Өсімдіктердің іn vitro жасуша және ұлпа мәдениеті қазіргі уақытта қарқынды дамып, ауыл шаруашылығы ғылымы мен тәжірибесі қолданысында кең орын алуда.

Қазіргі уақытта бұл әдістерді селекциялық — генетикалық зерттеулерде қолдану өнімділіктің жоғарылауымен және кейбір ауыл шаруашылығы дақылдарының сапасын арттырумен байланысты бірқатар мәселелерді шешуге мүмкіндік берді. Әсіресе бұл әдеттегі селекция мен генетика әдістері мүмкін емес немесе қандай да бір қиыншылықтар кездесетін саласының мәселелеріне қатысты (1).

Каллус ұлпаларының бәрі бірдей, біркелкі болады деп түсіну қателік. Каллустар морфрологиялық белгілері және өсу қарқындылығы мен көгеру қабілеті жағынан да әр түрлі болады (2).

Қандай да селекциялық бағдарламаның басты тәжірибелік тапсырмасы өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттарын таңдап алу немесе қажетті белгілерін жақсарту мақсатында генетикалық өзгергіштіктің диапазонын кеңейту болып табылады. Регенерант — өсімдіктердің арасындағы түрлену бар өзгергіштіктің шегін кеңейтіп, селекциялық жұмыстарда сәтті қолданылады. Сондай-ақ, in vitro дақылында ерекше жағдайдан in vivo жағдайында жөнді өзгермейтін жасушалар пайдасына қызмет ететін диплоидты таңдаудың арқасында мүлдем бола алмайтын мутация түрлері алынады (3).

 

1-кесте. Бұршақтың каллусты клондарынан алынған регенерантты өсімдіктердің тірі қалуы мен өнімділігі

Сорт	Іn vitro уақыты, тәулік	Регенерантты өсімдіктердің саны		Тірі қалуы %	Жалпы тұқым саны
		Топыраққа отырғызылды	Адаптацияланды
Неосыпающийся 1	90-360	8	4	50,0	32
	361-720	15	6	40,0	42
Таловец 50	90-360	21	6	28,6	30
	361-720	13	4	30,8	24

 

Кестеде көрсетілгендей регенерантты өсімдіктердің басым бөлігі стерильді емес ортада адаптация процесі кезінде тіршілігін тоқтатты. Сондықтан, өсімдіктердің тіршілікке қабілеттілігі 28 – 50% арасында ауытқып отырды. Нәтижелер анализі тіршілік ету қабілетіне генотип те,  регенерантты өскіндер алынған каллусты ұзақ өсіру де әсер ете қоймайтынын көрсетті. Іn vitro жағдайында  90 тәулікпен 720  тәулік аралығына дейін өсірілген. Неосыпающийся 1 сорты өсімдіктерінің тіршілікке қабілеттілігі 50 % құрады.

Ұзақ қайталап өсірілетін дақылдар каллусында регенерантты өсімдіктердің максималды саны Неосыпающийся 1  сортынан алынған. Регенерантты өскіндердің жеткілікті көлемінен, азғантай ғана регенерантты өсімдіктер пайда болған. Таловец 50 сортымен салыстырғанда Неосыпающийся 1 сортының бір бұршақ өсімдігінің тұқым түзуі 90-360 тәулікте 8 тұқымнан, Таловец 50 сортында 5 тұқымнан түзілді. Неосыпающийся 1 сортында 361-720 тәулікте 7 тұқымнан, ал Таловец 50 сортында 6 тұқым түзілген.

Тірі қалған және өсуін жалғастырған регенерант өсімдіктер морфологиялық жағынан өзара күрт ерекшеленді. Ол сабақ ұзындығы, жапырақ тақтасы, аралық байламдар саны, бұршақ саны, өсімдіктегі тұқым салмағы сияқты белгілерге байланысты болды. Регенеранттардың басым бөлігі аралық байламдары небары 10-15 смқұраған төмен сабақты болды. Өсімдіктер екі-үш бұршақ пайда болғып, 1-2 өнімді байлам түзіліп, тез гүлдеді. Бұршаққындағы жалпы бұршақ саны беспен сегіздің арасында ауытқып отырды.

Тұқымдар жиі солғын және қалыптаспаған болған. Тұқымдық ұрпағының өсімдіктерінің регенеранттары фенотип жағынан бастапқы генотиптерден ерекшеленбеген, тозаңдану және тұқым байлануы жоғары болған.

Кейбір регенеранттар ары қарай өскенімен, мүлде гүлдемеген немесе стерилді болған. Басқа регенерант өсімдіктер морфологиялық жағынан жақсы дамыған, қуатты дамумен сипатталып, молынан гүлдеп, тұқым байлаған.

Бақыланған регенерант өсімдіктің морфологиялық өзгешеліктері өсіру жағдайының  күрт өзгеруімен байланысты морфоз болуы мүмкін.

Осылайша, ұзақ ауыстырылып өсірілетін бұршақтың дамыған тамырлы регенерант өсімдігін алу мүмкіндігі көрсетілген. Жоғарыда аталған сорттардың арасында Неосыпающийся 1 сорты адаптациялану жағынан және тұқым түзу жағынан басымдылық танытқан.

 

Әдебиеттер

1. Бутенко Р.Г. Биология клеток высших растений in vitro и биотехнологии на   их       основе — М.: ФБК-Пресс, 1999

2. Уәлиханова Г.Ж. Өсімдіктер биотехнологиясы – Алматы: «Дәуір», 2009

3. Скаукрофт У.Р. Сомаклональная изменчивость: миф о клональном единообразии    — М.: Агропромиздат, 1990