Дәріс мақсаты; Орта ғасырлық қазақ мәдениеті. Ұлы Жібек жолы. Алтын Орда дәуірінің мәдениеті.  Ақындар мен жыраулар шығармашылығын қарастыру.

Тақырыпқа қатысты сұрақтар:

1. Орта ғасырлық қазақ мәдениеті.

2. Ұлы Жібек жолы.

3. Алтын Орда дәуірінің мәдениеті.

4. Ақындар мен жыраулар шығармашылығы.

Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер);

Ұлы Жібек жолы. 629 жылы будда діндері Сюань-Цзян «қасиетті ббудданың сүйегін көріп тәу ету және дін ілімін тереңірек білу» үшін Қытайдан Үндістанға аттанды. Ол қытайдан Батыспен байланыстырған түрлі техникалық жаңалықтардың діни ойлар мен мәдени жетістіктердің жеткізушісі болған халықаралық жолмен жүреді.

Чананиден шығып керуен тартып келе жатқан саудагер көпестерге ілесіп, ұлы Гоби ІІ-У ғасырларда Жібек жолы Шығыстан Хуанхэден басталып, Лангжоу ауданы арқылы Хуахэ асуына қарай жүретін, одан әрі Тянь-Шаньнің Солтүстік сілемдерімен  және Ұлы Қытай қорғанының батыс жиегімен «яшма қақпасына» дейін созылатын.

Алтын Орда дәуірінің мәдениеті. Дешті қыпшақта негізі қаланған Түркі мемлекеті — Алтын Ордада ХІІІ-ХУ ғасрларды ғылым, мәдениет және әдебиет едәуір дамып, бүкіл әлемге таныла бастаған еді.  ХІ ғ ғасырдың бірінші жартысында Алтын Орда мемлекетінің Еділ бойындағы астанасы Сарай (Береке – Сарай) қаласы дүние жүзінде мәшһүр мәдени орталықтарының біріне айналды. Мұнда қысқа мерзім ішінде әлемнің әр түкпірінен атақты ғалымдар, ақындар, өнер қайраткерлері, суретшулер жиналды деуге болады. Береке өзбек, Жәнібек хандардың тұсында Алтын Орда астанасы Сарай шаһарында ислам мәдениетінің ең атақты ғалымдары (Құтб ад-Динар-Рази, Сад ад-Динат-тафтазани, Хафиз ад-Дин ал Баззави) мен ақын жазушылары өмір сүріп, еңбек етті. Бұл кезде олар Дешті Қыпшақты Батыс пен Шығысқа танытқан өздерінің ғылыми әдеби туындыларын қыпшақ тілінде жазды. Алтын Орда халқы өздерінің этникалық құрамы жағынан әртүрлі болды. Соған қарамай Алтын Орданың мемлекеттік тілі – қыпшақ тілі болды.

Ақындар мен жыраулар шығармашылығы. Ақындық және жыраулық поэзияның өзіндік сипат – белгілерін бұлардың өмір шындығын суреттеудегі көркемдік тәсілдері мен белгілі бір тарихи кезеңде аренаға шыққан авторларының нақтылығын, ғасырлар бойы өзара үзілмей келе жатқан дәстүр жалғастығын танытатын стильдік ерекшеліктерінен де көруге болады. Қазақ жырауларының сан ғасырлық шығармашылығын негізінен үш кезеңге бөліп қарастырған. Бірінші топқа жыраулық дәстүрдің негізін қалаған алғашқы өкілдері: Қорқыт, Аталық (Кетбұға), сыпыра жыраулар жатады. Бұл дәуір ХІ-ХІУ ғасырларды қамтиды. Жыраулықтың қалыптасу кезеңін белгілейтін екінші топқа Асан қайғы, Қазтуған, Шәлкез, Доспамбет шығармалары кіреді. Мұның кезеңі ХУ-ХУІ ғасырлар. Үшінші топты жыраулықтың әбден толысы,кемелденген кезеңіндегі өкілдері: Үмбетей, Жиембет, Тәтіқара, Ақтамберді, Бұқар жыраулар құрайды. Бұған ХУІІ-ХУІІІ ғасырлар жатады. Сондықтан бұл кезеңдердің ерекшеліктерін ашып әңгімелеуді, ең алдымен жыраулық поэзияның бірден-бір көрінісі – толғау жанрының туып қалыптасуынан бастау қажет  дер едік.

Асан қайғы. ХУ ғасырда өмір сүрген Асан қайғы атанған Хасан Сәбитұлы 1456 жылы Шу алқабында қазақ Ордасы құрылған кезде смемлекеттің ұрыншысы, насихатшысы «көшпелілер философы» атанған еді.

ХУ ғасырда өмір сүрген көрнекті ақын жыраудың бірі — Қазтуған. Қазтуған жырау Еділ бойында қазіргі Астрахань облысының қызыл жар қаласының маңында көшпелі шонжар әулетінен шыққан түркі тайпаларының ру басы көсемі, әскер бас батыры болған. Ол жорық жыршысы, артына өмір, болмыс туралы атамекен, туған ел және әскери тұрмысқа қатынасты сан алуан жырдан мол мұра қалдырған.

Х ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақтың әншә-ақындарының өкілдері  — Ақан Қорамсақұлы. Ақан 1843 жылы қазіргі Көкештау облысының Айыртау ауданында Қоскөл деген жерде туған. Шын аты – Ақжігіт екен, ата-анасы еркелетіп, Ақан аттандырып кеткен. 13 жасында әкесі Ақанды діни мектепке оқуға берген. Бірақ ұғымтал, сергек ойлы бала дүлше молданың шалдыр-шатпағына көнбей, оқуды тастап кеткен. Одан кейін Қызылжар қаласында Уали дегеннің медрісенде екі-үш жылдай дәріс алған.

Сөз болып отырған кезеңдегі жыраулар тобынан Қазтуған мен Доспамбет шығармаларын алып қарасақ, бұларда кір жуып, кіндік кескен атамекен мен туған елге деген махаббат, отаншылдық сезімдерін үлкен серпінмен сипатталады.