Өткен ғасырда үлкен жылдамдыққа ие болған ғылыми техникалық прогресс компьютерлерге жағдай жасайтын заңдылықты әрі айқын базаға айналып отыр. Қазіргі заманғы адам интернетсіз өмір сүре алмас десе де болады. Біздің күнделікті өмірге ене отырып, компьютерлік технологиялар дайын ғылыми жасақтамалар мен болашақ проектілердің жаңа идеяларын біріктіретін «көпірге» айналды. Компьютеризация біздің өмірімізге тек жағымды ғана емес, сонымен қатар жағымсыз әсерлерін ендіруде. Интернет және компьютер көмегімен қоғамдық және өндірістік қызметтің барлық сфералары дамытудың қосымша мүмкіндіктеріне ие болды. Осыған орай болашақта адам компьютер немесе интернетсіз толық өмір сүре алмайды деген болжамның жүзеге асу мүмкіндігінің жоғары екендігі туралы айтуға болады. Қазірден көптеген ұйым, компания, фирмалар өз қызметін компьютерлік желісіз жүзеге асыра алмайды. Компьютерлік желілер сферасы тұтынушыларға өзінің жетілдірулері мен жаңа бағдарламаларын ұсына отырып, жедел әрі тұрақты дамып келеді[3].

Интернет-тәуелділікпен алғашқы болып өз қызметінде Интернетті пайдаланып, қызметкерлерінде он-лайнда отырудан патологиялық құмарлық пайда болу салдарынан шығынға ұшырайтын компаниялар, сондай-ақ дәрігер психотерапевттер кездесті. Интернет-тәуелділік феноменін психологиялық зерттеудің негізін қалаушы екі американдық: клиникалық психолог Кимберли Янг және психиатр И.Гольдберг. К.Янг 1994 жылы интернет-тәуелділікті анықтайтын арнайы сұрақша дайындап, оны веб-сайтта орналастырды. Нәтижесінде 500 анкета толтырылып, оның 400-ін адддиктілер толтырылған. Өткен ғасырдың 90-шы жылдардың ортасында тәуелділік құбылысын анықтау үшін И.Гольдерг (1996) «Интернет-аддикция» терминін және тәуелділікті анықтауға көмектесетін диагностикалық критерийлер жиынтығын ұсынды.

M.Orzack, 1998 мәліметтерінде М.Орзак  Интернет-тәуелділікке тән келесідей психологиялық және физиологиялық симптомдары бөліп көрсетілген:

Психологиялық симптомдар:

• көтеріңкі көңіл-күй және компьютердің алдындағы эйфория сезімі;
• тоқтаудың мүмкін еместігі;
• компьютер алдында өткізілетін уақыт көлемінің артуы;
• жанұя және жолдастарын елемеу;
  • компьютерден алыс кездерде бос болу сезімі, депрессия, мөлшерден тыс қозу;
  • өз қызметі жайлы қызметкерлеріне немесе жанұя мүшелеріне жалған айту;
• жұмыс немесе оқудағы проблемалар.

Физиологиялық симптомдар:

• карпальды канал синдромы (бұлшықеттің ұзақ күйзеліске ұшырау мен байланысты қолдың жүйкелік жолдарының туннельдік жолдарының зақымдануы);
• көз сұйық затының құрғауы;
• бас ауруы;
• омыртқа ауруы;
• уақытында тамақтанбау;
• жеке гигиенаны сақтамау;
• ұйқының бұзылуы.

К.Янг (Young, 1998) зерттеулеріне сәйкес қауіпті белгілерге (Интернет-тәуелділігінің нышандары) мыналар жатқызылады:

• электрондық поштаны тексеруге деген бағыттылық;
• келесі он-лайн сеансына алаңдаушылық;
• он-лайн уақытын арттыру;
• итернетке төленетін ақшаның артуы.

Орныққан итернет-аддикцияның белгілеріне К.Янг (2000) бойынша келесі критерийлер жатқызылады:

• интернетке толық ену;
• желіде өткізілетін уақытты үнемі арттырып отыру;
• интернетті пайдалануды тоқтату кезіндегі тынымсыздық сезімдері;
• уақытты басқарумен байланысты проблемалар;
•  қоршаған ортамен (жанұя, мектеп, жұмыс, достар) проблемалар;
• желіде өткізген уақыт жайлы жалған айту;
• интернетті пайдалану кезіндегі көңіл-күй өзгерісі.

Көрсетілген тәуелділіктің арасындағы таралым 1-5%-ды құрайды (Griffiths, 2000; Young, 1998), ҒТП сәйкес виртуалды тәуелділікке әртүрлі мамандар бейімделуі артуда. Kim et al., 2005 келтірген мәліметтерінде Корей зерттеушілерінің мәліметтері келтірілген және оған сәйкес жоғары сынып оқушыларының 38%-нда Интернет-аддикция бар екенін көрсетті. Ресейдегі (WWW.monitoring.ru) зерттеулер бойынша 1992-2004 ж.ж. жасөспірімдер саны 2-25%-ға дейін өсті, яғни жасөспірімдер желінің белсенді пайдаланушыларына айналып келуде, осыған сәйкес жастар арасындағы Интернет-аддикция жағдайлар саны да өсуде.

К.Янг (Young, 1998) Интернет-тәуелділіктің 5 негізгі түрін сипаттайды:

1. киберсексуалды тәуелділік – порносайттарға кіруге және киберсекспен айналысуға, чаттарда «ересектерге» арналған арнайы телеконференцияларда сексуалды тематиканы талқылау.
2. виртуалды танысуларға құмарлық – жанұямен, достармен реалдық қатынастардың орнына виртуалды кибер қатынастарды қалау.
3. желіге деген тым жоғары қажеттілік – онлайндық азарттық ойындар ойнау, үнемі аукциондарға қатысып сатып алулар жасау.
4. тым көп ақпарат қабылдау (жабысқақ «веб-серфинг») – жүйедегі үнемі саяхаттаулар, ақпаратты мәліметтер базасы және іздеуші сайттарда іздеу.
5. компьютерлік тәуелділік – компьютерлік ойындарға үнемі қатысу (атыс ойындары «Doom», «Quake», «Unreal», «Stan Craft» стратегиясы және т.б.).

К.Янг және Р.Роджерс (Young, Rodgers,1998) жүргізген пилотаждық зерттеуге 259 адам оның ішінде 130 ер адам (орта жас шамасы-31) және 129 әйел адам (орта жас шамасы-33) он-лайндық режимде Р.Кеттелдің 16 факторлық жеке тұлғалық сұрақшасын (16PF) және Янг құрастырған Интернет-тәуелділік сұрақшасын толтырды. Алынған мәліметтерге сәйкес аддикт адамдар абстрактілі ойлаудың жоғары деңгейіне ие, өз-өзіне сенімді индивидуалистер, сезімтал және басқаларға эмоционалды жауап беретіні анықталды[4].

Зерттеушілердің пікірінше индивидуалист бола тұра, аддиктілер ұзаққа созылатын изоляцияға оңай бейімделеді.

М.Шоттон (Shotton, 1989) компьютерден тәуелділіктің типологиясын дайындады, онда бұл тәуелділіктің 3 түрін анықтады.

Бірінішіден, бұл «желішілер» (networkers): олар оптимист, тәуелділіктің басқа типтерімен салыстырмалы түрде – анағұрлым әлеуметтік белсенді, адамдарға позитивті қатынас көрсетеді, жолдастары болады, ата-аналарымен жағымды қарым-қатынаста болады. Компьютер олар үшін – хобби сияқты: олар өшірілген мәліметтер базаларына ізденіс салулары немесе MUD типіндегі рольдік топтық ойындар ойнауы мүмкін, алайда көрсетілген басқа тәуелді типтерге қарағанда өз бетінше аз программалайды, компьютерлік графика немесе аппараттық қамсыздандырумен қызықпайды.

Екіншіден, бұл «жұмысшылар» (workers) – саны бойынша ең аз топ. Олар неғұрлым жаңа әрі қымбат комьютерлерге ие. Программалау процесін нақты жоспарлап алып, бұл бағдарламаларды керекті нәтижеге жету үшін дайындайды. Әдетте бұл топтың өкілдері жақсы оқыған стандартты оқыту бағдарламалары оларды қанағаттандырмайды, сондықтан да олар қосымша оқу курстарына қатысады. Оларға қатаң «қызметтік этика» тән.

Үшіншіден, бұл «зерттеушілер» (explorers) – саны ең көп топ. Олар бағдарламалауды интеллектуалды әрекет және көңіл көтерумен теңдей көреді. Аса күрделі бағдарламалар жаза отырып, көбінесе оны аяғына дейін жеткізбей, одан да күрделі жаңа түрлеріне көшеді. Бұл топтың өкілдері компьютерлік пираттылық және хакерліліктің қызметін атқарады. Формальды жағынан алғанда олардың білім дәрежесі «жұмысшыларға» қарағанда төмен алайда, «зерттеушілер» олардан қалмай отырып қана коймай, тіпті білім көлемімен озып та кетеді. Амбициялары көп байқалмайды: жоғары шен де, үлкен төлемақы да олар үшін басты орында тұрған жоқ. Сөйтіп, олар өмірдегі жетістіктердің әлеуметтік критерийлеріне селқостықпен қарайды. «Зерттеушілер» үшін компьютер партнер және дос, оның жаны бар, адамдармен қарағанда онымен қарым-қатынас жасаған жеңілірек болып көрінеді.

Kraut et al.,1998; Shapira et al.,2000 көрсеткендей, Интернетке тәуелділер арасында депрессия және обсессивті-компульсивті аффективті бұзылыстардың басымдылығы; Джолдыгулов және т.б., 2005 мәліметтеріне сүйенетін болсақ, сондай-ақ, азпрогредиентті шизофрения шеңберіндегі жасырын депрессияның  жоғары деңгейде екені анықталды. Kim et al., 2005 айтуынша, Корей зерттеушілері Интернет-аддикциясы бар жоғары сынып оқушыларында депрессияның, суицид қаупінің жоғары болатыны анықтады. Y.Hambuger, E.Ben-Artzi (2000) Айзенк сұрақшасының көмегімен Интернетке тәуелділердің жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерттей отырып, интроверттер мен экстраверттер Интернеттің әртүрлі ресурстарын пайдаланатынын, сондай-ақ экстраверт ер адамдар Интернетті «көңіл көтеру» үшін пайдалануда жағымды корреляцияланса, ақпараттық сайттарды пайдаланумен нейротизм жағымсыз байланыста болатынын көрсетті. Әйел адамдарда экстраверсия негативті корреляцияланды, ал нейротизм Интернеттің ақпараттық сайттарын пайдалануда жағымды болатынын көрсетті. Кейін жаңағы авторлар Интернет-аддиктілер, оның ішінде басымы әйел адамдар үшін жалғыздық сезімі тән, бұл сезім деңгейін төмендету мақсатында әйел адамдар чаттарда қарым-қатынас жасап, уақыт өткізетіні анықталды (Y.Amichai-Hambuger, E.Ben-Artzi; 2003).

Американ зерттеушісі S.Calpan (2002) Интернетке тәуелді тұлғалардың депрессия, жалғыздық, ұялшақтық,өзімшілдік сияқты жеке қасиеттерді бөліп көрсетті.

Н.В.Чудова (2002) болса, әртүрлі зерттеушілердің нәтижелері жалпылай келе, Интернет-аддиктілердің келесідей қасиеттерді тізімін келтіреді: өзінің дене дамуына байланысты «Менін» қабылдауындағы қиындықтар; тікелей қарым-қатынас жасаудағы қиындықтар (тұйықтылық); интеллектуализацияға бейімділік, жалғыздық сезімі және өзара түсіністіктің жетіспеушілігі; агрессивтіліктің төмендігі; эмоционалды күйзеліс және негативизмге бейімділік; фрустрацияланған қажеттіліктің болуы; тәуелсіздік; идеалды «Мен» туралы түсінік дифференциалданбаған; реалсызданған, өзін-өзі бағалау деңгейінің төмендігі; проблемалардан және жауапкершіліктен қашуға  бейім болу

Менделевич В.Д. 2003 көрсетуінше, интернетке тәуелді адамдарда басқа аддикциялардың жасырын формалары көрініс табады: сексуалды аддикция «киберсекске» ауысады; псевдология, крусодерлілік сияқты кибер-қатынаста көрініс табатын коммуникативті тәуелділік.

Д.Гринфилд (Greenfield, 1999) көбінесе интернет-тәуелділікпен қатар (жағдайлардың 20%-нда кездеседі) сексуалды аддикция жүреді деген деректер келтіреді. M.Griffiths (1998) Интернет-аддикция Интернеттің әртүрлі формаларын пайдалану негізінде қалыптасуы мүмкін деген гипотезаны алға тартты. M.Griffiths 1999 зерттеулерін К. Янг зерттеулерімен салыстыратын болсақ,  интернеттің көптеген интенсивті тұтынушыларының көпшілігі міндетті түрде Интернет-аддиктілер емес, олар желіні басқа аддикцияларын жүзеге асыру үшін пайдаланатынын атап көрсеткен болатын. J.Kandell М.Грифитс зерттеулерінен айырмашылығы ол Интернет-аддикцияны желідегі белсенділік формасынан тәуелсіз болып табылатын Интернеттен патологиялық тәуелділік деп анықтады.

Интернет-аддикцияның дефиницияларын (қысқаша түсінігі, ұғымы) кеңейте отырып, К.Янг, R.Davis (2001) Интернетті патологиялық пайдаланудың когнитивті әрекет-қылыққа әсер ету моделін ұсынды. Интернет-аддикцияның 2 формасын бөліп көрсетті: интернетті спецификалық патологиялық пайдалану (Specific Pathologial Internet Use) және интернетті негізгі патологиялық пайдалану (Generalized Pathological Internet Use). Бірінші түрі интернеттің кез-келген арнайы қызметінен тәуелділіктің туындайтыны көрсетеді: онлайндық қызметтер, онлайндық аукциондар, акцияларды онлайндық сату, онлайндық гемблинг. Аддикцияның мазмұны сақталады, және интернеттен тыс жүзеге асырылуы мүмкін. Екінші түрі интернетті көп мақсатты әрі маманданусыз тым артық пайдалану жатқызылады, яғни желіде нақты мақсатсыз уақыт өткізеді және  интернеттің әлеуметтік сферасымен байланысты[5].

Интернет-аддикция құбылысы әртүрлі әрекет-қылықтық тәуелділіктердің қосындысынан тұрады (жұмыс істеу, қарым-қатынас, ойындық қажеттілік). Компьютер мұнда тәуелділік обьектісі емес, ал оны жүзеге асырушы құрал болып табылады[6].

Девиантты әрекет-қылықтың басқа формаларының қалыптасуына әсер ететін әрі Интернет-аддикциямен байланысты тағы бір аспектіні атап өту дұрыс болады. Бұл қауіппен жасөспірімдер он-лайн режимінде кездесуі мүмкін:

• балалар сеніміділігін пайдалану: тыйым әрекеттерді орындату мақсатында баланы қызықтыру;
• порнографияға кіруге мүмкіндік: порнография желіде оңай таралғандықтан бала оған оп-оңай тап болуы мүмкін. Балалардың мұндай сайттарға кіруін қамтамасыз ететін бағдарламалық қамсыздандырулар өз қызметін ылғи да атқармайды, ал кейде тіпті де істен шығады;
• деструктивті мазмұнды контент-сайттар: мысалы, бомба немесе нашақорлық заттарды дайындау бойынша немесе т.б.

Ата-аналар баласының қандай сайттарға кіретінін қадағалап, бала әрекет-қылығының кез-келген өзгерістеріне мұқият болулары керек[7].

Интернет – адамзат миының жемісі. Интернет – әлемдегі әртүрлі нүктелерінде орналасқан компьютерлерді біріктірітін кең, тармақталған желі. Интернет 150 елді қамтып, 175 мыңнан астам әртүрлі желіні байланыстырды; Интернетке 200 миллион компьютер қосылып, 500 миллионнан астам тұтынушылар тіркелген. Желіде бұл сан әрдайым өсуде. 1985 жылы Интернет 100 желіні қамтыса, 1989 жылға қарай оның саны 500-ге дейін өсті. Қазіргі уақытта жыл сайын өсу қарқыны 100%–ға жетіп отыр. Көптеген тұтынушылар интернет желісіне кіру мүмкіндігін үйде де, жұмыста да қалар еді. Бұл жағдайдан шығу – модем және телефондық жүйелер арқылы қосылу болып табылады[15].

Интернеттің даму жылдамдығы соншалықты, оның коэффициенті айында пайызбен есептеледі.  Басында ARPANET аталған бұл жүйе алғашында әртүрлі компьютерлер арасында үнемі байланысты қамтамасыз ететін әдіс–тәсілдерді зерттеу үшін арналған болатын. Мәліметтерді жіберудің көптеген әдістері ARPANET–пен өткізілген эксперимент сәтті өткендігі соншалықты, күнделікті мәліметтерді жіберу мүмкіндігін алу үшін көптеген корпорациялар оған енуге бел буды. Ал 1975 жылы ARPANET экспериметалды желіден жұмыс істейтін желіге айналды. 1983 жылы MILNET ARPANET–тен бөлініп кетті, ал «Интернет» термині жалпымен қабылданған ортақ желіге айналды: MILNET қосу ARPANET 1991 жылы ARPANET компьютер нарығынан жойылғанымен, Интернет желісі қалды, бүкіл әлемдегі көп желілерді біріктіргендіктен оның көрсеткіштері айтарлықтай артты. 2000 жылға қарай Интернет энтузиасттар қолдарында болған кезеңнен өтті. Желінің дамуы оның нарықталуына әкелді. Бұның басты себебі 1992 жылы World Wide Web («Бүкіләлемдік тор») проектілеуі болды, бұның нәтижесінде ол 1990 жылдан бастап, тұтынушылар үшін өзекті бола бастайды. Тұтынушылар арасында Желі қарқынды таралуымен қатар жарнамалаушылар да оған қызыға бастады[12].

Ғылыми және азаматтық пайдалануда қолданылып жүрген Интернет бүгінгі күнде коммерциялық емес фирма, БАҚ–рының және үкіметтің автономды баспалық құралдарының халықаралық қарым–қатынастың негізгі әдісі болып табылады.  Шын мәнінде, Интернетті өзіндік бір глобальды БАҚ ретінде  қарастыруға болады. Барлық мәліметтер базасы мен жүйелеріне біруақытта үлкен жылдамдықта кіре алу және бір уақытта үйде отырып–ақ индивидуалды таңдау жасау – бұл деген керемет емес пе? Белгілі бір ақпараттық іздеу жүйесіне  кірсе, білімнің барлық облыстарына есік ашылады. Интернеттегі «адам–компьютер» қосылу мүмкіндігінің дамуы «адам–компьютер–адам» қосылу мүмкіндігіне жол ашты. Желі арнайы нышандарға ие байланыстырушы функциясына желілік компьютерлік реалдылықта виртуалды қоғамдастықтар – Интернет қарым–қатынасымен біріккен және спецификалық психологиялық қасиеттері бар топтар. Бастықтық Интернетте компаниялардың бүкіл дерлігінде өз сайттары бар, ол Желі арқылы сауда жасайтын ақпарат және тауар айнымалы саны күннен күнге өсуде[13].

1984 жылы Вильям Гибсон «Neuromancer» романын жарыққа шығарды, онда алғаш рет «киберкеңістік» ұғымы қолданылды: «киберкеңістік» – бұл бүкіл планета бойынша операторлардың көпшілігі күнделікті сезілетін ұйымдасқан галлюцинация. Гибсонның романы жарыққа шыққаннан кейін, уақыт өте бүкіл әлемдік телекоммуникацияық желімен жасалған кеңістікті киберкеңістік деп атай бастады. Миллиондаған адамдар Интернетті көптеген мақсаттарда қолданып келеді.

Қазіргі шақта компьютер біздің өмірдің таптырмас бөлігі, алайда кей кезде біз осы түсті металдың қымбат бөліктерінің еңбекке қабілеттілігінен тәуелді болатындығымызды әрқашан да мойындамаймыз.  Қазіргі кезден  компьютерлік желілер қызметтің банкілік іс, қауіпсіздік жүйесі, медицина, өндіріс, ғылым сияқты және тағы басқа маңызды салаларға ендірілген. Мұндай сфераларда қателіктер жіберілмейді, ал жіберіліп қойса, қымбат бағамен түзетіледі. Адамның компьютерден тәуелділігі мұнымен шектелмейді.

Сонымен компьютер, бұл зат біздің өмірге салыстырмалы жақында еніп, онда мәңгіге бекітілді.  Ендігі бір де бір кәсіпорын, бір де бір оқу орны компьютерлік технологияларсыз өз ісін жүргізбейді. Бір жағынан компьютер өмірді айтарлықтай жеңілдетті, екінші жағынан адамзат компьютерлік ойындар мен Интернеттен тәуелділіктің қалыптасуы сияқты глобальды проблемалармен ұштасып отыр[7].

«Интернет-тәуелділік» ұғымы 1990 жылы пайда болды. Мамандар тәуелділіктің бұл түрін техникалық құралдардың негізіндегі спецификалық–эмоционалды «наркоманияға» жатқызады[15].

Бүгінгі адамдарға, әсіресе жастарға қауіп төндіріп тұрған ең үлкен әдеттердің бірі интернет-тәуелділік болып табылады.  Қазіргі таңда технология және оның нәтижелерін пайдаланатын адамдар байланыс құралдарын жақсы меңгеріп алған. Әрине, адамның өмірін жеңілдететін технологияларын пайдалану керек. Бірақ, технология дамуының жемісі болып табылатын атом бомбасының адамзатқа тигізген зияндарын айтып жеткізу қиын.

Осындай технологияның зиянды жемістерінің бірі интернет болып табылады. Интернет дүние жүзінің қай жерінде не болып жатқанын білу, қажетті мағлұматты керек уақытта алу және біздің қолымыздағы мағлұматтың басқа жерге жетуін қамтамасыз етеді. Бұл шынымен де үлкен жеңілдік және бұл жеңілдікті адамдар барынша көп пайдалануда[12].

Бұл құралдарды мағлұмат алу және ойын-сауық  үшін қолдану да тәуелділікке әкеліп соғуы мүмкін[9].  Тәуелді адамдардың интернетке кіру немесе компьютер ойындарын ойнау әдеті күнделікті өмірін ұмыттыратындай дәрежеге дейін жетеді. Адам көп уақытын компьютермен өткізіп, компьютер қолданбаған кезде мазасызданады, оны сағынып, бұл істі тастау немесе азайту шаралары нәтижесіз болып шығады. Бір мезгіл ойын ойнамаса, немесе аз ойнаса, бәрібір ойнауды арттырады.

Егер де адам пайдалана алатын кәсіби немесе басқа бір қажеттіліктерін қамтамасыз ететін істерімен айналыспай ұзақ уақыт отырса, «электрондық поштамды қарап шығамын» деп  интернеттен сағаттар бойы шықпай қойса, демек ол адам интернет-тәуелділігіне шалдыққан болу керек. Егер де бұл адам интернетте аз уақыт отырдым деп уақыттың қалай өтіп кеткенін сезбей, кеш жатып, кеш тұрса, сабаққа немесе жұмысқа кешіксе, өзін тоқтату үшін интернетті жаптырып тастап, кейін шыдамай қайтадан аштырса, бұл туралы басқа адамдардың айтқан сөздеріне ашуланса, интернетке тәуелді болды деген сөз[13].

Тәуелділік,  жалпы алғанда, өмірдің басқа салаларына қанағаттанбауды білдіреді. Адамды қоғамдық өмірден басқа белсенділіктен алыстатып, шын өмірді ұмыттырады. Интернет пен компьютерге тәуелді адамдар интернет қолданбайтын адамдардың қасында өздерін мазасыз сезіне бастайды. Қоғамға жабайы тұлға болу көбінесе компьютермен көп уақыт өткізетін балаларда байқалады. Мысалға, мектеп немесе достарының ұйымдастырған саяхат, пикник және әртүрлі іс-шараларға қатыспайтын балалардың ең жақсы досы компьютер болып табылады[14].

Ол балалар әрдайым интернетті немесе компьютер ойынын ойлап, проблемаларды ұмыту үшін немесе көңіл-күйлері  нашар болғанда компьютердің басына отырады. Бұл үшін көп ақша жұмсаулары да мүмкін[16].  Ұйқылары бұзылып күндіз бен түні ауысып кетеді. Ұйқысыздықтан денсаулық проблемалары, ұмытшақтық пайда болады. Интернет тәуелділігінің карта ойындарындағы құмарлыққа ұқсас жақтары көп болады. Бір ғана маңызды айырмашылығы материалдық шығынының болмауы. Сонымен қатар, интернет арқылы, материалдық зиянға ұшыраған адамдар да баршылық.

Аддиктивті әрекет–қылықтың белгілі бір түрі бола отырып, интернет тәуелділік өз эмоционалды–психикалық көңіл–күйін трансформациялау әдісі арқылы күнделікті өмірден кетуге деген бағыттылықпен сипатталады[21].  Бұл сәтте адам тек өз жұмыстарын артқа қарай итермей, сондай–ақ оның психикасының жұмысы бәсеңдейді, кейде дербес жеке тұлғалық дамуы тоқтатылады. Адамдар өз өмірінің түрлі проблемаларын шешуден құтылғандай болады.

Ресей психологтарының мәліметтері бойынша компьютерлік ойын ойнайтын адамдардың 10-14% оған тәуелді болады екен. Бұл тәуелділік кез–келген шақта пайда болуы мүмкін, алайда жасөспірімдер оған әлде қайда бейімдірек болып табылады[48]. Себебі жасөспірімдер дара ерекшеліктеріне сәйкес, кез келген жағдайға тез бейімделгіш болып келеді. Бірақ жасөспірім қандай да болмасын іс-әрекетке түрткі арқылы барады, яғни оның белгілі бір іс-әрекетке баруына өзіндік мотив әсер етеді.

Бала виртуалды реалдылыққа қай себептермен енеді? Себептердің бірі көңіл көтеруге деген құмарлық, оның балалар түрлі компьютерлік ойындардан ала алады. Басқа себеп баланың қараусыз қалуы, яғни ата–ананың бос еместігі соншалықты, тіпті өз баласына да уақыты жетпейді. Мұндай ата–аналар баланың сезімдері, күйзелістері, мектептегі жоғары нәтижелерімен қызықпайды, өз баласының не қалап, қандай өмір сүріп жүргендігі жайлы білмейді. Олар жай ғана балаға компьютер сатып алады, бұл арқылы олар ата–аналық парыздан құтылғандай сезінеді. Бала болса, толық еркіндікте, өзімен–өзі.

Келесі себеп ата–ана немесе оның орнындағы адамдар арасындағы үнемі ұрыс–керістер. Мұндай жанұяларда эмоционалды–психологиялық күйзеліс орын алған. Виртуалды реалдылыққа қашудың тағы бір себебі сыныптас немесе құрдастары жағынан көрсетілетін физикалық, эмоционалды–психологиялық зорлық көрсетулер. Ата–ананың айырылысуы да бұған себеп бола алады. Ата–анамен, құрдастарымен, кластастарымен немесе өзі үшін маңызды адамдармен қарым–қатынастың жетіспеуінен де Интернет тәуелділік пайда болады. Баланың өзін–өзі бағалау деңгейінің төмен не жоғары болуы виртуалды реалдылыққа жүгінудің себебі болуы мүмкін.

Егер де баланы өз жанұясы, ата–анасымен қарым-қатынасы немесе өмір сүру ерекшелігі қанағаттандырмаса (мысалы, ата–анасы ішімдікті көп қабылдайды), мұндай жағдайларда балада өз жанұясынан жатсыну сезімі пайда болады, оның нәтижесінде виртуалды әлем баланы толық өзіне сіңіріп алады. Егер де жанұяда ата–ана балаға қатыгездікпен қараса, зорлықты көрмеу мақсатында виртуалды әлемге кіріп кетеді. Бұл жаңа шындықта оны ешкім ренжітпейді, ол әрқашанда өзін–өзі қорғай алады, ол күшті әрі жеңімпаз болады. Оның «өмірлерінің» саны ештеңемен шектелмеген, ал егерде дұрыс болмай кеткеннің өзінде–ақ ол кез–келген сәтте ойынды басынан бастай алады[20].

Аталған себептердің барлығы баланың күнделікті өмір проблемаларынан, танылмаған әрі қызықтыратын реалдылыққа әкеледі. Көбіне балалар виртуалды әлемге ену кезінде оған төтеп бере алмайды. Жасөспірімдер мен балаларда қорғанудың психологиялық механизмдері болмайды, психикалық жүйелері күйзеліске ұшырайды, қорқыныш, үрей, ауыр қозулар, түнгі шошулар, жабысқақ күйлер сияқты жағымсыз күйлер  пайда болуына әкеледі. Үнемі компьютер алдында отырудан балаларда тамақтану тәртібі бұзылады, олар уақытты сезбей, тәуліктеп ұйықтамай жүре алады.

Күн және түн тәртібі толығымен трансформацияланады – жақындар және ата–аналар түсініксіз дене қозғалыстарымен айғай, ойыннан кейінгі тынымсыз ұйқыны байқайды[18]. Бұл жағдайда виртуалды шындық баланың бойын билеп, басқаруды жоғалтады. Ойын тәуелділігі осыған негізделеді: компьютер адамды басқара бастайды. Кішкентай адамның басқа адамдармен қарым–қатынас дағдылары, эмоционалды сферасы ең алдмен ата–ана және құрдастарымен қарым–қатынас, ертегі оқу, қоршаған ортамен тікелей қарым–қатынас жасау барысында қалыптасады. Виртуалды реалдылық қоршаған орта туралы шынайы түсінік бермейтіні жайлы әркім де біледі. Бұл баланы компьютерге «тәрбиелеуге» бергенде болатын құбылыс.

Егер де бала компьютер алдында күні бойғы уақытын өткізсе, бұған кім кінәлі деген  орынсыз сұрақ туындайды. Әрине, ата-ананың балаға көңіл аудармауы, осының нәтижесі. Өкінішке орай ата–аналар кінәсіз бола тұра кінәлі болып қабылданады.

Біздің қазіргі өмір қарқыны, жанұя үшін өмір сүру мен қоректенудің керекті деңгейін қамтамасыз ету қажеттілігі бүкіл жанұя мүшелерін еңбек етуге мәжбүрлейді[21]. Осыдан келесі заңдылық туындайды: «қараусыз бала» сабақтарынан қайтқаннан кейін пәтерде оны жалғыз досы – компьютер күтеді. Ал ата–ана бала компьютер алдында немен айналысатыны жайлы қызықпаған кезде, процесс толығымен бақылаудан шығады. Балалар ата–анасы жұмыста болған кезде компьютер алдында отырады, достарымен диск алмасады, музыка суреттер жүктейді, интернеттен үй тапсырмасын, баяндамаларды көшіреді.

Психолог М.Гриффитс тәуелді ойыншыларды екі категорияға бөліп қарастырады.  Алғашқылары желіде топтасып ойнауды ұнатады. Бұл рольдік ойындар. Олар үшін бастысы жеңіс алған жағдайда топтың оны мақтауы болып табылады. Екіншілері компьютерді белгілі бір проблемалардан қашу мақсатында пайдаланады. Басқаша айтқанда, компьютерлік тәуелділіктің қалыптасуына психоактивті заттарға тәуелділік қалыптасуындағы сияқты психологиялық факторлар қатысады[5].

Интернет–тәуелділігінің қалыптасуы біртіндеп жүреді. Берілген тәуелділіктің қалыптасуының кезеңдерін бөліп көрсетуге болады.

1.Жеңіл қызығушылық кезеңі.

Бала алғашқы рет компьютерлік ойын ойнағаннан кейін ойынның сюжеті ұнай бастайды, өзін басты кейіпкермен ұқсата бастайды, графика, сурет, музыкасы ұнайды. Бала реалды және виртуалды әлемді салыстыра бастайды да, таңдауын ақырғысына тоқтатады. Компьютерлік реалдылық балаға өз армандарын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Алайда бұл кезеңнің спецификасы бар: ойын компьютерге жүйелік сипат емес, ситуациялық сипат береді. Ойынға тұрақты қажеттілік әлі де қалыптаспаған, ойын процесі адам үшін мәнді құндылыққа ие емес.

2.Қызығушылық кезеңі.

Бұл кезеңде балада жаңа қажеттілік пайда болады – компьютерлік ойын ойнау қажеттілігі. Бұл жерде ойын жүйелік сипатқа ие. Бұл қажеттілігін қанағаттандыра алмаса, бала белсенді әрекеттерге көшеді.

3.Тәуелділік кезеңі.

Мұнда баланың құндылықтық–мағыналық сферасында күрделі өзгерістер пайда болады. Өзіндік сана және өзін–өзі бағалау өзгерісіне ұшырайды. Ойын реалды әлемді толық ығыстырып тастайды. Тәуелділік өз көрінісін екі формада табады: әлеуметтенген және индивидуалданған. Интернет–тәуелділіктің әлеуметтенген формасында бала өзі сияқты тәуелді балалармен болса да, қоғаммен әлеуметтік байланысты ұстайды. Мұндай жасөспірімдер бірлесіп ойнағанды ұнатады. Берілген жағдайда ойындық мотивация негізінде жарыстық сипат жатыр. Тәуелділіктің бұл формасы келесі формаға қарағанда әсері әлдеқайда жағымсыз. Индивидуалданған формасында адамның тек дүниетанымы ғана емес, сонымен қатар қоршаған орта, социуммен өзара әрекеттестігі бұзылады. Мұндай балалар үшін интернет наркотикпен теңдес болады. Егер де біраз уақыт бұл құмарлықтың орнын басқа бірдеңе баспаса, онда ол табиғаты бойынша  «ломкаға» жақын күйге (жағымсыз эмоциялар сезеді, қозулы және агрессивті болады, прострацияға ұшырайды) көшеді. Мұндай құбылыстар клиникалық тілмен психопатология немесе берілген патологияны тудыратын өмір сүрудің стилі деп атайды.

4.Құштарлық кезеңі.

Бұл интернет тәуелділіктің ақырғы кезеңі. Ол адамның ойындық белсенділігінің сөнуімен, индивидтің сауығуға психологиясының өзгеруімен сипатталады. Мұнда бала компьютерден дистанция ұстайды, алайда орныққан тәуелділіктен толық босай алмайды. Берілген кезең ұзақ, кейде тіпті өмір бойы сақталады. Ол құштарлықтың сөну жылдамдығына тәуелді[26].

Міне, жоғарыда көрсетілгендей, интернет–тәуелділігінің қалыптасуы осылайша біртіндеп жүреді.