Қазақ тіл білімінің туып, қалыптасуы, дамуы бүгінгі кемелденген шағына жетіп, биіктерге көтерілуі оның ірге тасын қалап, қазақ тілін ғылым ретінде қалыптастырған ардақты есімдермен тығыз байланысты. Қазақ тіл білімінің тарихында оның ғылыми-теориялық негізін салған ғалымдардың әрқайсысының орны ерекше.

 Артына қалдырған мол мұрасын арнайы зерттеуді лайық ететін біртуар ғалымның бірі-филология ғылымының докторы, профессор Сәрсен Аманжолов (1903-1958). Қарап отырсақ, ғалым С.Аманжоловтың әрбір тілді зерттеуі диалектикалық даму көзқарастарымен ұштасып отырады. Бұдан тілдің қалпын дамуымен тығыз байланыста зерттеудің, тіл жүйесінің әр элементін қолдданыста қарастырудың ұтымды болатынын байқауға болады.

Тіл біліміндегі сөйлемдер жүйесінің бүгінгі дамуы мен оның өзекті мәселерін танып білуде профессор С. Аманжоловтың ғылыми тұжырымдарын, атап айтқанда, сөйлем теориясының негізгі грамматикалық сипаттары, жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің ара жігін айқындату, сөйлем мүшелері түрлерін ажырату критерийлері, үйірлі мүшелі конструкциялардың жаратылысын тану, сөйлемдерді топтастыру мен олардың жіктелу принциптері, сөйлем теорясының даму жолдарына қатысты тұжырымдарын зерттеудің маңызы зор.

Профессор С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы бүгінгі ұрпақ үшін де ғылыми мәнін жоймаған, бағдарламалық мәні бар, игі пікір мен зерттеуге лайық, көптеген ғылыми еңбектерге жолбасшы болатын дүние деп танимыз. Ғалымның синтаксис теориясы жөніндегі көзқарастарының кейінгі ғылыми және теориялық тұжырымдарға негіз болғанын көрсету, оның ғылыми мұрасын бүгінгі күнгі теориялық тұжырымдармен салыстыра отырып, жан – жақты талдау оның білімділігін танытады.

С.Аманжоловтың тиянақтауында құрмалас сөйлемдер салалас, сабақтас, аралас болып болып алғаш рет үш түрге жіктеледі. «Бірнеше сөйлем күрделі ойды білдіру үшін бір-бірімен ұласады, кейде біріне-бірі бағынып барып ұласады. Кейде әрі бағынып, әрі тең боп ұласады»,- дейді автор. Мұндай топтау 1940 жылы 5-7 сыныптар үшін жасалған бағдарламада да көрсетілген.

Ғалымның құрмалас сөйлем синтаксисін ғылыми тұрғыда зерттелген 1940 жылғы шыққан еңбегінде құрмалас сөйлемге мынадай анықтама берген: «Құрмалас сөйлем дегеніміз – екі я бірнеше сөйлемнің, яғни бірнеше субъектінің көрінісі болған сөздің я сөздер тобының жиынтығы». [1;175-бет]

С.Аманжолов салалас құрмаласты, жалғаулықты, жалғаулықсыз деп бөлген еді. С.Аманжоловқа дейін А.Байтұрсынов салалас құрмалас сөйлемдерді бес топқа топтастырған.

Профессор С.Аманжоловтың 1939 жылы орталау және орта мектепке арналған «Қазақ тілі грамматикасының» синтаксис бөлімі жарық көрді. Бұл оқулықта автор салалас сөйлемдердің жалғаулық арқылы да, жалғаулықсыз да жасалатынын айта келіп, оның жеті түрін саралап талдап көрсетеді. Салалас сөйлем түрлерін ажыратуда жалғаулықтардың ыңғайымен талдап отырған, мысалы: тіркесті салалас (да, де) жалғауымен келген сөйлемдер, қарсылықты салалас (бірақ, сонда да, т.б) жалғауларымен, үдетпелі салалас (әрі жалғаулығымен), талғаулы салалас (я, яки, жалғаулығымен), себепті салалас (себепті, сондықтан жалғаулықтарымен), кезектес салалас (біресе, кейде жалғаулықтармен), бейтарап салалас (құй, мейлі жалғаулықтарымен) келген сөйлемдер.

С.Аманжолов салалас құрмаластың ерекшеліктерін былай көрсеткен: «Салаласқа енген сөйлемдер форма жағынан бөлек болғанымен, мағына жағынан бір-бірімен байланысып жатуы керек. Күрделі ұғымды беру үшін, екі сөйлем бірігіп барып, кеңірек бір ойды білдіреді. Салаласқа енген жай сөйлем бірыңғай мүшелермен форма жағынан ұқсас келеді, ал мағына жағынан айырмашылығы бар. Салалас құрмалас сөйлемдер біріне-бірі тіркесіп, мағына жағынан бағынады да, сыртқы формасы жағынан бағынбайды. Ондағы жай сөйлемдер бірімен-бірі тіркесіп, ойдың тұтастығына ие болады да, белгілі мағына бірлігін сақтайды». Салалас сөйлемде қиысушылық та бар дегенді айта отырып, былай ескертеді: «Бұл бастауыш пен баяндауыштың қиысушылығы, мұнда кейде мезгілдік жағынан қиысады, кейде қиыспайды,» — дей келіп, мысалдармен дәлелдеген. [1;187-бет]

«Еді, екен деген етістіктер — әлсіз етістіктер: бұлар салалас сөйлем жасаудағы негізгі дәнекерлер,» — дей келіп, «Ол барып еді, таба алмады» деген мысал берген. Мұндағы «еді» — ге біткен сөйлемді мүлде бөліп тастауға болмайды, себебі бұл – тиянақсыздау етістік. Салаласқа енген сөйлемнің барлығы да негізінен тиянақты. Бірақ әрбір жай сөйлемнің тиянақтылығы әр түрлі дегенді айтады.

Профессор Қ.Жұбанов салалас сөйлемдердің компоненттерінің бір-бірімен құрмаласуының он түрлі жолын көрсетсе, профессор С.Аманжолов өз еңбегінде салалас құрмалас сөйлемнің он тоғыз түрлі мағыналық жағынан айыруға болатындығын көрсетеді.

Ғалымның пікірлерін қорыта келгенде, салалас сөйлемнің жетеуі шылаулы (жалғаулық), он екісі шылаусыз байланысқан сөйлемдердің қарым-қатынас арқылы жасалатынын білуге болады:

1) Екі я бірнеше жай сөйлемдердің бірі объектіге я субъектіге байланысты өзді-өзінің мағыналары жақын екенін көрсетеді. Мысалы: Биылғы егін жақсы шықты, біз ерте жиып алдық. Бұл жердегі екі сөйлемнің мағынасы ешбір дәнекерсіз-ақ бір-бірімен тығыз байланысты. Оның әрқайсысы жеке тиянақты сөйлем болып тұр. Логика жағынан да, форма жағынан да мұның әрқайсысы жеке сөйлем бола алады да, бірақ мағына жағынан бір-бірімен өте тығыз байланысты болғандықтан, бөліп тастауға болмайды.

2) Бастауыштың бірнеше ортақтығын көрсетеді. Мысалы: Біз мектепке барып едік, тәрбие сабағын өткізіп қайттық. Мұндағы біз деген бастауыш екі сөйлемге ортақ.

3) Біреуіндегі я бірнешеуіндегі да, де, та, те жалғауларын қайталап көрсетеді. Мысалы: Ол да барды, біз де бардық. Ол да музыкант болды, мен де болдым.

4) Пысықтауыш қызметіндегі біріне-бірі қарсы үстеулер көрсетеді. Мысалы: Бұрын Қазақстанда ауыл шаруашылығы басым еді, қазір өндіріс кәсібі басым болды. (бұрын, қазір)

5) Екі жағында бірдей анықтауыш я толықтауыш қызметіндегі есімдіктер көрсетеді. Мысалы: Ол кімнің есінде болсын, бәрінің есінен шығып кетіпті.

6) Баяндауыштарының бірыңғайлықтарын көрсетеді. Мысалы: Берік біз мектепті көріп едік, Құсымандар бізбен бірге болды. (Бұл сөйлемде шақ жағы ғана бірыңғай болып келген)

7) Басқы сөйлемнің бастауышының екінші сөйлемде есімдікпен қайталануын көрсетеді. Мысалы: Жаздым, өзім оқып шықтым. Қапаш жазып болды, енді өзі оқып шығады.

8) Біріндегі мүшенің мүшесінің екіншіге ауысып түсуі де мағыналық жақындықты көрсетеді. Мысалы: Соның біреуі – Ақжан деген ит, сол ит он екі баланы өрттен алып шығыпты.

9) Алдыңғысын артқы анықтау реті де көрсетеді. Мысалы: Оны айту – менің міндетім, қасқырды алдымен атқан Байбол.

10) Біріне-бірі теңелу ретінде айтылу жолы да көрсетіледі. Мысалы: Елімнің қуанышы бар, менің қуанышым бар (тең). Сен оқыған екенсің, мен оқыдым (қарсы). Біз биыл бірсыпыра жаңалықтар таптық – менің айтайын дегенім сол (сілтеу).

11) Соңғысы сілтей үлестескен түрде айтылып ортақтасуын да көрсетеді. Мысалы: Қарап отырмайық, біріміз шабайық, біріміз жинайық, біріміз оларды қораға таси берейік. (Мұндай сөйлемде леп белгісі қосылмайды.)

12) Ереуілдесу реті көрсетіледі (шылау арқылы). Мысалы: Жамбыл – көпті көрген адам әрі оның шығарудағы тәжірибесі мол.

13) Кезектестік мағыналы салалас беріледі. Мысалы: Егін күзетіне кейде Сақай барады, кейде мен бардым. (кейде, біресе, бірде шылаулары дәнекер болады).

14) Бейтарап жасау реті де көрсетіледі. Мысалы: Сағапты құй ал, құй алма, онда менің жұмысым жоқ.

15) Себептілік жолы да көрсетіледі. Мысалы: Біз мәжіліске ерте келдік, өйткені (себебі) жұрт жиылып қалған шығар деп ойладық.

16) Қарсылық мәнді жалғаулықтары бар салаластар сөйлем мен сөйлем арасында қарсылық жалғаулығы қойылу арқылы жасалады. (бірақ, сонда да, ал, дегенмен,алайда). Мысалы: Таң жақындап қалды, бірақ түн әлі қараңғы.

17) Талғау мәнді шылаулардың қайталануы көрсетіледі. Мысалы: Жаңбыр не таңертең жауады, не бүгін жауады, не бүгін түнде жауады.

18) Ыңғайластық шылауларды көрсетеді. Мысалы: Қар да жауды. Мұз да қатты.

19) Көмекші етістік арқылы тиянақталған шартты райлы етістік дәнекерлігі көрінеді. Мысалы: Қар кетсе болды, колхозшылар егіске шығады. [1;188-бет]

Ғалымның пікірлерін қорыта келгенде, мынаны айтуға болады: салалас сөйлемнің жетеуі шылаулы (жалғаулық), он екісі шылаусыз байланысқан сөйлемдердің қарым-қатынасы арқылы жасалатынын айқын айтады.

С.Аманжолов сабақтас құрмалас сөйлем жасаудың алты түрлі жолын көрсеткен: көсемшелер арқылы, есімшелер арқылы, шылаулар қосу арқылы, етістіктің шартты райы арқылы, есімдік арқылы, жай етістікке шылау қосу арқылы жасалады деп көрсеткен.

«Есімше, тұйық етістік арқылы жасалатын сөйлем түрлері анықталған:

а) Есімшеге жалғанып, сабақтас жасайтын жалғаулар – жатыс, шығыс, көмектес септіктері. Мысалы: Біз келгенде, олар кетті. Біз келгеннен, олар кетті. Біз келгенмен, олар кетті.

ә) Есімшеге, я тұйық етістікке жалғанған жалғау үстіне қосылатын жалғаулар мыналар: гөрі, бұрын, бері, басқа, кейін, соң (бұлар шығыс жалғаудан кейін келеді), қарай, лайық, таман, бола, дейін, шейін (бұлар барыс жалғауды керек қылады), бірге де (бұлар көмектес жалғауды керек қылады), орнына, алдына (ілікті керек қылады). Мысалы: Әшім баяндама жасағаннан гөрі, Хасен жасағаны тәуір. Әшім баяндама жасамастан бұрын, дайындалып алды. Әшім баяндама жасағаннан бері, өндіріс ісі оңалды. Әшім баяндама жасағаннан басқа, біраз игілікті іске де қолы тиді. Әшім баяндама жасағаннан кейін, жұрт жақсы түсінді.

Әшім баяндама жасағаннан соң, сақай шығып сөйледі. Әшім баяндама жасауына қарай, жұрт көп жиналды. Әшім баяндамасы басталуына таман, біз де келіп қалармыз. Әшім баяндама жасаумен бірге, өзі ән-күйді басқарады. Әшім баяндама жасағанмен де, жұрт жалыққан жоқ. Әшім баяндама жасаудың алдында, бізге тезисті көрсетті. Әшім баяндама жасаудың орнына, әңгіме айтып кетті.

Жалғаусыз есімше я тұйық етістік шылаудың я жұрнақтың жәрдемімен сабақтас сөйлем жасайды. Мұндағы шылаулар: сайын, бойынша, кезде, мезгілде, түгел, шақта, күнде, уақытта. Мысалы: Әшім баяндама жасаған сайын, жұрт көп келеді.

Әшім баяндама жасаған шақта (кезде, уақытта, күнде, мезгілде), біз жақсы тыңдадық. Әшім баяндама жасамақ түгел, жақсылап конспект жасай алмайды»- деп берген [1;189-бет]. Автордың жоғарыда көрсеткен есімше жалғануы арқылы құрмалас сабақтас сөйлем жасайтын бір бөлек, жалғаулы есімшенің үстіне шылау қосылып сабақтас сөйлем жасайтынын бір бөлек, жалғаусыз есімше шылаудың я жұрнақтың жәрдемімен сабақтас жасайтынын бір бөле көрсете отырып, мынадай қорытынды жасау керек: қазақ тілінің байлығы – сабақтас сөйлемнің осы формасында, бұлар басқа түркі тілдерінде де бар. Бірақ түркі тілдерінде бұл формалар жете тексерілмеген [1;191-бет].

«Шылауға айналған үстеу сөздер арқылы болатын сабақтастың түрлері есімшеге, тұйық етістікке тіркесіп жүреді. Мысалы: Келген соң дегендегі соң – шылау. Соң келеді.(мұнда соң-үстеу)», деп сабақтас сөйлем жасайтын тұлғаларды айта келіп, автор қазақ тілінде сабақтас құрмалас сөйлемнің он үш түрлі бағынқы түрі бар деп көрсетеді: шартты бағыныңқы сабақтас, қарсылықты бағыныңқылы сабақтас, себеп-салдар бағыныңқылы сабақтас, мезгіл бағыныңқылы сабақтас, қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас, мақсат бағыныңқылы сабақтас, ұқсату бағыныңқылы сабақтас, үлектес бағыныңқылы сабақтас, аяулы бағыныңқылы сабақтас, қыстырмалы бағыныңқылы сабақтас, сілтеу бағыныңқылы сабақтас, ыңғайлас бағыныңқылы сабақтас, үдетпелі бағыныңқылы сабақтас.

Бұл еңбекке автор сабақтас құрмаластың алдыңғы сегіз түріне қоса аяулы, қыстырмалы, сілтеулі, үстемелі, ыңғайлас сабақтас деп қосқан.[2;49-бет]

Ғалымның айтуынша, септік жалғауының ілік, барыс, табыс түрлері толық мағынада сабақтас сөйлем жасай алмайды. Өйткені, олар құбылмалы, яғыни, ілік, барыс, табыс, шығыс жалғаулы есімшетерге тәуелдік жалғауы жалғанады. Мысалы: Ол айтқанның мен айтқаннан бөлек жоқ – Оның айтқанының менің айтқанымнан бөлегі жоқ. Ғалымның пікірінше, есімшеге жалғанып, сабақтас сөйлем жасайтын жалғаулар: жатыс, шығыс, көмектес. Мысалы: Біз келгенде олар кетті. Біз келгеннен, олар кете бастады. Біз келгенмен, оларды көрмедік.

Есімдіктер арқылы жасалатын сабақтас құрмалас сөйлемдер, С.Аманжоловтың зерттеуінше, біріншісі – 3-жақ жіктеу есімдігі, екіншісі-сілтеу есімдігі қатар келуі арқылы жасалады.(Бұл талаптың өз алдына тамаша жері сол, ол адамдарды бірлікке шақырды).Сонымен қатар автор сабақтас құрмалас сөйлем жасауда кейбір егеспелі сөздердің рөлі де бар дейді. Егеспелі сөздің көбі есімдіктен жасалады: неғұрлым-соғұрлым, қанша-сонша, кім-сол, нені-соны, қалай-солай, т.б. «Алайда бұлардың рөлі етістіктерден күшті емес, тек белгілі дәрежеде екі сөйлемнің бірін-бірі тәуелді етудегі ролі зор. Егеспелі сөздер шартты райлы сөйлемдерде көп кездеседі. Мысалы: Неғұрлым еңбек өнімді болса, соғұрлым тұрмыс жақсарады»,- деп көрсетеді.[1;199-бет]

Кейбір түркі тілдерінде, мысалы, әзірбайжан, өзбек тілдерінде жалғаулықты байланыс ерте кезден-ақ, ал қыпшақ, ноғай, қарақалпақ, т.б тілдерінде кешеуілдеп дамыған. Бұдан соңғы тілдерде бұрынғы сөйлем болмаған деп тұжырымдауға болмайды. Бұл тілдердегі бағыныңкы қатынасты есімше, көсемше, шылаулар, көмекші есімдер жасаған.

Тіл білімі салаларының ішіндегі синтаксис бөлімі қай уақытта болмасын ғалымдар назарынан тыс қалып көрген жоқ. Ол — өте күрделі сала, сондықтан әлі де зерттеуді қажетететін мәселелері жеткілікті. Кезінде профессор С.Аманжолов қазақ тілінің граматикалық құрлысында құрмалас сөйлем түрі барын ескертіп: «Аралас құрмаластың жалпы түрлерін ажыратып, өз ішінде толып жатқан бөлімдерге, жіктерге бөліп, жасау формаларын тексерген еңбек жоқ»,- деп көрсеткен [3;141-бет]. С.Аманжоловтың осыдан жарты ғасыр бұрын ғалымдар алдына қойған аралас құрмалас сөйлемдер жайлы мәселенің қазіргі күні де еш өзгермегеніне оны зерттеу барысында көз жеткізуге болады.

Түркі халықтарының кітаби жазуында газет-журналдардың рөлі 17-19- ғасырлар аралығынан байқалады. Олардың жалпы түркілік сөздік құрамды байытып, қала берді, сөйлемдік конструкциялардың толып жетілуіне себепті болғаны шындық. Бұл туралы С.Аманжолов: «Мұны ешкім де теріске шығара алмайды және теріске шығарудың өзі пайдасыз болар еді, өйткені бұл категориялар бүгін, тек совет дәуірінде ғана емес, біздің заманымыздан әлдеқайда бұрын қалыптасқан. Сол сияқты түркі тілдері де, соның ішінде қазақ тілі де өте әріде қалыптасты. Біздің поэтикалық жырларымызда, ауыз әдебиетінде сабақтас, салалас және аралас құрмалас сөйлемдер кездеседі,» — дейді.[1;17-бет].

С.Аманжолов 1941 жылғы «Қазақ тілінің синтаксис мәселелері» атты мақаласында құрмалас сөйлем мәселесін үшке жіктеп көрсетеді. Бұл мақаладағы ойын ғалым кейінгі монографиялық еңбектерінде де жандандыра түсті. Бұл еңбек жөнінде С.Аманжоловтың мынадай пікіріне біз де қосыламыз. Ғалым: « . . . автордың мезгілдес жалғаулықсыз салаласқа берген мысалдары – ның кейбірі тіпті салаласқада, сабақтасқа да жатпай, аралас құрмалас болатынын айтпай кетпей болмайды,» — деп анықтайды.[1;184-бет].

Одан бергі уақыттарда аралас құрмалас сөйлем мәселесі тек қазақ тілінде ғана емес, С.Аманжолов көрсеткендей, басқа түркі тілдерінде де зерттеу обектісіне айналады. Демек, профессор С.Аманжоловтың : «Ол елдерде де бұл сөйлемнің формасы жоқ деуге болмайды, бізде болған формалар туыстас, тілдері жақын елдердің бәрін де болуы керек, оған ешбір шүбәлануға болмайды» деген ой – тұжырымы шындыққа ұласты деуге толық мүмкіндігіміз бар.[1;229-бет].

Ғалым аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің байланысу тәсілі салалас, сабақтас түрлерінің ешқайсысымен сәйкес келмей – тінін атап көрсетеді. «Бір жағында салалас, бір жағында сабақтастық элементі араласып жатқан сөйлем құрылысын аралас құрмалас сөйлем деп атаймыз, — дей отырып, — Бұл айтқанымыз осы сөйлемнің ең керек типі саналады. Бұл неше түрлі ауысып та келе береді. Алдыңғы сөйлемде сабақтас сөйлем болып, артқы жағы салалас болып кетуі де мүмкін,» — дейді. Яғни, бұдан шығатын қорытынды: аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер әрі салалас, әрі сабақтас немесе керісінше байланысады. С.Аманжолов мынадай анықтама береді: «Мағынасы жағынан тұтас, бағынуы жағынан аралас (бірі басыңқы, бағыныңқы, бірі өз алдына тиянақты болып) келген сөйлемдер шумағын аралас құрмалас сөйлем дейміз».[1;287-бет].

Ғалымның аралас құрмалас сөйлемге байланысты пікірлері әр жыл сайын дамытылып отырды. Оның «Ғылыми курсындағы»: «Бұл құрмаластың ішінде басыңқыдан басқа да өз алдына тиянақты баяндауышы бар жай сөйлемдер де… бола береді» дегеннің өзі аралас құрмалас компоненттерінің орын тәртібіндегі екінші бір үлгіні де байқатады. Яғни, басыңқы сөйлемнің өзі тиянақсыз-тиянақты тұлғадан құрмаласса, оған «тиянақты тұлғалы жай сөйлемдер» салаласа байланысса, тиянақсыз- тиянақты – тиянақты аралас құрмалас сөйлем түзіледі. Мысалы: Еламан күн мінезін жақтырмай, жүрегі шаншып тұр еді, қасына бір топ балықшы келді. (Ә.Нұрпейісов). С.Аманжоловтың «Кейбір араластың аяғында екі тиянақты сөйлем қатар келуі мүмкін», — деп меңзегені де осындай құрылымды сөйлемдер екендігінде дау жоқ.[1;297-бет].

Ғалым бұл сөйлемдерді алғаш қолданысқа енгізуімен-ақ, «Аралас сөйлемдер бірінші төл сөз арқылы араласып барып жасалады» деген-ді. Біздің ойымызша да, аралас құрмалас сөйлемді төл сөзді және төл сөзсіз түрленген — нен гөрі, оның құрамындағы төл сөзді сөйлемнің рөлін танығанымыз әлдеқайда дұрыс болар еді.

Қазіргі кездегі ғылыми еңбектерде құрамында төл сөзді сөйлемдері бар аралас құрмалас сөйлемдер жөнінде де айтылып жүр. С.Аманжоловтың пайымдауында, мұндай айтылымдар «… бір сөзбен де екі сөзбен де айтылуы мүмкін, сол сияқты бір сөйлеммен де, көп сөйлеммен де айтылуы мүмкін.[1;230-бет].

Сонымен, қорыта келгенде, ғалым құрмалас сөйлемнің үшінші түрі аралас құрмалас сөйлем жөнінде де ой толғаған. С.Аманжоловтың айтуынша: «Мағынасы жағынан тұтас, бағынуы жағынан аралас (бірі басыңқы, бірі бағыныңқы, бірі өз алдына тиянақты болып келген сөйлемдер шумағын аралас құрмалас сөйлем дейміз. Қазақ тіліндегі салалас, сабақтастан құрылысы басқа, алатын орындары да басқа, жайы келсе, тұлғалық жағы да басқа құрмалас сөйлемдер бар. Ол аралас құрмалас сөйлем» дегенді ғалым сонау 1930 жылдардың ортасында байқап, лекцияларда «ерекше» жіктеп көрсетеді. Оның айтуынша, салалас құрмаластағы жай сөйлемдердің арасы екі түрлі жолмен: шылаулар арқылы және шылаусыз байланысады.[1;213-бет].

Сонымен қатар профессор С.Аманжолов төл сөзден жасалған аралас құрмалас сөйлемдердегі «деп, деді, деген, еді» көмекшілерінің ерекшеліктерін де жан-жақты аша білді. Ғалымның айтуынша, мұндағы көмекшілердің атқарар рөлі зор. Ол алдыңғы сөйлемді бірге тиянақсыз, бірде тиянақты етіп тұрса, енді бірде алдыңғы сөйлемдер «соңғы деп еді етістіктердің орауына түсіп, бір-ақ сөйлем есебінде» айтылады.

С.Аманжоловтың еңбегінде құрмалас сөйлемнің төртінші түрі сөз бола – ды, тиянақты басыңқысыз сабақтар жөнінде ғалым былай деген: «Қазақ тілінің тағы бір ерекше қасиетінің бірі – онда кәдімгі бағыңыңқы-бағыныңқылы түрден де, аралас құрмаластан да басқа, сабақтастық тиянақты басыңқысыз түрінің де болуы. Бұлардың формасына қарасақ, бәрі басыңқылы, ал жеке мағынасына қарасақ, әрбір суреттің үзігі сияқты әрбір ерекше тиянағы бар. Бұл өлең жолдарында (Абайда) көп болғандықтан, ерекше айтуды керек деп таптық». Мысалы:

«Жаздыгүні шілде болғанда,

Көкорай шалғын бәйшешек,

Ұзарып өсіп толғанда,

Күркіреп жатқан өзенге,

Көшіп ауыл қонғанда» деген мысалдармен дәлелдей келіп, С.Аманжолов мынаны ескерткен: «бұл сияқты тиянағы жалпы мағынасымен ғана ұғынылатын, бірақ басыңқы сөйлемі жоқ, ылғи көсемше, есімше шартты райлы есімшеге біткен сөйлемдер көп деп, бұлардың тиянағы өлеңнің ырғағымен, интонациясымен қамтамасыз етілетіндігін ескертіп, мынадай ерекшелігін атап өткендігін айта кетуді жөн көрдік. Кейбіреулер осыларға қарап көсемшелі, шартты райлы, есімшелі бағынқылардың бәрін сабақтас сөйлемнің элементі емес, салаластікі деуі мүмкін. Ол дұрыстыққа жатпайды. Тіпті мағынасы жағынан өз алдына жеке болғанымен, есімше, көсемше, шартты райлы етістікке біткендер салаластың саласы болмайды. Өйткені олар бір уақытта айтылмайды, тек басқа сөйлемнің сүйемелінде, қатысында айтылады»,- деп ескерткен. Бұндай сөйлем түрін жеке алып қарастырған жөн.

Профессор С.Аманжолов құрмалас сөйлем синтаксисіндегі даулы мәселелердің бірі үйірлі мүшенің табиғатымен тығыз байланысты екенін ерекше аңғарып, алғашқылардың бірі ретінде оларды жай сөйлем қатарында таниды және мағыналық принципті алғаш рет басшылыққа алды. Құрмалас сөйлем синтаксисіне тән заңдылықтарды қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі, төл табиғаты тұрғысынан алғаш рет қарастырды.

Ғалымның тағы бір құрмалас сөйлемге қосқан жаңалығы деп аяулы бағыныңқылы сабақтас, ыңғайлас бағыныңқылы сабақтас деген терминдерді жіктей келе, «сыйыстыру проблемасы» деген терминді алғаш енгізгендігін байқаймыз.

Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер табиғатын танытудағы, оның негізгі белгілерін көрсетудегі, сөздердің синтаксистік қатынасқа түсуі, сабақтастарды, араластарды ажыратудағы пікірлерінің құндылығымен ерекшеленеді.

С.Аманжолов еңбектеріндегі құрмалас сөйлем мәселесіндегі ғылыми табыстары да ұшан-теңіз. Ғалым құрмалас сөйлемнің түрлерін анықтауда ғылымға мынандай жаңалықтар қосты: ол сөйлемнің аралас құрмалас түрін ғылымға енгізді және сөйлемнің бұл түрі С.Аманжоловтан бұрын ғылымда танылмады. Құрмалас сөйлемнің төртінші түрі тиянақты бағыныңқысыз сабақ – тастар термині: бұл – поэзиялық шумақтармен келетін сөйлем түрі, оны қазіргі грамматикамызда тиянақты бағыныңқысыз демей, көп бағыныңқылы сабақтас түрінде қолданылып жүр.

Профессор С.Аманжолов құрмалас сөйлем синтаксисіндегі даулы мәселелердің бірі үйірлі мүшенің табиғатымен тығыз байланысты екенін ерекше аңғарып, алғашқылардың бірі ретінде оларды жай сөйлем қатарында таныды және мағыналық принципті алғаш рет басшылыққа алды. Құрмалас сөйлем синтаксисіне тән заңдылықтарды қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі, төл табиғаты тұрғысынан қарастыруды көздеді.

 

П а й д а л а н ғ а н ә д е б и е т т е р 

1. Аманжолов С.»Қазақ әдеби тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша

курсы». «Санат» баспасы. Алматы -1994ж.

2. Аманжолов С. «Қазақ грамматикасы». Алматы -1934ж.

3. Аманжолов С. «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы»

Қолжазба ретінде. Алматы -1940ж.

1.  Аманжолов С. «Қазақ тілі теориясының негіздері». «Ғылым»

баспасы. Алматы-2002ж.

5. Аманжолов С. «Тіл және жазу». С.Аманжолов атындағы ШҚМУ

баспасы. Скемен-2005ж.

6. Аманжолов С, Әбілқаев А. «Қазақ тілі». 7-класс «Мектеп» баспасы.

Алматы -1985ж.

7. АманжоловС, Әбілқаев А, Ұйықбаев И, «Қазақ тілінің грамматикасы»

Синтаксис бөлімі, ҚазмемОПБ. Алматы -1956ж.

8.Аманжолов С., Әбілкаев А.,Ұйықбаев И. «Қазақ тілінің грамматикасы» Синтаксис. 2-бөлім. 6-7-кластарға арналған. 20-басылым. «Мектеп» баспасы. Алматы -1966ж.

9. Аманжолов С., Бегалиев Ғ. «Қазақ тілінің грамматикасы». Синтаксис бөлімі. «Мектеп» баспасы. Алматы -1948ж.

10. Аманжолов С., Сауранбаев Н. «Қазақ тілінің грамматикасы» Синтаксис

2-бөлім. Орталау және орта мектепке арналған. Қазақ мемлекеттік баспасы. Алматы -1939ж.

11. Байтұрсынов А. «Тіл тағылымы»., «Ана тілі» баспасы. Алматы -1992ж.

12. Балақаев М., Қордабаев Т. «Қазіргі қазақ тілі». Синтаксис бөлімі. «Мектеп» баспасы. Алматы -1971ж.

13. Жұбанов Қ. «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер». Қазақ ССР-ның «Ғылым» баспасы. Алматы -1966ж.

14. Сауранбаев Н. «Қазіргі қазақ тілі», «Құрмалас сөйлем синтаксисі» бөлімі Қазақ ССР. Ғылым Академиясының баспасы, Алматы -1954ж.

15. Сауранбаев Н «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» Қазақ ССР Ғылым Академиясы баспасы, Алматы -1948ж.

16. Сауранбаев Н «Основные способы связи составных частей в сложноподчиненном предложений». Академик Н.Сауранбаев еңбектері. 2-том. Алматы -2000ж.