Асбестоз. Этиопатогенезі. Асбест шаңдарынан туындайтын пнемокониозды асбестоз деп атайды. Асбест дегеніміз талшық құрылымдағы минерал, химиялық құрамына сәйкес  магний мен темірдің және көбінесе кальций мен натрийдің гидросиликаты болып табылады. Асбесттің әрқилы түрлері кездеседі, олардың ішінде өндірісте серпентин тобы (жылан тәрізді) немесе хризотиласбест тобы маңызды болып саналады. Асбесттің басқа да топтары – амфиболды тобы кеңінен қолданыла бастады. Оған антофилит, тремолит, амозит, крикодолит және басқа да түрлері жатады. Асбест талшықтары  өздерінің тахникалық сапаларына сәйкес өндірістің әртүрлі салаларында жылуды изоляция жасау мен өртке қарсы материал ретінде кеңінен қолданылады. Сонымен қатар ол көптеген құрылыс материалдары мен композияциялық қоспалардың құрамына кіреді, пластмасса, шифер, рубероид, фанера, фаолит, асбозурит, совелит және т.б. түрінде қолданылады. Асбест талшықтарының патогенездік әсері толық зерттелмеген.

Асбесттің фибриногендік әсері ұзақ жылдар бойы асбест құрамындағы бос кремнийдің қос тотығының босауынан деп саналған.Асбесттің ине тәрізді талшықтарының өкпе тініне механикалық әсері де болуы мүмкін. Кварц тәрізді, асбест талшықтарының беткейлік белсенділігінен макрофагтарға қарсы  белсенді орталықтардың пайда болуына көп көңіл бөліне бастады. Асбест талшықтарының ішіне макрофагтардың түсуі мүмкін. Асбестозда иммунды патологиялық процестер дамуы мүмкін екені жорамалданады.

Асбестоздағы фиброз силикатоздағыдай өзгешелеу болады, альвеолалық-септалық құрылымдардың арқасында фиброздың интерстиция-лық сипаты басым болады,  ол баяу дамиды ұсақ тамырлар мен плевраның қабырғаларына таралады.

Силикозға ұқсас түйіншектік өзгерістер кездеспейді және лимфотүйіндері сирек зақымданады. Асбестозда плевралық және плевралық-кардиялық жабысқақтар үнемі кездеседі. Силикозбен ажырату кезінде асбестозда фиброзды өзгерістер ортаңғы және төменгі бөліктерде жиі кездеседі, ал жоғарғы блігінде эмфизема белгісі анықталады.  Асбестоздың морфологиялық ерекшелігіне өкпе паренхимасында асбест денешіктерінің табылуы жатады. Осындай денешіктер тек асбестоз дамығанда ғана емес, сол секілді асбестпен қатынастағы адамдарда да кездесуі мүмкін. Асбест денешіктері қақырықта да анықталуы мүмкін.

Асбестоздың өкпелік түрінен басқа, кейінгі жылдары, плевралық түрі де кездесе бастады және онда өкпе тіні зақымданбайды да плевраның өзгерістері анықталады. Париеталды плеврада немесе тіпті перикардта диаметрі 1 см немесе одан кішірек болатын және өкпенің ортаңғы және төменгі бөліктерінің латералды жақтарында фиброзды ошақтар анықталады.

Клиникалық көрінісі.Асбестозбен науқас адамның шаңды стажы силикозбен салыстырғанда  ұзақтау болады да  18-20 жылға дейін созылуы мүмкін. Еңбек жағдайының өте нашар жағымсыз кезінде бұл стаж әлдеқайда қысқаруы мүмкін, 5-10 жыл арасында дамыған туралы әдебиеттер де кездеседі.

Басқа пневмокониоздардағы секілді  асбестозда адамның шағымдары мен клиникалық көрінісі әлсіз байқалатын бронхит пен өкпе эмфиземасына ұқсайды. Силикозға қарағанда асбестозда клиникалық көрінісі айқынырақ байқалады, ерте дамыған және айқын білінетін функциялық өзгерістермен ерекшеленеді. Обструкциялық синдромға біртіндеп диффузиялық өзгерістер қосыла бастайды да диффузды фиброз бен плевралық жабысқақтарға байланысты рестрикциялық-обструкциялық синдром өршиді.  Жалпы соматикалық бұзылыстары:  әлсіздік, дегбірсіздік, өңінің түнеріп бозаруы, саусақтарында «асбесттік сүйелдер» анықталады; ентігу, шырышты қақырықты жөтел, кеудесіндег қатты ауырсынулар (плевралық синдром), перкуссияда көбінесе жоғарғы бөліктегі босқорапты дыбыс, төменгі және ортаңғы бөліктерде ылғалды сырылдар, крепитация, плевраның үйкеліс шуы, кейде құрғақ сырылдар анықталады.

Қанда қабынудың салдарынан болған ЭТЖ артуы,  гипергаммаглобулинемия, РФ, АНФ, Т-лимфоциттердің функциялық өзгерістері.

Функциялық тесттерден: ӨӨС (өкпенің өмірлік сыйымдылығы) және  өкпенің желдендіру көрсеткіштері (ӨМЖ, пневмотахометрия көрсеткіштері) төмендейді, өкпенің қалдықты көрсеткіштері артады.

Рентгенде: өкпе суретінің торлануы, ұялануы, айқындануы және кейде өте айқын болатын созыңқы қараюлары мен ірі фиброзды алаңқайлар анықталады.

Асбестоздың 3 кезеңі болады. 1 кезеңінде өкпенің ортаңғы және төменгі бөліктерінде шеттен өкпе түбіріне қарай созылған жіңішке және қалың торланулар мен плевралық-диафрагмалық жабысқақтар анықталады.

2-ші кезеңінде  осы өзгерістер дөрекілене бастайды және әртүрлі пішіндегі созылыңқы қараюлар – яғни «ұнтақталған шыны» көрінісі анықталады. Өкпе түбірі симметриялы түрде  фиброзды қатаяды да кеңейеді, жабысқақтар айқындалады.

3-ші кезеңінде өте дөрекі торланулар, өкпенің барлық бөліктерін қамтитын диффузды қараюлар мен жүрек көлеңкесінің айқындылығы азаяды және плевралық-кардиялық жабысқақтар анықталады – яғни «түкті жүрек» көрініс байқалады.

Асбестоздың 2-ші және 3-ші кезеңдерінде лимфалық айналымның тоқырауынан және фиброз салдарынан Керли сызықтары немесе көлденең жолақтар анықталады.

Диагностикалық тұрғыдан асбестоздың плевралық түрі қиындық туғызады, себебі онда тек плевралық қана өзгерістер көбінесе париеталды плеврада ғана әктелген «ландкартқа ұқсас» шашырқы (бляшка) байқалады.

Осындай өзгерістер көбінесе ертеректе асбест шаңының аздаған концентрациясымен қатынаста болған адамдарда анықталады немесе кәсіптік қатынастан тыс ұзақ мерзімдегі қатынастар кездерінде (асбест кәсіпорны аумағында тұратындар немесе топырақта асбестті бар жерлердің тұрғындарында) байқалады.

Асбестоздағы асқынулар.

         Асбестотуберкулез. Силикозға қарағанда сирек кездеседі, алайда осындай асқынуға тек асбестоздың дамуы ғана емес, сонымен қатар асбест шаңымен тікелей қатынаста болған адамдарда да дамуы мүмкін. Көбінесе асбестозда инфильтрациялық өзгерістері мен үдемелі дамуына бейім емес және фиброзды тығыздалуыға бейім ошақты туберкулез байқалады.

         Асбестоз бен рак. Асбест шаңымен ұзақ қатынаста болу өкпе рагы мен плевраның мезотелиомасы дамуларына бейім тудыратыны бұрыннан белгілі.

Асбестоз жіті және сүлелі пневмониялармен, бронх демікпесімен, бронхоэктаз ауруымен асқынуы мүмкін. Соңғы екеуі сиректеу кездеседі. Асбестоз кезіндегі жіті пневмония ауыр ағымды болады және қиын анықталады, себебі біріккен фиброзды фокустар пневмонияның дамуын күшейте түседі. Сондықтан пневмониямен асқынуы клиникалық көріністеріне сүйене отырып қойылады және тек 1-ші және 2-ші кезеңдерінде ғана рентгендік зерттеде анықталуы мүмкін. Сүлелі пневмония асбестоз ағымын ауырлатады және диагноз қою өте қиынға түседі де тек ошақты пневмонияда ғана немесе тура бағытталған емнің айқын эффекті болғанда ғана  мүмкін болады. Кейде асбестоз ревматоидты артритпен асқыну мүмкін, сирек кездеседі. Асбестоздың ауыр ағымы фиброздаушы альвеолитке ұқсас болады.

Емдеуі мен еңбектік сараптауы. Асбестозға шалдыққан адамдарға тіпті 1-ші кезеңі болса да шаңмен, тітіркендіргіш газдармен қатынастағы жұмыстарды, жағымсыз метеорологиялық жағдайларда және ауыр физикалық жұмыстарда істеуге болмайды. Еңбекке жарамсыздық дәрежесін анықтау науқас адамның жалпы жағдайына, тыныс жүйесі бұзылыстарының дәрежесіне және жақын мерзімдегі болжамына негізделеді. Қатерлі ісік ауруымен асқынудың қауіптілігіне сәйкес  бұл адамдар үнемі онкологтардың қарауында болулары тиіс.

Талькоз бен басқа да силикатоздар.  Тальк дегеніміз магний силикаты, талшық, пластинка немесе аморфты масса түрінде кездеседі. Құрамында талькі бар топырақта басқа да минералдардың қоспасы болуы мүмкін: серпентин, термолит, долмит, кварц, т.б.  Осылардың қоспасының болуы тұрақты емес және осыған байланысты талькоздың ағымы әрқилы болуы мүмкін. Тальк резина, парфюмерия, радиотехника, пластмасса, машина дөңгелектерін жасайтын және басқа да өндірістерде қолданылады.

Тальк шаңының ұзақ әсері пневмокониоздың дамуын тудыруы мүмкін, ол ауру тальк топырағын алу мен өңдеу және өндірістің әртүрлі салаларында қолданылуы кездерінде дамиды.  Асбестозға қарағанда талькоз сирек кездеседі және клиникалық көрінісі мен ағымы жеңілдеу болады.

Клиникалық көрінісі  ауру белгілерінің әлсіз білінуімен сипатталады: тұрақсыз құрғақ жөтел,  әлсіз ентігу,  қытың тыныс, кейде ғана құрғақ сырылдар анықталады. Рентгенде: өкпенің ортаңғы және төменгі бөліктерінде  өкпе суретінің қатаюы мен деформациясы және бірен-саран ұсақ ошақты көлеңкелер мен өкпе түбірінің қатайып кеңейгені анықталады. Морфологиялық өзгерістері: тальк шаңдарының көп мөлшерде тұнуынан көбінесе перибронхтық және периваскулярлық интерстициялық әлсіз фиброздар, әртүрлі пішіндегі милиарлы созылыңқы  анықталады. Плевралық жабысқақтар сирек кездеседі. Функциялық өзгерістері көбінее жеңіл байқалатын обструкциялық-рестрикциялық синлроммен сипатталады.

Косметикалық ұнтақтың әсерінен дамитын пневмокониоздар. Толькозға өте ұқсас келеді, парфюмерия саласының жұмысшыларында жиірек кездеседі. Косметикалық ұнтақтың құрамында иальк,  ақ глина, цинк тотығы бар.  10-15 жыл қатынаста болған адамдарда дамиды. Енгігумен, жөтелмен, кеудесіндегі аурысынулармен, сыртқы тыныстың функциялық бұзылыстарымен сипатталады. Рентгенде – түйіншекті-интерстияциялық өзгерістермен байқалады, ал аурудың соңғы фазаларында – бір-біріне қосылған үлкен фиброзды ошақтар анықталуы мүмкін.

Талькоз бен косметикалық ұнтақтан болған пневмокониоздар туберкулезбен асқынулары мүмкін, бірақ сирек кездеседі.  Соңғы жылдары тальктің канцерогенді әсері байқалған.

Слюда шаңының салдарынан  пневмокониоздардың дамитыны байқалған. Сланц шаңдарынан туындайтын пневмокониоздардың мүмкіндігі әлі анық емес.

Оливинді пневмокониоз.  Сирек кездеседі. Оливин минералы дегеніміз магний мен темірдің отросиликаты, табиғи топырақ түрінде және техникалық өнім (мартен мен домна күлдері, ферромарганц және басқа да балқытулардың күлдері) түрінде кездеседі.  Оливин отқа төзімді заттар мен керамика өндірісінде және  металл құю цехтарында қолданылады.

Оливинді пневмокониоз  1 кезеңінен ары сирек дамиды және түріне қарай өкпенің ортаңғы және төменгі бөліктеріндегі интерстициялық типтегі  ұсақ торлы фиброзға жатады, кейде плевралық жабысқақтар дамиды. Тыныс функциясы қатты зақымданады. Морфологиясында бронхтарда қабыну процесімен қатар дөрекі талшықты дәнекер тінінің дамуы салдарынан альвеолалар аралық перденің қалыңдауы анықталады. Кей жерлерінде эмфизема байқалады. Клеткалық-шаңдық ошақтарында оливиннен басқа көмір мен темірі бар пигменттер, гигантты клеткалар мен жіңішке коллаген талшықтары табылады. Кейде рентген көріністерінің регрессиясы болуы мүмкін, сондықтан оны қатерсіз ағымды аурулар тобына жатқызады.

Каолиноз.  Глина (сары топырақ) шаңынан туындайтын пневмокониоз. Глина дегеніміз каолинит-гидроалюмосиликаттан басым тұратын минералдар тобы. Глина кірпіш-керамика өнідірісінде кеңінен қолданылады. Құрғақ глина шаңының ұнтақтау кезінде, өнімді кептіру мен жасау кездерінде пневмокониозды дамытуы мүмкін. Көбінесе ол интерстициялық немесе әлсіз білінетін ұсақ ошақты диффузды өкпелік пневмосклероздық процесс, ары қарай өршуге бейімсіз, көбінесе бронхитпен қабаттасатын ауру. Көбінесе фарфорщиктерде кездеседі, алайда қос тотықты кремнийдің басым болуынан оларды көбінесе силикоз не силикатоз деп анықталады.

Отқа төзімді зат өндірісінде  шамот шаңынан болған пневмокониоздар  өте белгілі. Шамот дегеніміз құрамында глина мен кремний топырағы бар күйдірілген глина. Шамто шаңында 20% дейін және одан жоғары қостотықты бос кремний болады. Осы пневмокониоз каолинозға жатқызылады және көрінісі силико-силикатозға ұқсас болады.  10 жылдық стажы бар адамдарда дамиды, интерстициялық фиброздың 1-ші кезеңінен ары қарай сирек дамиды, қатынасты үзгеннен кейін ары дамуға бейімсіз. Алайда кейде  күйдірілген шамотты ұнтақтау кездерінде  аурудың ауыр ағымдары байқалуы мүмкін және ол силикозға ұқсас болуы мен туберкулезбен асқынуы да мүмкін.

Цемент пневмокониозы.  Цемент дегеніміз кеңінен қолданылатын материал. Ол құрамына сәйкес әртүрлі болады: портландцемент, шлакопортландцемент, пуццоланды цемент, т.б. Осылардың барлығы химиялық құрылымына сәйкес силикат болып табылады және құрамдарында кремнийдің қос тотығы болады. Цементті дайындау клинкер деген затты ұнтақтау және басқа да заттарды қосу арқылы жүргізіледі. Клинкердің негізіне күйдірілген глина, известь жатады. Қосымша инфузорлы топырақ (аморфты қос тотықты кремний) қолданылады. Цемент шаңының ұзақ әсері кезінде  бронит жиі дамиды, ал пневмокониоздар сирек дамиды (тек көп концентрациясы немесе құрамында қос тотықты кремний көп болғанда). Көбінесе интерстициялы типке жатады,  ары дамуға бейімсіз болады. Тек кейбір цементерде (пуццоланды, қышқылға төзімді, кірпіш қалауға арналған) ғана силикозға ұқсас ауыр певмокониоздар дамуы мүмкін.

Кейде цементтен бронх демікпесі, дерматиттер, экземалар дамуы мүмкін. Цементпен қатынастағы адамдардағы аллергиялық өзгерістер оның құрамындағы хром қоысылыстарының болуына байланысты.

Слюда шаңынан болған пневмокониоздар.   Слюда дегеніміз пластинкалыұ минерал, табиғатта жиі кездеседі, кейде жер беткейіндегі қатпар түрінде болады. ОЛ құрамында суы бар алюмосиликат және әртүрлі болады: мусковит, биотит, флагонит, т.б.  Өте көп концентрациясын жұтқанда сүлелі бронхит, кейде ғана пневмокониоз дамиды.  Соңғысы сирек кездеседі және ол интерстициялық типте кездеседі, ары дамуға бейімсіз болады, фиброздың 1-ші кезеңінен аспайды.  Морфологиясында жайылған тінаралық склероз, альвеолалар аралық перденің, периваскулярлы және перибронхтық фиброз дамиды да эмфизема байқалады.  Ерекшелігі: өкпеде асбестке ұқсас слюда денешіктері анықталады және олар темірге оң нәтижелі реакция береді. Туберкулезбен асқына қоймайды.

Басқа да сиикаттардан адмыған интерстициялық немесе ұсақ ошақты пневмокониоздар кездесуі мүмкін: силлиманит, муллит, серицит, бентонит, фуллер топырағынан (балшықтың ерекше сорты), т.б.  Осылардың барлығына  әлсіз білінетін тінаралық фиброз бен аурудың ары даму мен асқынуға бейімсіздігі тән.

Білімдерін тексеруге арналған тест сұрақтары:

1.Силикатоздарға жатады:

1. цементоз

2. асбестоз

3. талькоз

4. оливиалық пневмоканиоз

5. барлық аталғандар

 

2. Асбестоз кезіндегі жиі асқынулар:

1. сұлелі пневмония

2. туберкулез

3. өкпе рагы

4. бронхоэктаз

5. бронх демікпесі

 

3. Жұмыс орнындағы кремнидің бос қос тотығының рұқсат етілген құрамы:

1. 2 мг/м³

2. 5 мг/м³

3. 50 мг/м³

4. 20 мг/м³

5. 15 мг/м³

 

4. Асбест шаңымен дем алғанда демалу жолдарының шырыштарының зақымдану әсерінің механизмі:

1. химиялық зақымдануда

2. механикалық  зақымдануда

3. иммунологиялық зақымдануда

4. пьезо-электрлік зақымдануда

5. барлық аталғандар

 

5. Силикатоздар — бұл келесі заттың шаңымен тыныс алудан болған пневмокониоз:

1. кремнидің бос қостотығы

2. кремнидің байланысқан кремнидің бос қостотығы

3. алюминий

4. мақта

5. бериллий

 

6. Шаңмен тыныс алатын еңбекпен байланысты жұмысшыларды кезеңді түрде медициналық қараулардан өткізу кезіндегі дәрігерлік комиссияның құрамы:

1. терапевт, рентгенолог

2. пульмонолог, гематолог, рентгенолог

3. пульмонолог, отоларинголог, фтизиатр

4. аллерголог, терапевт, фтизиатр

5. барлық аталғандар

 

7. Өндірістік шаңмен күресу жолдарын атаңыз:

1. өндірістік процестің рационализациясы, оның механизациясы және автоматизациясы

2. жалпы және жергілікті желдетуді ұйымдастыру

3. құралдардың герметизациясы, құрғақ әдістер жұмысын ылғалдыға ауыстыру

4. жеке бас қорғаныс заттарын қолдану

5. барлық аталғандар

 

8. Пневмоканиоздардың кеш кезінде ауру дамиды:

1. шаңмен байланысты үзгеннен кейін бірнеше жылдан соң

2. шаңмен байланысты үзгеннен кейін бірнеше айдан соң

3. шаңмен байланысты үзгеннен кейін бір жылдан соң

4. барлық аталғандар

5. барлық аталғандар дұрыс емес

 

9. Асбестоздың 3 кезеңіне бәрі тән, тек:

1. диффузды пневмосклероз

2. эмфизема

3. оң қарыншаның ұлғаюы

4. бронхоэктаздардың қалыптасуы

5. сол жақ қарыншаның ұлғаюы

 

10. Пневмокониоздың қандай түрлерінде жиі өкпенің қатерлі ісігі дамиды?

1. Силикоз

2. Талькоз

3. Асбестоз

4. Цементоз

5. Силикотуберкулез