Қор нарығының капиталға айналдыруын ұлғайту бойынша күрделі масштабты акциялар, көбінесе акция нарығында, Қазақстанда «голубые фишки» атты бағдарламасынан басталды. «Голубые фишки» бағдарламасы  — қор нарығына мемлекет пакет акцияларын сақтайтын күрделі акционерлік қоғамдардың акциялары туралы Қазақстан Республиксы Үкіметінің «Құнды қағаздармен биржалық сауданы белсенділігі бойынша әрекеттер туралы» 1996 ж. 14 желтоқсанындағы № 1538 қаулысымен анықталған іс-шаралар кешенінің шартты атаулары. Аталған кешен, базалық АҚ тізімін анықтауды және қор нарығы арқылы сатуға жататын мемлекеттік пакет акциясының бөлігі банктерді қоса алғанда басқа да өнеркәсіптік салаларды өзіне қосады.

Қазақстан Рсепубликасы Үкіметінің «Мемлекеттік пакет акциясының бір бөлігі қор биржасында жүзеге асатын шаруашылықты жүргізетін субъектер тізімін бекіту туралы» 1996 ж. 31 желтоқсанда қабылданған № 176 қаулысы мемлекеттік акция пакеттерінің бір бөлігі қор биржасында жүзеге асатын 22 АҚ тізімін және мемлекеттік акция пакетінің ары қарай  бір бөлігі қор биржасында жузеге асырылу үшін сақталынған 34 АҚ тізімін анықтады. Берілген тізімдерге: мұнайгаз кешенінінің күрделі акционерлік қоғамдары, банк жүйелері, телекоммуникациялық салалр, алушы және өңдеуші өнеркәсіптік салалар, электрлік желілер және т.б. кірді. Аталған тізімдерге жекешелендіру бағдарламасына кірген акционерлік қоғамдар құрамына қатысты өзгерістер енгізілді.

Қазақстан Республикасында 1997ж 3 наурызында мемлекеттік акция пакеттерінің бір бөлігін бастапқы орнату үшін жетекші менеджерлерді таңдау бойынша күрделі шет ел инвестициялық банктерімен тендрге қатысуға шақырылымдар өсе бастады. Бұл тендр шарттарының негізгі тапсырмалары болып тек қана акцияларды сату емес, белсенді және өтімді құнды қағаздар нарығын құру болды.

1997 жылдың ортасына дейін, инвестициялық қорлары өкілдерімен үкімет жиналыстары және жұмыс жиналсытары өткізілді. Алматы қаласында 19 шет ел инвесторлы банктері және қорларының қатысуымен 1997 жылдың 25-25 шілесінде өткізілген жиналыс үлкен орын алды.  Бұл жиналыс инвестициялық тендр бастамасы болып келді, осы жиналыстың қызығушылық білдіретін қатысушыларымен 13 АҚ мемлекеттік акция пакетінің бір бөлігін бастапқы орнату үшін жетекші менеджерлерді таңдау бойынша тендрге қатысу үшін 1997 жылдың 15 тамызына дейін тапсырыс беруді ұсынды.

1997 жылы әлемдік экономиканы қамтыған дағдарыс оқиғасына сәйкес, шет ел портфель инвесторлары отандық құнды қағаздар нарығынан өз қаражаттарын асыға шығара бастады және мемлекеттік акция пакетін сату тиімділігі туралы сөз жоқ болды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 15 қарашасындағы № 1588 қаулысымен тендр нәтижесі шығарылды. Берілген қаулы, АҚ санын, алғашқы орнатылым процедурасы арқылы сатылатын мемлекеттік акция пакетінің бөлшегін 13-тен 5 дейін азайтты. Мемлекетке жататын акциялардың сатылымы басқа АҚ тоқтатылды.

1998 жылдың сәуір айында инвестициялық банктермен келіссөздерді өткізу бойынша екі тендрлік комиссия жиналыстары өткізілді. Қаржы Министрлігімен алғашқы төрт «голубых фишек» (көгілдір фишкалар): «Актөбемұнайгаз», «Маңғыстаумұнайгаз», «Қазақмыс» Корпорациясы», «Усть-Каменогорский титано-магниевый комбинат» мемлекеттік акция пакетінің бір бөлігін орналастыруды өткізу бойынша тендр жеңімпаздарының мандаттарына қол қойылды.

Ең ауыр қиыншылықты шешу Қазақстанның Акционерлік Ұлттық Жинақ Банкіне қатысты болды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстанның Акционерлік Ұлттық Жинақ Банкінің сұрақтары» туралы 1998 ж. 18 маусымындағы № 559 қаулысымен 1998 жылдың III-тоқсанының аяғына дейін 10% көлемінде жарғылық капиталдан 301 200 000 тенге соммасына қор нарығында аталған банкінің мемлекеттік акция пакетінің бір бөлігін сату қарастырылды. Алайда көрсетілген мерзімде, үкімет бұл акциялардың сатылуы туралы хабарландыру берген жоқ, ал 1998ж 6 желтоқсанында өзінің «Қазақстанның Ұлттық Жинақ Банкі» ашық акционерлік қоғамының акция эмиссиясы туралы» № 1247 қаулысымен жоғарыда аталып кеткен қаулысымен бекітілген мемлекеттік акция пакетінің бір бөлігін сату туралы шешімінің күшін жойып, мемлекеттік мүлік Департаментіне және қаржы Министрлігіне «НСБК-групп» ААҚ келіу бойынша шығарылым және 301 200 000 тенге соммасында төртінші эмисся акциясын ашық орнату мәселесін қарастыру мақсатымен банк акционерлерімен ортақ жиналысты өткізуді тапсырды.

1998 жылдың 14 ақпанындағы Қазақстан Республикасы примьер-министрінің № 40-р өкімімен мемлекеттік акция пакетін орнату бойынша инвестициялық тендр жеңімпаздарымен келіссөздерді өткізу бойынша жұмыс клмиссиясы құрылды.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Мемлекеттік меншікті тиімді басқару бойынша іс-шара жоспарын бекіту туралы» 1998ж 19 маусымындағы № 575 қаулысымен акционерлік қоғамдар («Казахстанның Алюминдері», «Қазхром», «Соколовско-Сарбайское таулы-байытылған өндірістік бірлестігі», «Казцинк», «Оңтүстік-Қазақстан мысты-химиялық комбинаты»),  тізімі, халықаралық және ішкі қор нарығында жүзеге асыруға көзделген мемлекеттік акция пакеттері бекітіліді.

1998 жылы 5 қарашада өткізілген жұмыс комиссиясының жиналысында, 1998 жылдың 15 желтоқсанына дейін халықаралық және отандық қор нарығында «Соколовско-Сарбайское таулы-байытылған өндірістік бірлестігі» АҚ, «Казахстанның алюминдері» АҚ, «Қазхром» АҚ, «Қазцинк»АҚ мемлекеттік акция пакеттерін орнату бойынша өкілетті мандаттарға қол қою тендрлерін өткізу туралы шешім қабылданды. Осы отырыста, «Оңтүстік-Қазақстан мысты-химиялық комбинаты» АҚ мемлекеттік акция пакетін KASE-ке  сату туралы шешім қабылданды. Нәтижесінде, акцияның жалпы санынан 90% көлеміндегі аталған акционерлік қоғамының мемлекеттік акциялар пакеті өзінің капиталында 1998ж 20 қарашасында 524 779 300,08 теңгеге биржалық сауда-саттық барысында сатылды.

1998 жылдың 25 қарашасынан 31 желтоқсанына дейінгі мерзім аралығында «екінші эшелонды» кәсіпорындардың мемлекеттік акциялар пакетін ұйымдасқан қор нарығына шығаруды жүзеге асыру аясында KASE 38 акционерлік қоғамдарының мемлекеттік акциялар пакеті сатылымға шығарылды. Сауда-саттық барысында «екінші эшелонның» 5 акционерлік қоғамының мемлекеттік акциялар пакеттері 766 450 372,10 тенге соммасына сатылды («Оңтүстік-Қазақстан мысты-химиялық комбинаты» АҚ мемлекеттік акциялар пакеті бойынша келісімдер есебісіз), олардың 1998ж 1 қаңтарына нақты 169 494 563,00 тенге соммасы төленді.

1999 жылдың 10 желтоқсанында «Қазақстанның Ұлттық Қор Банкі» ашық акционерлік қоғамының мемлекеттік акциялар пакетінің бір бөлігін жекешелендіру бойынша тендр өткізілді, «Азия-Инвест» консорциумі өткізілген тендр жеңімпазы болып шықты. Нәтижесінде мемлекеттің үлесі аталған банкінің жарғылық капиталында 50% дейін және 1 акцияға төмендеді.

Бұндай әдіспен, бүгінгі күні «көгілдір фишкалар» бағдарламасын ұйымдастырушылар пікірі бойынша акция нарығының жоғары өтімділік негізін құрау керек болған алғашқы 22 инвестициялық қатысқан кәсіпорындардың 2001 жылы нарықта «ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ» ААҚ (12,1%) (2000 жылы — «ШЫМКЕНТМҰНАЙОРГСИНТЕЗ» ААҚ қарапайым акциялары — 16,2%) жеңілдікпен пайдаланушы акциялары айналымда болды.

Реттеуші органдарға қор нарығының берілген сегментін дамытуға қабілетсіз деп кінә артуға болмайды. 2002 жылы 120 акционарлік қоғамдарының мемлекеттік акциялар пакеттерін және жылжымайтын мүлік және мүліктік кешендердің әлеуметтік саласындағы 800 нысандарды жекешелндіру жоспарланып отыр.

Қаржы Министрілігінің деректері бойынша 2001 жылы 84 АҚ және 11 мүліктік кешендер мемлекеттік акциялар пакеттері сатылымға шығарылды, олардың 69 және 8  сатылды. 2000 жылмен салыстырғанда сатылған мемлекеттік акцилар пакеттер саны 2 есеге көбейді (33 болған). Әлеуметтік сала нысандарының және жылжымайтын мүліктердің былтыр 1564 сатылымға шығарылды, олрадың 1002 нысаны сатылды.[1].

Мысалға, 1999-2000жж Қазақстан Республикасының құнды қағаздарын дамыту бағдарламысымен анықталған құнды қағаздар нарығының негізгі бағыттарын ары қара» жүзеге асыру бойынша 2001-2003жж  іс-шара жоспарына сәйкес, Ұлттық Банкінің пікірі бойынша Қазақстандағы акция нарығын белсендіруге әсерін тигізетін бірнеше іс-шаралар тізімі көзделген. Жоғарыда белгіленген қаулымен, халық бөлігіндегі акционерлік қоғамдардың төлем тәртібін және құнды қағаздар бойынша кірісті төлеу, корпоративтік басқару ережесін және оның қызметін жетілдіру, олардың қызметінің «айқындылығын» жоғарлату мақсатында мемлекеттік емес құнды қағаздар эмитенттерінің қызметін мемлекеттік реттеуді оңтайландыру қарастырылған.

Қазақстанда бірнеше жылдар бойы жоғары өтімді акциялардың болмайтындығын жалпы болжауға болады. Бұндай болжаудың негіздері, акция нарығының дамуы бойынша келесі факторлар негізінен алынған:

- жеке меншік құрылымының жағдайы және қор нарығының параметрлері;

- шаруашылық айналым ақшамен және қор нарығының капиталға айналу деңгейімен қаншалықты қамтылған тәуелділігі;

- эмитетнттердің транспаренттілігінің талдауы;

- жекеменшік құрылымы және қор нарығының параметрлері.

Жекеменшік құрылымы қор нарығының құрылымын анықтайтыны бәріне мәлім.

Жекеменшік құрылымы қаржы нарығының құрылымын қатал анықтайды. Осыдан пайда болған  негізгі себеп тергеудің байланыстылығын талдап көрейік:

Бүкіләлемдік банктерінің деректері бойынша, жекеменшік және Қазақстандағы нарықтың жуық мінездемесі төмендегідей көрсетіледі:

- 60-70% кем емес акционерлік капиталдары Қазақстанда күрделі немесе бақылаудағы пакеттеріне жиналған;

- бақылайтын акционерлер үлесу өсуде;

- нарықта акционерлер капиталының маңызды емес бір бөлігі ғана айналымда;

- акция нарығында сұраныс және ұсыныс құрылымдары көтерме болып келеді;

- ұйымдастырылған акция нарығынан бөлек халық;

- «күрделі акция пакеттерін ұстаушылар» капитализмі ретінде қазақстандық экономика табиғаты тек күшеюде.

Берілген қортындылар, қызықтырушылығы мол компанияларының акционерлік құрылымымен бекітіледі. «Реесир-Сервис» ЖШС үзіндісіне сәйкес, 2002ж 1 қаңтарына «Қазақтелеком» қарапайым атаулы акцияларын 10 акционерлер пайдаланды, жеңілдігі бар акциялармен – 21 805 пайдаланды. Жарғылық капиталынан 5% шегінен асатын үлеспен пайдаланғандар (жарғылық капиталдағы үлес және қарапайым акциялар көлемі көрсетіледі):

«Ақапарттық-Есептік орталығы» РМК (Қазақстан, Алматы қ.) номиналды ұстаушы ретінде – 50,00% немесе 6 068 265 акциялар[2];

The Bank of New York (New York,USA) номиналды ұстаушы ретінде —  - 0,28%, немесе 33 600 акциялар:

The Bank of New York (New York,USA) — 6,73%, немесе 816 664 акциялар;

Central Asian Industrial Holdings N^V. (Curacao,NetherlandsAntilles) — 30,05%, немесе 3647027 акциялар.

Бұның барлығы көлемді және жоғыры өтімді деп нарықты айта алатын нарықтағы өтімді акциялардың үлкен спектрінің болмауына сәйкес болып келеді.

Эмитенттер транспоренттілігінің талдауы

Қазақстандағы акция нарығының дамымауының себебі болып, компаниялардың айқындылығы саналады, бұл акцияларды сату белседілігін тоқтатады. Есептікті ұсынумен қатар келетін  Қазақстандық қор биржасындағы листинг процедурасын өту арқылы компаниялардың айқындылығын жақсарту бойынша Үкімет қадамдар жасады.

Берілген жағдадйда, акционерлік капиталды қор нарығы арқылы тарту қызығушылығы компанияларда пайда болмаса, соған дейін инвесторлар компаниялардың айқындылы бойынша проблемаларға соқстығыса беретінін атап өткен жөн болады.

Өтімділік туралы айта отырып, Үкіметтің нарықтың жандануына, нақты айтқанда кейбір компанияларда мемлекеттік пакеттер бөлігінің сатылуына бағытталған бірнеше әрекеттерді қолданғанын ескерсек болады. Алайда бұл қадамдар нәтиже берген жоқ. Үкіметтің басқа да іс-шаралары алдыңғы қателіктерін қайталап отырды, нақты айтқанда, мемлекеттік пакетті стретегиялық инвесторларға немесе инвесторлар консорциумына сату әрекеттері. Мысалы, «Маңғыстаумұнайгаз» консоцирумы «Қазақстанның Ұлттық Банкі» ААҚ акция пакетін 33,33% көлемінде жаңа акционерлер тобында сатты, ол жерде акциялар жаңа акционерлермен тепе тең бөлінген («Қазақстанның Ұлттық Банкі» ААҚ мемлекеттік акция пакетін 33,33% көлемінде сату бойынша тендр 2008 жылдың қарашасында өтті. Тендр жеңімпазы мемлекеттік пакетті 41 млн.долларға сатып алған «Маңғыстаумұнайгаз» консоцирумы болды, бастапқы бағасы 35 млн доллар болды.)

Егер үкімет жергілікті портфельдерге және жеке инвесторларға жеңілдікті ұсыну арқылы отандық нарығында барлық әлеуетті инвесторларға сатуды жүзеге асырмаса, үкіметтің мұндай саясаты капитал нарығының тиімді дамыту бойынша қойған мақсатына жеткізбейді.

Қазақстандағы акция нарығын дамыту үшін үкімет қандай реттегіш қадамдар жасай алады? Қазақстандық қор биржасы арқылы қызықтырушы компаниялардың мемлекеттік пакеттерін кішігірім топтамамен сату шешімдердің бірі болып келеді. Сату кестесінің айқынды болуы және жеңілдік жағдайының жергілікті инвесторларға ұсынылуы өте маңызды. Күрделі мемлекеттік пакетті стратегиялық инвесторларға тендер арқылы сату тәжірибесі жергілікті нарықта қажетті айқыныдылықтың және  өтімділіктің пайда болуына әсерін тигізген жоқ.

Компаниялар акционерлері компанияның дамуын анықтайтын қажетті шешімдер қабылдайды. Осындай шешімдердің бірі, ол қаржыландыру әдістері туралы шешімдер болып келеді. Қазіргі уақытта біз корпоративті облигациялар нарығы арқылы қаржыландыру әдісінің даму үрдісін бақылай аламыз. Күрделі компаниялар облигациялар нарығы арқылы қаражаттарды тарту қадамдарын жасап отыр. Қарызға алушылар қатарынан маңызды төленбеу қауібі төнбегенше, қарызға алу ары қарай жалғаса береді. Бұл жағдадйда, акционерлі капитал арқылы инвестицияны тарту туралы сұрақ көтерілуі мүмкін.

Қазақстандағы корпоративті облигациялар

Берілген активтердің алғашқы шығарылымдары 1998 жылы жүзеге асқан, алайда бұл қағазадардың эмиссиясы 200 жылдың басынан бастап белсенді жүргізілді.

Қазіргі таңда крпоративті облигациялар нарығының салалық құрылымы келесі мәліметтер бойынша мінезделеді.

Барлық облигациялық шығарылымдардың ішінде (40,5%) банк секторлары алады. Қарызға алу көлемі бойынша екінші орынды (37,1%) — транспорттық-коммуникациялық кешендер алады. Үшінші орынды – шикі сектор кәсіпорындары (12,8%) алады. Төртінші және бесінші орынды – азықтық өнеркәсіп (5,4%) және химиялық өнеркәсіп (3,9%) алады.

Өткізілген талдау бойынша корпоративті облигациялар нарығы экономиканың инфрақұрылымдық кешеніне қызмет көрсетеді.

Корпоративті облигацияларға келетін болсақ, 2000 жылға дейін қазақстандық инвесторлар қатарынан оларға сұраныс төмен болды. Негізгі өзгерістер қаржы секторындағы өтімділігінің өсуімен және нарықтағы қаржы құралдарының жоғары кірісінің жоқтығынан сәйкес болды. Өтімділіктің өсуі, зейнетақы жүйесіне қаражаттың құйылуының өсуімен түсіндіріледі. Мемлекетті құнды қағаздар бойынша кірістің төмендеуі зейнетақы қорларын капиталды орнату үшін альтернативті құралдарын іздеуге мәжбүр етті, олардың бірі корпоративті облигациялар болды.

ҚР бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы  ғана емес, сонымен қатар корпоративтік бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция нарығына тоқталайық.

Суретте акционерлік қоғамдар санының және олардың акция шығарылымының санының серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік қоғамдардың жабылуы және олардың санының қысқарылуы байқалады. Тек, соңғы жылда акционерлік қоғамдар санының біршама өскенін байқаймыз.

Акция нарығынан басқа, корпоративтік бағалы қағаздарға облигациялар да жатады. ҚР-да акция нарығына қарағанда облигация шығарылымы аз көлемде шығарылады.

Акцияға қарағанда облигация шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару эмитентке акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне – облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін жатқызамыз.

Бекітілген мерзімде эмиссиялық бағалы қағаздардың ішінен тек акция нарығы салыстырмалы түрде дамыған деп айтуға болады. Олардың даму үрдісі 7 есе сипат алады. Акцияларды шығару негізінен акционерлік қоғамдар тіркеу кезіндегі негізгі шарт екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, акция инвестицияның бір түрі – оның өтеуін қайтару немесе сыйақыны төлеу бойынша акционерлік қоғамда міндет туындамайды. 

Қор биржаның  листинг «В» тобына қарағанда листинг «А» тобындағы шығарылымдар жоғары екінін байқауға болады. Ең алдымен, бұл эмитенттердің қаржылық тұрақтылығының жоғарлығын куәландырады. Сонымен қатар,  эмитент қор биржаға айналысына бағалы қағаздарды енгізу кезінде листинг «А» секторына енгізуіне атсалысады. Себебі, бұл эмитенттің беделіне әсер етеді. Сонымен қатар, бағалы қағаздардың сенімділігінің, бағалы қағаздардың нарықтық бағасының өсуіне әкеледі.

10-шы суреттен байқағанымыздай, листинг «А» тобындағы шығарылымдар саны листинг «В» қарағанда 3 есе артық. Сондай-ақ, листинг «А» тобында бағалы қағаздардың шығарылымы қарқынды өсуі байқалса, листинг «В» тобында бағалы қағаздардың шығарылымының өсуі онша байқалмайды.

Есепті жылдың мәліметіне сәйкес, «А» және «В» санаты бойынша ресми тізімге енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықты капиталдандыру 8005664 млн. теңге және тиісінше 258732 млн. теңге болды. Сонымен қатар, облигациялар бойынша нарығын капиталдандыру 9,23 %-ға өсті, акциялар бойынша 9,93 %-ға кеміді.