Дәріс мақсаты: Ортаның ағзаға әсер етуші және басқа тірі ағзалармен байланысын экологиялық адаптация формалары мен негізгі жолдары туралы заңдылықтарды түсіндіру.

Тақырып сұрақтары:

1. Ағза және орта.

2. Факторлардың өзара байланысы.

3. Оптимум заңы.

Ағза — француздың – organisme, латынша -  organiso – құрамын, сыртқы құрылым беремін деген сөздеріндегі мағынаны береді.

Кең көлемде алатын болсақ, тірі ағза — дегеніміз, бір-бірімен байланыста болатын және бір-біріне бағыныңқы болатын элементтерден тұратын және олардың өзара байланыстары мен құрылысы  біртұтас құрылымды беретін биологиялық жүйе болып саналады.

Ағза деген ұғымға тек жеке даралар (индивидтер) ғана емес, колониямен өмір сүретін (колониялы ағзалар), отбасы (жануарлардағы), популяция, биоценоз және тағы басқаларда кіреді.

Қысқаша алғанда, ағза-дара, индивидиум, «тірі дене».

Тіршілік ортасы – ол, табиғаттың тірі ағзаны қоршап тұрған және онымен тікелей  өзара байланыстағы бөлігі. Тірі ағзалар өте күрделі және ауыспалы өмірде тіршілік етеді, олар сол ортаның  әсеріне байланысты үнемі өзгереді, тіршілік әрекеттерін үнемі өзгертіп отырады. Ағзалардың ортаға бейімделушілігі – адаптация деп аталады.

Ортаның ағзаға әсер етуші жекеленген бөліктері мен құрылымы – экологиялық факторлар деп аталады. Экологиялық факторлар табиғаты жағынан және ағзаға әсер ету әрекеттері жағынан әртүрлі болады.

Абиотикалық факторлар — табиғаттың  өлі элементтері: температура, жарық, радиоактивті сәулену, қысым, ауаның ылғалдылығы, судың құрамындағы тұздар, жел, ағымдар, жергілікті жер релефтары және т.б.

Биотикалық факторлар – бұл тірі  денелердің бір–біріне  тигізетін әсерлері.

Антропогендік факторлар – адамның  табиғат компоненттеріне  әсер еткен іс-әрекеті (оңды немесе теріс әсерлер).

Орта факторлары және олардың ағзаға әсері.

      Тірі ағзаларға  экологиялық факторлардың  әсер етуші жалпы заңдылықтары:

1.Оптимум Заңы.

2.Әсер етуші фактордың  түрлі  функцияларға әсерінің  бір жақты болмауы. 3.Өзгергіштік, вариабелділік  және  түрдің жеке даралардың орта  факторларының әрекетіне  жауап қайтару реакциясының  әр түрлі болуы.

4.Әсер етуші әр факторларға түрлер әр түрлі жолдармен бір–бірімен байланыссыз, өз бетінше  бейімделуі.

5.Жеке  түрлердің  экологиялық спекторы төмендемейді. Әр түрдің  өзіндік экологиялық мүмкіншіліктері бар.

6. Факторлардың өзара байланысы.

7. Факторларды шектеу ережелері.

Негізгі абиотикалық факторды және  ағзаның оған  адаптациялануын қарастырайық.

Жарық. Күн сәулелерінің спекторының  әртүрлі бөліктеріндегі сәулелену ағзаға әртүрлі жағдайда әсер етеді.

Көрінетін  жарық  өсімдіктерге оларда жүретін фотосинтез процесі үшін қажет. Түрлерді жарықсүйгіш (Фотофилдер) және көлеңкесүйгіш (фотофобтар) деп бөледі.

Ұзын толқынды ультрокүлгін сәулелерге (УКС) өте белсенділік тән. Олардың көп мөлшері  қауіпті, ал аз мөлшерде  көптеген түрлерге -  өте қажет. Олар өте күшті бактерицидті әсер етеді, антирахитік дәрумен Д түрінде қабылданады, терінің  күюін  (терінің  қорғаныштық реакциясы) қамтамасыз етсе, инфрақызыл түсті ұзындығы750 мм.-ге жететін ұзын толқындар  ағзаны  жылулықпен қамтиды.

Жасыл өсімдіктер өміріндегі жарықтың ролі:

1). Хлорофиллдің  пайда болуы (фотосинтез).

2). Лептесіктердің жұмысын  қалыптастырады (газ алмасу және  транспирация), ферменттердің белсенділігін арттырады, ақуыз және нуклеин қышқылдарының  биосинтезін  жақсартады.

3). Жасушаның бөлінуі мен созылуына, өсуіне  және өсімдіктің дамуына  әсер етеді,  жеміс беру мен гүлдеу мезгілдерін анықтайды, сонымен бірге өсімдіктердің формасының қалыптасуына да әсер етеді.

Жарыққа байланысты  болатын экологиялық топтар:

1. Жарық сүйгіштер (жарықтағы) – гелиофиттер.

2. Көлеңке сүйгіштер (көлеңкедегілер) – сциофиттер.

3. Көлдеңкеге төзімділер – факультативті  гелиофиттер.

Жануарлар үшін жарық кеңістікте бағытты бақылауға , көруге ғана қажет.

Температура. Тіршілік  үшін  қажетті температура мөлшері 0-дан басталып, +50°С–қа дейінгі температура аралықтары, осы температура аралықтары ақуыздың  нормадағы құрылысы және  қалыптасуы жүреді. Бірақ кейбір ағзалар осы мөлшерден  тыс температура  мөлшерінде де тіршілік ете алады:

1. Криофилдер – суықты қажет ететін  түрлер.

2. Термофилдер – керісінше, жоғары температураны қажет етуші  түрлер.

Өсімдіктердің температураға адаптациялануы:

       Төменгі температураға:

1.Суыққа төзімсіздер. 2.Аязға төзімсіздер. 3.Мұзға төзімділер (аязға төзімділер).

Жоғарғы температураға :

1.Салқынға төзімділер. 2.Ыстыққа төзімді эукариоттар. 3.Ыстыққа төзімдіпрокариоттар.

Жануарлардың температураға адаптациялануы :

1.Химиялық терморегуляция.  2.Физикалық терморегуляция. 3.Ағзалардың өзін -өзі көрсетуі.

Ылғалдылық. Су  — барлық ағзалардың тіршілігіне қажетті жағдай.

Суға байланысты өсімдіктердің  экологиялық топтары.

Гидатофиттер – суда толығымен немесе біршама бөлігімен  тұрып өсетін өсімдіктер.

Гидрофиты – құрлық –су өсімдіктері, олардың  көпшілік бөлігі суда өседі, су тоғандарында, шалшық суларда, балшықтарда өсетін өсімдіктер.

Гигрофиттер – құрлықтағы өсімдіктер, олардың көпшілігі ылғалды  ауасы бар жерлерде, ылғалды топырақта өседі.

Мезофиттер – аздаған және  өте  шөлді  жерлерде өсетін өсімдіктер.

Ксерофиттер -  ылғалы жеткіліксіз жерлерде өседі.

Суккуленттер – бойына  шырын жинаған шырынды өсімдіктер, оларда суды  паренхималары мен  түрлі  органдарында жинау қабілеттері бар.

 

Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:

Тапсырма:

1.Таблицаны толтыру.

Негізгі экологиялық факторлар сипаттамасы

Экологиялық факторлардың негізгі топтары	Мысалдар

2. Факторлардың өзара байланысына мысалдар келтіріңдер.

3. Өз тұрғылықты жерлеріндегі сыртқы ортадағы бір фактордың шектеулі әсеріне мысалдар келтіріңдер.

4. Схеманы толтыр.

Экологиялық факторлар мен олардың әрекеті

 

 

6. Далалық және шөлдік жағдайларға шектеулі факторлардың мысалдарын келтіру.

7. Сыртқы  әсер етуші факторлардың абиотикалық және биотикалық деп бөлінетіндігі белгілі, эвалюцияда осы екі фактордың қайсысы негізгі рөл атқарады?

8. Неліктен, ортаның салыстырмалы түрде алғандағы қарапайым жағдайында сол жердегі түрлердің аздығы байқалады?

9. Бекіре мен лесос тұқымды бағалы балықтардың өсуі мен дамуын шектеуші қандай факторлар?

10. Тік тұрғанда аяғына түсетін дене салмағы 1 см² 30 г болған жануардың қозғалысы борпылдақ қарда өте қиын. Сілеусінде ол 422, ал бұғыда – шамамен 1 см² 500 г. Бірақ, жарты метрлік қабатты қарда сілеусін үшін белсенділігін шешуші фактор бар да, бұғыда жоқ. Сіз қалай ойлайсыз, неліктен?

11. Мұхиттың тропикалық аудандарында жылу да, жарық та көп, бірақ тіршілігі аз. Бұл аудандарды мұхиттық дала деп атайды. Қалай ойлайсыздар, бұл жерде негізінен жануарлар тіршілігіне қажетті біржасушалы балдырлардың көбеюін шектейтін қандай факторлар?

12. Көшеттерді өсіретін оптималды температура мен ылғалдылық ұсталып тұратын теплицада судың келуі тоқтатылды. Бұзылуды жөндеуге екі күн уақыт керек. Агроном осы уақыт ішінде жылудың берілуін тоқтатуды ұйғарды. Ол неліктен солай істеді және онысы дұрыс па?

13. Ұнда болатын микроскопиялық кенелер астық сақтайтын қоймаларда өте көп болады және өте тез көбейеді де астықты мүлдем түкке жарамсыз күйге келтіреді. Жұмыртқаларының дамуына оптималды +20-22⁰ температурада 3-4 күн қажет, ал +10⁰ болғанда жарты айға созылады. Ал кенелер +45-50⁰-қа шыдамайды. Олар астық 10-12% ылғалды болса құрғақшылықтан өледі және 70 %-тен астамы көгерген саңырауқұлақтардың пайда болуынан өледі. Улы химикаттарды қолданбай-ақ астықты қалай сақтауға және кенеден қалай құтылуға болатын әдісті табуға болады?

14. Неліктен жер бетіндегі халықтарда қанағаттану сезімі жоғары бағаланып, моральдық нормаға кірген?

15. Оптимум заңының бұзылуы қандай ауылшаруашылық іс-әрекеттерде байқалады?

16. Оптимум заңына «Ботқаның дәмін маймен бұзбайсың» деген нақыл қайшылық етпейме?

17. Адамға қатты әсер ететін у – оптимум заңына әсер ете ме?

18. Өздеріне қажетті микроклиматтық жағдайларды жасау негізінде адамдар арктикалық қатты суықта да, аптап ыстықта, космостық ызғырықта да өмір сүре алады, олай болса, температура адамның іс-әрекетіне шектеуші фактор бола ала ма?

19. Кез келген климаттық факторлардың бірінің сандық маңызы шектелсе, сол түрге қаншалықты оңтайлы жағдай жасалса да тіршілік етуге мүмкіншілігін жояды. Осы жағдайларды нақты нақты мысалдармен дәлелдеңіздер.

20. Таблицаны толтырыңыз:

Климаттық факторлардың ағзаларға әсері.

Негізгі климаттық факторлар	Ағзаларға биологиялық әсері	Түрлі фактолардың маңызына бейімдеушілік мысалдары
		Минималды	Максималды

Тірі ағзалардың неорганикалық ортаға әсерлері. Бұл әсерлер қандай жағдайларға әкеліп соғады?

Әдістемелік нұсқаулар:

1. Әдебиеттермен жұмыс.

2. Сұрақтарға жауап әзірлеу.

3. Мына төмендегі тапсырмаларды орындап, жазбаша жауап бер, таблица толтыру..

Ұсынылатын әдебиеттер: (30, 10, 13, 15, 18, 22, 23, 28, 39).