зерттеу көкжиегін аша отырып, семинар сабақтары мен жұмыстарына ғылыми тұрғыдан толық шолу жасайды. Семинар сабақтарының сапасын бағалауда, оларға дайындықты жоспарлауда төмендегі критерийлер пайдалы болады:
Мақсаттылық – мәселелер қою, теориялық материалдарды, оларды болашақ кәсіби қызметіне пайдалана отырып, практикалық материалдармен байланыстыруға ұмытылыс; жоспарлау – негізгі пәндерге қатысты басты мәселелерді бөліп қарау, әдебиеттер тізімінде жаңалықтың болуы; семинарды ұйымдастыру – пікірталас туғызу және қолдай білу, студенттердің барлық жауабы мен шығып сөйлеген сөздерін сындарлы талдау, оқу уақытын мәселелерді талқылаумен толықтыру, оқытушының өзінің әрекеттері; семинарды өткізу стилі – пікірталастан туындаған, өткір мәселелерді талқылап, қызу өтетін немесе ойға қозғау салмай, сылбыр өтетін, оқытушының студентке қарым-қатынасы – сыйластық, ретіне қарай талап қоя білу немес кеңпейілді; студенттердің оқытушыға қарым-қатынасы – сыйластық немесе немқұрайлы, сынаушылық; топты басқару – оқытушы семинарға қатысушылармен тез байланыс орнатады, топта өзін сенімді, еркін ұстайды, барлық студенттермен әділ, байсалды әрекет жасайды немесе керісінше, көптеген ескертулер жасайды, дауысын көтереді, басқаларын елеусіз қалдырып, аз ғана студенттердің жұмысына сүйенеді; оқытушының қорытындысы – білікті, сенімді немесе студенттердің білімін байыптайтын, теориялық тұжырым жоқ; студенттер семинарларда жазу жұмыстарын жүргізеді – үнемі жүргізеді, сирек жүргізеді, тіпті жүргізбейді.
Зертханалық жұмыстар. Зертханалық сабақтар студенттердің теориялық-әдістемелік білімі мен оқу-зерттеу сипатындағы қызметінің біртұтас процесіндегі практикалық білігі мен үйлестіруге ықпалдастыруға мүмкіндік жасайды. Олардың ролінің артуы – эксперименттің қазіргі нысанында тез дамуына байланысты, соның нәтижесінде іс жүзінде жоғары оқу орындарын бітірушілердің барлығы да зерттеу жұмыстарына даяр болуға тиіс. «Зертхана» деген сөздің мағынасы (латынша labor – ебек, жұмыс, қиындық) туындаған ғылыми және өмірлік маңызы бар міндеттерді ой және дене еңбегін қолданып, шешумен байланысты, ежелден қалыптасқан ұғым екендігін білідреді. «Практикум» сөзі де сол ойды білдіреді: грекше practices «әрекетті» білдіреді, осыған орай, студенттерден қажырлы іс-әрекетті талап ететін оқу сабақтарының түрін білдіреді. Зертханалық жұмыстардың нақты оқу мамандығына байланысты айрықша айқын көрінетін ерекшеліктері болады. Сондықтан бұл жағдайда жалпы педаогикалық ұсыныстарға қарағанда, жеке ұсыныстар орындылау.
Зертханалық сабақтарда жұмыстың тиімді нысандарының бірі бірлескен топтық жұмыс болып табылады. Оның нақты бағыты оқытушылардан көп жұмысты талап етеді. Практикалық сабақтарды, оларды студенттерді практикалық жұмыстардың әдістерімен қаруландыратындай, олардың ойлау қызметін жандандыратындай, алдағы уақытта тереңдетілген өз бетінше істелетін жұмысқа әкелетіндей етіп өткізу маңызды саналады.
Жаттығулар – практикалық сабақтардың маңызды бөлігі. Жаттығудың негізі – лекцияда теория тұрғысынан талданып дамытылған мысал. Әдетте, нақты біліктер мен дағдыларды қалыптастыруға баса назар аударылады, бұл студенттер қызметтерінің мазмұнын – міндеттерін шешуді, графикалық жұмыстарды, дұрыс ойлау мен сөз сөйлеудің алғы шарты болып табылатын ғылымның категориясы мен ұғымын нақтылауды айқындайды.
Студенттердің өз бетінше жұмысы. Жоғары мектептің орта мектептен айырмашылығы – даярлаудың мамандандыруылында ғана емес, ең бастысы, оқу жұмыстарының әдістемелеріне, студенттердің дербестік деңгейіне байланысты. Жоғары оқу орнының оқытушысы тек белгілі бір түрде студенттердің танымдық қызметін ұйымдастырады, ал танымды студент өзі жүзеге асырады.
Өз бетінше атқарылатын жұмыс, ең алдымен, оқу жұмыстарының басқа түрлерінің міндеттерін орындап тамамдайды. Өз қызметінің объектісі бола алмаған ешқандай да білім адамның шын мәніндегі игілігіне айналмайды. Өз бетінше атқарылатын жұмыс практикалық маңыздылығымен қатар, белгілі дағды мен біліктің жиынтығы ретінде ғана емес, қазіргі заманғы жоғары білікті маманның тұлғалық құрылымында белгілі роль атқаратын мінез-құлық белгісі ретінде де маңызы бар. Сондықтан әрбір жоғары оқу орнында, әрбір курста оқытушының басшылығымен барлық студенттердің өз бетінше жұмысы үшін қажетті материалдар тыңғылықты түрде іріктеліп алынады.
Студенттің пәнде оқылатын материалды меңгеруге арналған типтік есептеулер деп аталатын арнайы құрылған есептерді орындау – сонымен қатар рефераттар жазу және студенттердің ғылыми жұмыстардың тақырыбын зерттеу жөніндегі өз бетінше жұмысы да. Дәрісханадан тыс практикалық сабақтарға оқу залдарында, компьютерлік сыныптарда және үй жағдайларында орындалатын практикалық жұмыстар жатады, бұл оқулықтарды, оқу құралдарын, лекция конспектілерін, сонымен қатар ғылыми монографияларды және мерзімді басылым әдебиеттерін қажет етеді. Дербестік тұлғаның сапасы ретінде оқытудағы негізгі көрсеткіш болып табылады және оның дамуы белгілі бір дидактикалық әдістерді талап етеді. Егер студент танымдық қызметтің тәсілдері берілмеген оқу кітаптары бойынша жұмыс істесе, онда ол дербес таңдау жасағаны.
Ал егер ол танымдық қызметті оған бұйырылған әрбір әрекетін қадағалайтын және оның дұрыстығына бақылайтын ережелер арқылы жүзеге асыратын болса, онда бұл дербестік емес, бұл оның белсенділігі. Студент танымдық қызметті материалды меңгерудің шарты ретінде әрқашан өзі жүзеге асырады, бірақ ол барлық уақытта дербес болмауы мүмкін. Типтік есептеулерді орындағанда, танымдық қызметтегі белсенділікті, ал ғылыми жұмыстарды орындағанда – танымдық дербестікті талап ету керек.
Жоғары оқу орындарындағы өз бетінше жұмыс негізгі мақсатты көздейді: студенттерді оқуға үйрету, яғни оқу процесінде олардың білім мен білікті өз бетінше алу қажеттігі мен қабілетін дамыту. Өз бетінше еңбек студенттердің өзінің ойы мен көзқарасының шығармашалық дамуы мен қалыптасуына жағдай жасайтын, ойлаудың дербестігі, белсенділік пен басьама, фактілер мен құбылыстарды талдай білу, ұйымдастырушылық пен тәртіптілік сияқты қасиеттерін дамытады.
Жоғары оқу орындарында семестрге арналған өз бетінше атқарылатын жұмыстың графигі жасалады, оған семестрлік оқу жоспарлары мен оқу бағдарламалары қосылады. График – студенттерді өз уақыттарын жоспарлауға, оны тиімді пайдалануға мәжбүр ететін өзіндік стимул. Студенттер орындаған жұмыстар оқытушылардың жүйелі бақылауында болуға тиіс, ал өте маңызды қателері студенттермен әңгімелесу кезінде талқыланады.
Өз бетінше жұмысқа тиісті ғылыми-теориялық курс, дәлірек айтқанда, студенттердің алған бүкіл білім кешені негіз болады. Жұмыс басталар алдында студенттер өз бетінше жұмысты орындауға арналған арнайы түсініктеме алады – талаптар анықталады, құралдар мен түпнұсқалар көрсетіледі, тиімдірек әдістер ұсынылады.
Лекцияға, семинарларға, зертханалық жұмыстарға, сынақтарға, емтихандарға дайындық, ең алдымен, өз бетінше жеке жұмыс ретінде жиі қарастырылады және ұйымдастырылады. Дегенмен, эксперименттік зерттеулер, жоғары оқу орындарының жұмыс практикасы көрсеткендей, егер оған 2-3 адам қатысатын болса, онда белгілі кезеңдерде тиімдірек болады. Бұл жағдайда екінші және үшінші студент өзара бақылаудың қатысушылары ретінде ғана емес, әрбір қатысушының танымдық қызметінің тиімділігін біршама арттыруды қамтамасыз ететін, өзара санаткерлік белсенділіктің бұлжымас шарты ретінде көрінеді.
Серіктестердің қатысуы дербес дайындық процесінің психологиялық жүйесін біршама қайта құрады. Ол толық құнды және аяқталған ретінде, сонымен бірге оқылатын оқу пәнінің «түсіну» кезеңіндегі жеке дербес оқу жұмыстарының жоғары кезеңі ретінде субъективті бағаланады. Дегенмен, көп жағдайда субъективті баға қате болады. Жоғары оқу орны жағдайында бұл кезең қажетті өз бетінше даярлық жұмыстарының тек бірінші жартысын ғана құрайды: оның екінші бөлігі игерілген материалдарды ретімен баяндау, басқа адамға белгілі бір қағидаларды дәлелдеу қажеттігін көздейді. Осы екінші бөлік ғана оқу материалын толықтай тануды қамтамасыз етеді. Тек өз бетінше оқу қызметінің екінші буыны ғана оның тиімділігі мен біткендігін қамтамасыз етеді.
Өз бетінше оқу жұмыстарының аса жоғары әдістемелік деңгейінде студент жеке екі кезеңді де орындай алады:
1) өз бетінше жеке жұмысты;
2) бұл нәтижелерді серктесіне – курстасына көрсету, баяндау, талқылау.

2.3 Студенттердің әлеуметтік-саяси әлеуеті

Студенттердің әлеуметтік-саяси әлеуетін көтеру процесі кезеңінде тәрбие жұмыстарының негізгі мақсаты оларды өз Отанын сүюге, халықтық салт-дәстүрлерді құрметтеуге, жеке басының қабілеттерін ашып арттыруға негізделеді. Осы кезеңде мынадай тәрбие қағидалары басшылыққа алынады:
- тәрбие жұмысын ізгілендіру;
- тәрбие жұмысының табиғилығын қалыптастыру;
- тәрбие жұмысының мәденилігін қадағалау;
- тәрбие жұмысының жеке тұлғаның әлеуметтік-мәдениетінің дамуына ықпалдылығын арттыру;
Ал, тәрбие жұмысының негізгі бағытына:
- қалыптасқан мәдени шаралар ұйымдастыру;
- жастардың шығармашылық жұмысын қолдай отырып, жетілдіруге ықпал ету;
- әлеуметтік-саяси белсенділікті арттыру;
- жастардың этномәденилігін көтеру;
- өзін-өзі басқаруға үйрету;
- салауатты өмір сүруге бейімдеу;
- коммуникативтік ұйымдастырушылық қабілетін дамыту;
Қазіргі уақытта студенттерді болашақ үлкен өмірге дайындауда, нағыз шынайы өмірге даярлауда саяси әлеуметтендірудің мәні өте зор. Жастар шынайы өмірдің негізгі мәселелерін шешуге бейімделуі қажет және сол жинақтаған тәжірибесі арқылы жақсы өмір сүруге, жетістікке қол жеткізуге, өзіне ұнаған бағытты таңдауға ерікті болады. Сол арқылы өз болашағын жоспарлауға бейім, өмір сүрудің өзіне сәйкес стилін дұрыс таңдауға қабілетті және мінез-құлқын қазіргі заман талабына сай қалыптастыруға әзір болып есептеледі.
Ал қазіргі таңда 7-17 жас аралығындағы өскелең ұрпақтың қоғамдық ұйымдарға мүшелігі мен олардың құқықтары және бостандықтары, өмірлік позициялары жеткілікті дәрежеде айқындала қоймаған.
Бүгінгі күні жастардың саяси білімін, сауаттылығын көтеруде тек оқу процесі ғана емес, сонымен қатар, тәрбиелік шаралар да өз ықпалын тигізері сөзсіз. Соңғы уақытта мемлекет тарапынан көптеген іс-шаралар студент-жастар арасында қолға алынып жүргізіліп жатыр деуге болады. Алматы қаласы әкімшілігінің жиі ұйымдастыратын «Алматы – менің сүйікті қалам» акциясы, студенттердің жазғы демалысы уақытындағы еңбек-құрылыс отрядтары осының дәлелі. Жастардың саяси әлеуметтік саяси-әлеуетін көтеру мақсатында Қазақстан Жастар Одағы да сүбелі үлес қосуда. Бір ғана мысал ретінде мынаны атауға болады: «Қайсар» жастар саяси ұйымының құрылуы Алматы қаласындағы жастардың кәсібіне, мамандығына, біліміне, әлеуметтік жағдайына қарамастан олардың саяси мүддесін бір арнаға біріктіріп, әрекет етуде.
Соңғы кездері ҚР Сыртқы Істер Министрлігі де журналист қауыммен аптасына бір рет брифинг өткізіп, еліміздің сыртқы саясатындағы болып жатқан өзгерістер мен ұстанымдарынан жұртшылықты хабардар етіп отыруды дәстүрге айналдыруда. Өз кезегінде аталған дәстүр жастардың сыртқы саясатымыздағы саяси сауатын, танымын арттыра түсуіне айтарлықтай ықпалы болатындығы сөзсіз.
Мемлекетімізде «Отан» саяси партиясының «Жастар қанаты», «Асар» саяси партиясының «жастар бөлігі» бүгінгі жастарды саясат әлеміне тарта отырып, олардың саяси танымын, саяси сана-сезімін қалыптастыра отырып, жастардың саяси белсенділігінің артуына ықпал етуде. 2005 жылдың желтоқсан айында өткен ҚР Президентін сайлау науқанына жастардың белсенді қатынасуын қамтамасыз ете отырып, өз кандидаттарына дауыс беруге шақырды. Сол сайлауда мемлекет тарапынан да халықтың саяси белсенділігін арттыру мақсатында өз сайлау учаскелеріне алғашқы келіп дауыс беретін 10 сайлаушыға және 18 жасқа жаңа толып, дауыс беруге бірінші рет қатысқалы тұрған жастарға заттай сыйлықтың ұйымдастырылуы халықтың саяси белсенді болуына әсер етті. Жұмысымыздың бірінші бөлімнің бірінші параграфында көрсеткеніміздей мемлекет бұл жерде саяси әлеуметтендірудің позитивистік көзқарасындағы «саяси алмасу» теориясын қолданып, яғни заттай немесе ақшалай сыйақы ұйымдастыра отырып, нәтижеге қол жеткізе алды.
Қоғамдағы қазіргі кездегі қайта құрулар, экономиканы дамытудағы жаңа стратегиялық бағдарлар, қоғамның ашықтығы, оның жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті. Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігі олардың білім беру жүйесі білім берудің мақсатын, мазмұны мен технологияларын оның нәтижесіне қарап бағалайтын болды. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке-ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады. Қазіргі қоғамда саясат пен білімнің өзара байланысы өзекті мәселе. Олай дейтініміз білім – қоғамның дамуы мен болашақтағы жағдайын анықтаушы болып табылады. Кез келген елдің экономикалық және саяси тәуелсіздік жағдайы халықтың жалпы білімі мен кәсіптік деңгейіне байланысты.
Адам саяси ықпалдан тыс, немесе саяси өміргі араласпай қала алмайды. Демек, оны осыған әзірлеу керек, оқыту, тәрбиелеу, әлеуметтендіру, яғни, саяси өмірді қалыптастыруға дайындау керек. Мұнсыз өздері нағыз реттеушілер, өз тағдырларын өздері жасаушы болған дамудың, демократияның, қоғамдағы адамдардың өмірлік ережелерін қалыптастыру туралы сөздің мәні жоқ. Біздің дәуірімізге дейінгі ІV ғ. Аристотель саясат ұжымда, қоғамда ғана толыққанды өмір сүре алатын адамның табиғатына еніп кеткен, яғни «адам — өзінің жаратылысы бойынша саяси дүние» деп жазып кеткен екен [115].
Қандай қоғам болмасын саяси жүйесінің тұрақты болуы үшін білім мен тәрбие жүйесін мемлекеттік талаптарға сәйкестендіре отырып құруға мүдделі. Білім мен саясаттың өзара байланысындағы әр түрлі қырларын теориялық және методологиялық талдауға сүйене отырып ашатын болсақ:
- білім – мемлекеттің мүддесіне сай кадрлар дайындаумен айналысады;
- білім – мемлекеттің саяси жүйесінің бекіп, дами түсуіне көмектеседі, яғни, оқу-тәрбие жұмысының қай этаптарында болмасын (бала-бақша, мектеп, жоғарғы оқу орны) мемлекеттің ұстанған саясатын, бағытын насихаттайды.
Ал сәйкесінше, мемлекет пен қоғам:
- білімнің тұрақты түрде дамып және қоғамның белгілі бағыттарындағы күрделі тапсырмаларды шеше алатындай қабілетті болуына мүдделі;
білім саласында заңдар қабылдайды, қаржыландырады, қоғамдық қолдау білдіреді.
Педагогикаға қатысты айтылатын дәлелдерге мыналарды келтіруге болады: бірнеше жылдар бұрын ЮНЕСКО-ның халықаралық комиссиясы «ХХІ ғасырдағы тәрбие беру туралы» атты әлемдік қауымдастыққа арналған баяндама жасап шығарған болатын. Онда әлем мәдениетінің барлық өкілдері болашақтағы білім алудың басты төрт принципін енгізген болатын:
а) өмір сүруді үйрену,
ә) білуді үйрену,
б) бірдеңе істеуді үйрену,
в) бірге өмір сүруді үйрену.
Комиссияның барлық мүшелері қоғамда бөтендермен бірге өмір сүре алу туа сала өздігінен пайда болмайды, алайда бір қоғамда өмір сүріп, саясаттан тыс қалу мүмкін емес дегенді ұйғарып, төртінші принципті – басты деп санауға келісті.
Әрине, оқу орындарындағы негізгі тасымалдаушы болып педагог табылады. Ол – қоғамның саяси өмірінің католизаторы мен интерпретаторы. Қоғамда өмір сүріп саясаттан тыс қалу мүмкін емес және өзіңнің өмір сүріп жатқан қоғамыңда өз тағдарыңның иесі болуың керек дегенді түсіну көбінесе соларға байланысты. Және студенттің дайындық процесін мақсатты, белсенді және нәтижелі ету үшін педагогтарға жан-жақты әрі барынша көмектесіп, саяси тұлғаның қалыптасуына нақты жолдар, құралдар, әдістер, формалар беретін қандай да бір жинақы жүйенің болуы тиіс. Бұл педагогиканың негізгі міндеті болып табылады.
Қазақстандағы XX ғасырдың аяғындағы әлеуметтік күйзелістер мен қоғамдық қайта құрулар контекстіндегі жастар мәселесінің өршуі оқу орындарын қайтадан тәрбие институтына айналдыруға алып келді. Бүгінгі күні ғалымдар мен практиктер тәрбие бағыттарының ішіндегі жастарға азаматтық тәрбие беру мәселесінің өзектілігін тағы да алға шығарады. Бірақ та жастардың саяси дамуында педагогтардың рөлі мен орны туралы сұрақ «бұлыңғыр» түрінде қалып отыр.
Мектеп және оқу орындарына көмекші құрал ретінде үлкен маңызын тигізетін ғылыми-тәлімдік зерттеу жұмыстары, тарих, саясаттану, мәдениет, философия, социология, психология проблемаларына арналған оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар көптеп шығарылуда. 1995 жылы «Санат» баспанасынан профессор Қ.Б. Жарықбаев пен педагогика ғылымының докторы С. Қалиевтың студенттер мен орта мектеп мұғалімдеріне арнап жазған «Қазақ тәлім-тәрбиесі» атты оқулығы шықты.
1994 – 1995 ж.ж. «Рауан» баспасынан қазақтың Білім проблемалары институты даярлаған 14 ғасырды қамтитын «Қазақтың тәлімдік ой-пікірлер» антологиясының (құрастырушылар: Ж. Қарықбаев, С. Қалиев) орысша-қазақша томдары жарық көрді.
Бұл аталғандар ұлттық тәлім-тәрбие ісі мен ғылыми зерттеу жұмыстарының алғашқы бастамасы ғана. Алайда арнаулы орта және жоғарғы оқу орындарына арналған ұлттық тәлім-тәрбие оқулықтары мен ұлттық педагогика және психология тарихын бүгінгі күн талабы тұрғысынан қарастырып жазылған монографиялық ғылыми-зерттеулер қажет-ақ. Осыған орай, алғашқы бастама ретінде, қазақ этнопедагогикасының өзіндік ұлттық ерекшеліктерін және оның саяси әлеуметтендіру немесе саяси педагогикамен принциптік сабақтастығын ғылыми-әдістемелік тұрғыдан арнайы сөз етуді мақсат еттік.
Ұшы-қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің сан ғасырлар бойғы тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудің бай тәжірбиесін жинақтау, ұлттық өзіндік салт-сана мен әдет-ғұрып, дәстүр рәсімдерін туғызды. Көшпелі халық өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, мәдениетіне, тарихына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие берудің айрықша талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, жас адамның жұртқа танымал моральдық-психологиялық өлшемі белгіленді, оның мәні сегіз қырлы, «бір сырлы» шынайы, отаншыл, азамат тәрбиелеу еді. Міне, осы қағида сан ғасырлық дала тұрғындарына қойылатын моральдық талаптарды айқындады. Ол талаптар көшпелі мал шаруашылығын жете игеру, еңбек сүйгіштік, қиыншылыққа төзе білу, намысын қорғау, жаудан беті қайтпау, ата тегін жадында сақтау, сөз асылын қадірлеу, тапқырлық пен алғырлық, ат құлағында ойнау, ата салтын бұзбау (жасы үлкенді, ата-ананы силау, құдайы қонақтың мәселін қайтармау, көрші хақын жемеу, қайырымды, ізгі жүректі, бауырмау болу т.б.). Осындай қоғамдық қатынастарды кішкентайынан көріп-біліп өскен адамдарда мүдделестік, өмірге көзқарастардың сәйкестігі кісілік қарым-қатынастар айқындалып, жеке бастың бұра тартуына мүмкіндік қалдырмаған, психологиялық жағынан «бірауызды қауымдасқан жандар» үнемі өзінің рулық одағында еттене сіңіскен салттар мен дәстүрлерді ұстанады. Ал принциптер ұлттық психология мен ұлт мәдениетінің сипатын айқындайтын факторлар болды.
Әр ұлттың өзіне тән тіршілік кәсібі, тарихы мен мәдениеті бар.ол мәдениет сөйлеу тілінен, ойлау жүйесінен айқын көрініс табады.
Сондай-ақ, ұлттық мәдени ерекшелігі сол халықтың өмір сүру тәсілінен, діни-наным сенімінен, әдет-ғұрыпынан, салт-санасы мен дәстүрінен өзекті орын алады.
Осы тұрғыдан қарағанда, ар мен намысты қасықтай қаны қалғанша қорғай білу, дархан көңіл, ақжарқындық пен адалдық, досқа деген мейірімділік қазақ халқының бойына туа біткен ұлттық психологиялық ерекшелік қасиеті, философиялық ойлау жүйесінің негізі демекпіз.

ҚОРЫТЫНДЫ

ХХІ ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды инновациялық технология бағытымен дамыту мақсатымен аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. «Ұрпағы білімді халықтың болашығы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа сапалы, мән-мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру – бүгінгі күннің басты талабы.
Тәуелсіз мемлекетімізге еңбекқор, кәсібін терең түсінетін, өзінің білімі мен іскерлігін жан-жақты қолдана білетін мамандар қажет. Осы айтылған міндеттер – мамандар дайындайтын жоғарғы оқу орындарының алдында тұрған негізгі мәселелер. Өйткені халыққа білім беру реформасы «ғылыми негізге сүйенген пәнді оқытудың жоғары деңгейімен қамтамасыз етуді» міндеттеп отыр.
Жоғарғы оқу орнына түскен кешегі талапкерлер студент болған соң, жоғарғы оқу орны шарттарына орай бейімделу кезеңінен өтеді. Бұл кезең өзінде жаңа әлеуметтік орта мен жоғары оқу орындарындағы оқу және ғылыми ізденістер, болашақ кәсіби қызмет шарттарына дағдылану жағдайларын қамтиды.
Ұзақ жылдар бойы студенттермен жұмыс жүргізу нәтижесі барысында бірінші курс студенттерінің көпшілігі кітап, лекция кнспектілерімен жұмыс істеу, өз еңбегін дұрыс ұйымдастыру, пәндердің күрделілігін есепке ала отырып аудиториядан тыс орындалатын жұмыстарға берілетін уақытты тиімді пайдалана алмайтындығы анықталды. Осыған орай оқытушылардың басты мақсаты – бірінші курс студенттерін жаңа жағдай шарттарына бағдарлануға тәрбиелеу, оларды оқу және оқудан тыс уақыттарын тиімді пайдалануға үйрету, болашақ ісінің кәсіби шеберлігіне деген қызығушылық сезімін ояту. Сонымен қатар ұйымдастырушының әдеттері мен іскерлігін дамытудың қалыптасуына, кәсіби білімді меңгеру мен түрлі оқу тапсырмаларын өз бетінше орындауға ықпал ету.
Кез келген курс студенттері өзінің жас ерекшелік және дара ерекшелік қасиеттерінің дамуын бастан кешірді. Осы ерекшеліктерді көп ғұламалар зерттеген. Солардың бірі Л.С. Выготский болды. Ол дамудың өзара байланысқан екі өрісі – актуальды және іргелес өрісі болатынын дәлелдеді.
Актуальды даму өрісі адамның игеріп үлгерген және соның негізінде танымдық және басқа да мәселелерді өзі дербес шеше алатын әдіскерлік пен дағдылар жүйесіне әсер етеді. Актуальды дамудың деңгейі іргелес өрісті, яғни оқу процесінде баланың өзі немесе үлкендердің көмегімен игере алатын іскерлік өрісін белгілейді. Іргелес даму өрісі дегеніміз – баланың ертеңгі күні. Арнайы ұйымдастырылған мақсатты педагогикалық процесс жағдайларында мұның өзі әлдеқайда ертерек әрі тиімдірек өтеді. Егер сыртқы жағдайлар ішкі күштердің кез келгенінің дамуына қолайлы жағдай жасамаса, онда соңғыларының мүлдем ашылмай қалуы да мүмкін немесе қызмет етудің бұрмаланған формаларын қабылдауы ықтимал.
Тақаудағы даму өрісі актуальды даму өрісімен өзара қызметтесе отырады. Адам оны біртіндеп игереді. Сөйтіп адам актуальды дамудың жаңа сатысына көтеріледі де тақаудағы дамуға жаңа өріс ашылады. Соңғысын жақындаған сайын алшақтай беретін көкжиекпен салыстыруға болады. Алайда мұнда көкжиектің шексіз алыстай беруіне себеп болатын айырмашылық бар. Актуальды даму өрісі адамның жасы өскен сайын тақаудағы даму өрісіне жақындай түседі, яғни потенциалдық мүмкіндіктер өздерінің қалыптасуын тоқтатады.
Психиканың бүкіл саласының қалыптасуы адамның белсенді қызметі өрістеуіне мүмкіндік береді. Бұл процесте ол, бірінші жағынан, өзінің іскерлігі мен қабілетін нығайтып жетілдіреді, жаңа дағдыларды игереді, екінші жағынан, материалдық және рухани байлықтар жасап, сол арқылы жалпы адамзат мәдениетіне өз үлесін қосады. Адам өмірінің осы кезеңін дамудағы іс-әрекеттің танымдық, еңбек және басқа да қызмет түрлерінің әдістерін байыту кезеңі деп айтуға болады. Адамның потенциалдық күштері неғұрлым жан-жақты, үйлесімді болса, келешекте (есейген кезінде) оның қызметі соғұрлым мазмұнды, жан-жақты, табысты болады. Оны жүзеге асырудың тәсілдерін ол соғұрлым серпінді меңгеріп, жаңғырта алады.
Оқыту мен дамудың ара қатынасы жөніндегі мәселелердің шешілуі дамудың екі өрісіне байланысты. Студенттің әрбір пәннен меңгерген нәрсесі – оның кешегі күні күні, өткен кезеңі болып табылады. Дамудың аяқталған кезеңіне негізделген оқыту мен білім беру табыс әкелмейді, ол студенттің ынтасын кетіреді. Оның дамуға деген функционалдық қажеттерін қанағаттандыра алмайды. Үстіртін берілетін білім оны ынталандырмайды және ұзақ есте сақтау қабілеті мен дүниетанымын кеңейте алмайды.
Егер әрбір пәнді оқыту актуальды деңгейден озып, тақаудағы даму өрісіндегі күштерді қозғалысқа келтірсе ғана, ол жеделдете даму болады. Педагогикалық білім студент дамуының кешегі күніне емес, оның ертеңгі күніне бағдарлануы тиіс. Тек сонда ғана ол оқыту процесінде іргелес даму өрісінде жатқан даму процестерін өмірге келтіре алады. Л.С. Выготскийдің ойынша, бала өзінің пісіп жетілген мүмкіндіктерінің деңгейінде ғана емес, дамуға бейімделген тенденциялардың деңгейінде болады. Оның ертеңгі күнін дәл осы тенденциялар белгілейді. Бұл идеяны Л.С. Выготский одан әрі былай сабақтайды: «Оқыу мен даму тікелей сәйкес келмейді, олар бір-бірімен өте күрделі қарым-қатынаста ғана екі процесті білдіреді. Оқыту тек дамудың алдында жүрсе ғана, жоғарғы жетістіктің нышаны». Осыдан ол тақаудағы даму өрісіндегі пісіп жетіле бастаған бірқатар функцияларды оятып, өмірге келтіреді. Оқыту тақау даму өрісін анықтайтын кезеңде жүзеге асырылғанда ғана неғұрлым жемісті болмақ.
Студент мәселені шешуге ынталанып, нақты, бірақ өзінің әлі жететін қиындықтарды қайткенмен де жеңуге құштарлана түседі. Сондықтан жалпы оқу процесін өзін ықтиярсыз мәжбүрлеу емес, еліктеу, сабақ білмеуден білуге жетелейтін жеңіс жолы ретінде басынан кешіреді.
Қорытындылай келгенде, еліміздің болашақ мамандары қоғам талабына сай жан-жақты қарулануы үшін төмендегі міндеттерді әрбір оқытушы орындауы қажет:
1. Әрбір ұстаздың өз пәнінің білікті, білімді шебер маманы екенін көрсете білу.
2. Студенттің актуальды және іргелес даму деңгейін дәл анықтауға бағыт беріп, келешекпен байланысты сенімді қалыптастыру.
3. Студенттің әрбір пәннің мамандыққа қатысты мәселелерін ынтымақтастықпен шешу қабілеттерін дамыту.
4. Студенттің кәсіби білікті, білімді шебер тұлға қасиеттерін санасына құйып дүниетанымын кеңейту.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында // Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана: Елорда, 2005. – 47 б.
2. Назарбаев Н.Ә. Бәсеке қабілетті Қазақстан үшін, Бәсекеге қабілетті экономика үшін, Бәсекеге қабілетті халық үшін. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, Астана, 2004 ж. – 19 наурыз // Егемен Қазақстан. – 2004. – 20 наурыз.
3. Шешукова Г.В. Роль и место системы образования в политической социализации населения современной России // Credo. – 1998. – № 4. – С. 24-26.
4. Абсаттаров Р.Б., Байлярова Б.К. Идейно-политическое воспитание в студенческом коллективе. – Алма-Ата: КазГУ, 1989. – 32 с.
5. Трошихин В.В. Политическое развитие личности. – Алматы: Наука, 1990. – 158 с.
6. Сужиков М.М. Политическая культура студентов. – Алма-Ата. — 1986.
7. Белоус О.Н., Ахметов К.Г. Формирование политической культуры у студенческой молодежи. – Алма-Ата. — 1987. – 37 с.
8. Мустафин Т.Т. Политическая культура и социально-политические ценности студенческой молодежи // Культура и социальные ценности личности в социалистическом обществе. – Караганда. — 1978.
9. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университеттер студенттеріне арналған оқу құралы. – Алматы, 2002. – 384 б.
10. Возрастная и педагогическая психология: раскрыть, понять, поддержать: Пособие для воспитателей и родителей. М. Москва психолого-социальный инст. Флинта, 1998.
11. Дружинин В.Н. Психология общих способностей — СПб: Издательство «Питер», 2000.
12. Жұмабаев М. Педагогика. А., Жалын, 1982.
13. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. А., 1982.
14. « Қазақстан – 2030 » Назарбаев Н. Білім. 1998. 13б.
15. Педагогика. Дәріс курсы. А., «Нұрлы әлем» 2003.
16. Философский словарь (Под. Ред. Москва) Политиздат, 1986. И.Т.Фролова.
17. Петровский А.В. Способности и труд. М., 1966.
18. Ильинский И.М. (рук.), Алешенок С.В., Володин И.А., Голубева Т.Л., Елизаров В.В., Луков В.А., Саградов А.С., Юртаев В.И. Молодёжь планеты: глобальная ситуация в 90-годах, тенденции и перспективы. – М.: Наука, 2001. – 54 с.
19. Қазақстан жастарының Конгресі. — Ақтау. – 2001. – 6 қыркүйек.
20. Ануфриев В.А. Социальный стасус и активность личности. – М. Политиздат, 1983. – 137 с.
21. Бестужев-Лада И.В. Молодость и зрелость: Размышления о некоторых социальных проблемах молодежи. – М.: Политиздат, 1984. – 207 с.
22. Кон И.С. Психология старшеклассника. — М.: Просвещение, 1980. – 191 с.
23. Титма М.Х., Саар Э.А. Молодое поколение. — М.: Мысль, 1986. – 254 с.
24. Козлов А.А., Лисовский А.В. Молодой человек: Становление, образ жизни. – М.: Политиздат, 1986.
25. Сабитов Н. Мектеби и медресе у казахов. — А-Ата: ҚКӘБ. – 1950. — 20 б.
26. Нұрмағамбетов А.А. Образовательная политика Республики Казахстан в контексте трансформации системы высшего образования. — Алматы, 2002. — 35 с.
27. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Астана: Егемен Қазастан, 2004. – 16 қазан. — 3-4 бб.