Еңбек ақы шығындары

-         жалақы қоры

-         әлеуметтік сақтандыруға болу

-         негізгі капитал амортизациясы

-         басқа да шығындар.

Шығындарды экономикалық мазмүнына қарай калькуляциялық статьялары бойынша «негізгі» шығындар және «қосымша» шығындар деп бөлінеді.

Негізгі шығындар өнім өндірумен тікелей байланысты шығындар, ал қосымша шығындар – бүл өндірістік техникалық даярлау, басқару ұйымдастыру шығындары жатады.

Кесте деректерінен көріп отырғанымыздай материалды шығындар 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1412,5 млн теңгеге немесе 37,0%-ке өскен. Ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 950,2 млн теңгеге артты. Еңбек ақы шығындары бойынша 2004 жылы 2003 жылмен салыстырсақ 312,4 млн теңгеге өскен, ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 211,9 млн теңгеге жоғарылаған. Әлеуметтік қорғау шығындары 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 50,58 млн теңгеге немесе 36%-ке өскен. Ал 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 55,68 млн теңгеге артып отыр. Негізгі қордың амортизациясына келетін болсақ, 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1251,2 млн теңгеге өскен, 2004 жылды 2002 жылмен салыстырғанда 1230,3 млн. тенгеге артты. Тағы басқа өндірістік шығындар бойынша 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 934,1 млн теңгеге немесе 83%-ке жоғарылаған. 2004 жылы 2002 жылмен салыстырғанда 487,7 млн теңгеге артып отыр. Барлық өндірістік шығындар 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 3960,78 млн теңгеге  өскен, ал 2004 жылды 2002 жылмен салыстырсақ,   2935,78 млн теңгеге өскен.

Оның ішінде ауыспалы шығындар деңгейі 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 3960,78 млн теңгеге өскен, ал 2004 жылды 2002 жылмен салыстырсақ 2935,78 млн теңгеге өсіп отыр. Ал тұрақты шығындар деңгейі 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 2997,24 млн теңгеге өскен, ал 2004 жылы 2002 жылмен  салыстырғанда  11807,94 млн теңгеге жоғарылап отырғанын көреміз. Сонымен өткізілген өнім шығындары деңгейінің көбеюіне: өнім өндіру көлемінің көбеюі және материалдар мен шикізаттардың бағасының қымбаттауы әсерінен болып отыр.

Жоғарыдағы 2.1.1. кестеде көрсетілгендей «Қазгермұнай» БК-ның соңғы 2004 жылғы өндірістік шығындар деңгейінің құрылымын көрсетеміз.

Жалпы шығын (З_общ) деңгейінің өзгеруіне өнім көлемі (VВП_общ) оның құрылымы (УД_і) өнім бірлігіне шаққандағы ауыспалы шығындар деңгейі (В_і) және өнім көлеміне есептелген тұрақты шығындар (А) әсер етеді. Енді осы көрсеткіштерді есепке ала отырып жалпы шығын деңгейінің өзгерісін есептеміз. Ол келесі формуламен анықталады:

З_общ =    ∑  (VВП_общ  х УД_і  х В_і) + А

Осы формуланы пайдалана отырып, есептеу жүйесін келесі кесте арқылы көрсетеміз.

Кестеде көрсетілген жалпы шығын соммасының өзгерісінің есептелу тәсілі төмендегідей.

1. Жоспарлы өнім көлемі жоспарлы шығын деңгейі бойынша есептелген шығын соммасы

∑ (VВП_{і пл} х В_{і пл}) + А_{і пл} =(1005,4 х 6160,9) + 14986,0 = 21180,1 млн теңге

Кесте 2.1.2

Өткізілген өнім шығындары деңгейіне факторлардың әсерін талдау

Шығындар	Жалпы соммасы мың теңге	Факторлердің  өзгерісі
		өнім көлемі	өнім құрылымы	ауыспалы шығ-р	тұрақты шығ-р
1. Жоспарлы өнім көлемі жоспарлы шығын деңгейі  ∑ (VВПі пл х Ві пл) + А пл	21180,1	2003	2003	2003	2003
2. Өнім өндірудің  нақты құрылымы жоспарлы деңгеймен есептелген  ∑(VВПі пл х Ві пл)хКm n+Aпл	25454,1	2004	2003	2003	2003
3. Нақты өнім көлемі бойынша  ∑ (VВПі ф х Ві пл) + А пл	25847,66	2004	2004	2003	2003
4.Ауыспалы шығындардың нақты  деңгейімен есептелген  ∑ (VВПі ф х Ві ф) + А пл	25140,88	2004	2004	2004	2003
5. Накты шығын деңгейі  ∑ (VВПі ф х Ві ф) + А ф	28138,12	2004	2004	2004	2004

Өнім өндірудің нақты құрылымы жоспарлы деңгеймен есептелген         шығын соммасы

∑ (VВП_{і пл} х В_{і пл}) х К_{m n} + А_пл = (1005,4 х 6160,9)х 1,69 + 14986,0   =25454,1

                                                                                                                   млн теңге,

мұндағы К_{m n} – өнім өндіру көлемін сипаттаушы коэффициент.

1.  Нақты өнім көлемі бойынша есептелген шығын соммасы

∑ (VВП_{і ф} х В_{і пл}) + А_пл = (1763,0 х 6160,9) + 14986,0 = 25847,66 млн теңге

 

1. Ауыспалы шығындардың нақты деңгейімен есептелген шығын соммасы

∑ (VВП_{і ф} х В_{і ф}) + А_ф = (1763,0 х 5760) + 14986,0 = 25140,88 млн теңге

 

Сонымен жалпы шығын деңгейінің өзгерісіне әсер етуші факторлар

1. Өнім көлемінің әсерінен

∆ З = З_ус1 – З_пл  = 25454,1 – 21180,1 = 4274,0 млн теңге

 

2.       Өнім құрылымының әсерінен

∆ З = З_ус2 – З_ус = 25847,66 – 25454,1 = 393,56 млн теңге

 

3.        Ауыспалы шығындар әсерінен

∆ З = З_ус2 – З_у = 25140,88 – 25847,66 = — 706,78 млн теңге

 

4.        Тұрақты шығындар әсерінен

∆ З = З_ф – З_ус3 = 28138,12 — 25140,88  = 2997,24 млн теңге

 

Сонымен жалпы өндірістік шығын соммасының өзгерісі

∆ З_общ = 4274,0 + 393,56 + (-706,78) + 2997,24 = 6958,02 млн теңге

Жоғарыдағы 2.1.1. кестеде көрсетілгендей «Қазгермұнай» БК-ның өткізілген өнімнің шығындар деңгейі 2004 жылы 28138,12 млн теңгеге болса 2003 жылы 21180,1 млн теңгеге тең болып, 6958,02 млн теңгеге көбейген. Осы көрсеткіштерге сүйене отырып, өндірістік шығын деңгейіне факторлердің әсерін талдау жасаймыз.

Біріншіден өнім көлемінің нақты деңгейі  мен өнім құрылымының жоспарлы деңгейімен салыстырғанда, яғни өнім көлемінің әсерінен өндірістік шығын көлемі 4274,0 млн теңгеге көбейсе, өнім құрылымының әсерінен 393,56 млн  теңгеге өскенін, ал ауыспалы шығындардың әсерінен — 706,78 теңгеге кемігенің көруімізге болады. Өнім көлемінің көбеюімен қатар кәсіпорындағы 1 тонна өнімнің өзіндік құнының көлемі төмендегенін көреміз. Ал тұрақты шығындардың деңгейі көбеюіне байланысты тұрақты шығындардың әсерінен 2997,24 млн теңгеге көбейген. Сонымен өндірістік шығын деңгейіне әсер етуші жоғарыдағы аталған 4 фактордаң әсерінен өндірістік   шығын деңгейінің өзгерісі 6958,02  млн теңгеге тең болып отыр.

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын деңгейіне талдау

         Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар — өнімнің өзіндік құнындағы басты көрсеткіш, яғни біріншіден ол кез келген өндіріс сапалары бойынша есептеледі, екіншіден:өнімнің өзіндік құнымен табыс арасындағы өзара байланысты сипаттайды.

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар — өндірілген өнімнің құнының өзгерісімен және өнімді сатукөлемінің өзгерісі,  өндірістік шығындардың жалпы соммасының өзгерісімен тікелей байланысты.

Осы  аталған факторлер бойынша өзара байланысты келесі суреттен көреміз.

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар мөлшері келесі формула бойынша анықталады:

мұндағы  З_о – жалпы шығындар көлемі, мың теңге

ТӨ — тауарлы өнім көлемі, мың теңге

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар көлеміне тікелей 4 фактор әсер етеді:

 

1. Өндірілген өнімнің құрылымының өзгерісі.
2. Жекелеген өнімдерді өндіруге кеткен шығындардың деңгейінің өзгерісі.
3. Тұтынылған материалдардың бағасы мен тарифінің өзгерісі.
4. Тауарлы өнімі бағасының өзгерісі.

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындарды есептеу үшін тауарлы өнім көлемінің өзгерісін келесі мәліметтерді пайдалана отырып есептеймыз.

1. Жоспарлы тауарлы өнімнің құны

∑ (VВП_{і пл} х Ц_{і пл}) = 1269,3 х 23709 = 30093,8 млн теңге

 

2. Нақты өнім көлемімен жоспарлы құрылымы бойынша жоспарлы бағамен есептелген тауарлы өнім құны

∑ (VВП_{і ф} х Ц_{і пл}) + ∆ ТП_стр = (1763,0 х 23709) + 18466,59 = 60265,557

                                                                                                         млн теңге

3. Нақты өнім көлемімен жоспарлы бағамен есептелген тауарлы өнім құны

∑ (VВП_{і ф} х Ц_{і пл}) = 1763,0  х 23709 =  41798,967 млн теңге

4. Нақты өнім көлемі нақты бағамен есептелген тауарлы өнім құны

∑ (VВП_{і ф} х Ц_{і ф}) = 1763,0 х 27544,18 = 48560,39 млн теңге

         Жоғарыда аталған факторлардың өзгерісін келесі кесте арқылы көрсетеміз.

 

Әрбір фактордың әсерін есептеп көрсететін болсақ

1.  Өнім көлемінің әсерінен

∆  З  = 0,422 – 0,205 = 0,217 теңге

 

2.  Өнім құрылымы әсерінен

∆ З =  0,62 – 0,422 = 0,198 теңге

 

3. Ауыспалы шығындар үлесі әсерінен

∆ З = 0,6 – 0,62 = — 0,02  теңге

 

4. Тұрақты шығындар соммасының әсерінен

∆ З = 0,08 — 0,60 = -0,52 теңге

 

5. Сатылу бағасының әсерінен

∆ З = 0,58 – 0,08 = 0,50 теңге

 

Жалпы шығын соммасының өзгерісі:

∆ З_общ  = 0,217 + 0,198 – 0,02 — 0,52 +0,50 =  0,375 теңге

Сонымен тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын соммасы 2004 жылға қарағанда 2003 жылы 0,375 теңгеге өскен.

Себебі өндірілген өнім көлемі көбейгенімен байланысты жұмсалған шығын деңгейі де өсіп отыр.

Мысалы. Тауарлы өнім көлемі 2003 жылы 30093,8 млн теңгеге тең болса, 2004 жылы 48560,39 млн теңгеге тең болып, 18466,59 млн теңгеге көбейген. Керісінше 1 тонна өнімнің өзіндік құны 2004 жылы 2003 жылға карағанда 400,9 теңгеге кеміген. Осыған байланысты өткізілген өнімнің өзіндік құны кеміп отыр. Сондықтан тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын көлемінің төмендеуіне әкеліп соғады.