Дәріс мақсаты: Тіршіліктің негізгі қасиеттерінің бірі – бейімделу туралы түсінік беру. Ортаның ағзаға әсер ететін жеке қасиеттерін түсіндіру.

Тақырыптың сұрақтары:

1.Тіршілік ортасы дегеніміз не?

2. Топырақ — тіршілік ортасы.

3. Бейімделу  (адаптация) дегеніміз не?

Жер бетіндегі  тірі ағзалар тіршілік етуіне байланысты мына төмендегі төрт тіршілік  ортасына бөлінеді.

Сулы орта.

Су – тіршілік ортасы ретінде өзіндік ерекшеліктермен ерекшеленеді,яғни, қысымы жоғары,қысымы бірден төмендейді, оттегінің аздығы,күн сәулесін күшті сіңіреді.

Сулы ортада өмір сүретін ағзалар – гидробионттар деп аталады.

Гиробионтар – суда  өмір сүретін экологиялық топтарға жататын –планктондар (өсімдіктекті ағзалар –фитопланктондар, жануартекті ағзалар – зоопланктондар) жатады.

Судың жоғарға  қабатында өмір сүретін, ауалы қабатпен жанаса өмір сүретін ағзалар – нейстондар деп аталады.

Суда жақсы жүзетін, су ағысына төтеп бере алатын жануарлар нектондар деп аталады.

Су түбінде мекен етуші ағзалар бентостар деген атқа ие болды (Өсімдіктекті ағзалар – фитобентос, жануартекті ағзалар – зообентостар).

Гидробионттардың  бейімделу ерекшеліктері.

Су жануарларының  сулы ортада бағыттын табуы.Көру бағытының  шектеулілігі, дыбысқа  жоғары бағыттылық (эхолокация –дыбыс толқындарының  таралуын қабылдау (киттәрізділер))

 

Фильтрация (сүзу)   -  қоректену көзі.

    Кейбір  гидробионттар қоректенуі жағынан өзгелерден ерекшеленеді, олар  көп мөлшердегі суды  сүзіп, ондағы  кездесетін  органикалық шығу текті ағзалармен көптеген ұсақ ағзаларды ұстап қорек етеді.

Су тоғандарының кеуіп қалу жағдайларына бейімделушілік ерекшелктері.

Бұндай су тоғандары негізінен  өзен тасқындарынан, қатты жаңбырдан, қардың көп мөлшерде еруінен кейін уақытша пайда болады да, жануарлар тоғанға  ерекше жағдайдағы өмірге – гипобиозға бейімделіп алады, ол кезде олар аз қозғалады,тіпті цисталық  кезеңдегі өмір кешеді десе де болады.

Құрлықты – ауа ортасындағы тіршілік сулы ортаға қарағанда эволюциялық дамуда кейінірек пайда болды.Сулы ортаға қарағанда бұл ортадаға өмір күрделірек. Жанурлар денесі ауамен қоршалған — газтәрізді ортада қысым төмен, оттегінің мөлшері жоғары, су тамшыларының мөлшері керісінше төмен. Бұлар тыныс алу жағдайын күрт өзгертеді, сонымен қатар, су алмасу мен тірі ағзалардың қозғалысы да өзгереді.

Көптеген түрлерде  ауа лектерінің  көмегімен таралу – анемохория дамыған.

Ауа лектерімен ағзалардың пассивті қабылдануы – аэропланктондар деп аталады.

Бұл ортаның өзіндік ерекшелігі – температураның жылдам  өзгеруі болып табылады.

Құрлық -  ауалы ортаның  жағдайы ондағы ауа – райының өзгерісіне  тікелей байланысты. Ауа – райының өзгерісіне байланысты  жер бетінің20 км. бетіндегі  атмосферасының   үздіксіз өзгерісіне әкеледі (тропосфераның шегі).

Ауа–райының көп жылдық  тұрақты өзгерісі сол жердің климатына сәйкес сипатталады.

Сонымен қатар, жерүсті тіршілігі үшін ол жердің  жарық түсу жағдайы, жергілікті жер рельефі және  грунтының құрамы, жауын – шашындардың (жауын, бұршақ, қар) мөлшеріне де көп байланысты.

Топырақ – тіршілік ортасы.

Топырақ – құрлық үстінің  жұқа борпылдақ, ауамен  байланысып жататын бөлігі. Бұл  үш фазалы жүйе, оның  қатты бөлігі ауаме, сумен  қоршалып жатыр. Олар газ бен сулы ерітінділермен  толтырылған жолақтардан  тұрады. Бұндағы температура  өзгеріп отырады, жер беті  өлген жан-жануарлар мен өсімдіктер қалдықтарының шіріндісінен пайда болған органикалық және  минеральдық қорлармен жинақталған. Сондықтанда топырақ тіршілікке бай.

Топырақтағы ағзалардың экологиялық топтары:

Микрофаун — топырақтағы өте ұсақ ағзалар (қарапайымдылар, колораткалар, тихоходтар мен нематодтар және т.б.). Олар үшін  топырақ – микросу тоған жүйесі.

Мезофауна  — недәуір ірілеу ағзалар (0,1 – ден 2-3 мм – ге дейінгі) жиынтығы, негізінен буынаяқтылар (кенелер,алғашқы қанатсыз жәндіктер мен қанаттылардың ұсақ түрлері, қырықаяқтар және басқалар).Олар үшін топырақ ұсақ үңгірлер жүйесі сияқты.

Макрофауна – 2-20 мм.-ге дейінгі көлемдегі денелі жәндіктер (құрттар,қырықаяқтар,жәндіктер,шаянтәрізділер).

Оларға топырақ – қатты орта болып есептеледі де, қозғалыс кезінде  аздаған  механикалық кедергілер келтіреді.

Топырақ мегофаунасы – бұлар ірі жер қазушылар, негізінен сүтқоректілер болып келеді (слепыштар, слепушонкалар, цокорлар, көртышқандар және басқалар), олар  өмірін топырақ астында өткізеді де, қазуға бейім келеді.

Інде тіршілік етушілер (суырлар, борсықтар, саршұнақтар, тушкандар, қояндар және т.б). Олар негізінен жердің  үстінде қоректенеді де, көбеюі, қыстаулары, тынығулары, өз жауларынан қорғанысы топырақта  жүреді. Топырақ жануарлардың эволюциялық дамуында өте үлкен рөл атқарды.

Тірі ағзалар – тіршілік ортасы.

Тірі ағзалардың денесін тіршілік ортасы ретінде пайдалану – табиғаттағы бұрыннан келе жатқан табиғи құбылыс. Тіпті микроағзалар (бактериялар, біржасушалы балдырлар) паразиттер мен симбионттардан тұратын  бірлесе тіршілік ететін ағзалармен қатар өмір сүреді.

Паразиттік өмір сүру жағдайларының өзіндік  оңды жақтары мен кемшіліктері бар.

Оңды жақтары: 1).Қорекпен  өзінің тіршілік етуші  қожасының  ағзасы арқылы үнемі  толық қамтамасыз етіліп тұрады. Паразиттердің  тез өсуі  көбеюге және басқа  ағзаларды  залалдауға себепші болады. 2) Сыртқы ортадан туатын әсерлерден толық қорғанышта болады.

Кемшіліктері: 1) кандар мен  жасуша ішіндегі өмір сүрушілер үшін тіршілік кеңістігі  шектеулі; 2) Оттегімен қамтамасыз етілуі күрделі; 3) Қожа ағзасының паразиттерден қорғанысы да шектеулі.

Осындай жағдайларға қожа ағзасы да, паразиттер де эволюциялық даму жағдайында  әркімнің өзінше бейімделушілігі қалыптасқан.

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

Тапсырмалар:

1. Әдебиеттерден №3 практикалық жаттығуларда келтірілген сұрақтарға жауап іздеу және таблица толтыру.

Әдістемелік ұсыныстар:

Сұрақтарға жазбаша жауап беру.

Негізгі қолданылатын әдебиеттер (2, 3, 4, 5, 10, 13, 15, 17)

Қосымша қолданылатын әдебиеттер (22, 23, 28).