Ертеңгі  келер  күннің  бүгінгіден  нұрлырақ  болуына  ықпал  етіп, адамзат  қоғамын  алға  апаратын  құдіретті  күш тек  білімге  ғана  тән. Қай  елдің  болсын  өсіп  өркендеуі, өркениетті  дүниеде  өзіндік  орын  алуы оның  ұлттың  білім  жүйесінің  деңгейіне, даму  бағытына, тікелей  байланысты. Жалпы  әр  халықтың  ұлттық білім  беруі  сол  елдің  экономикалық  дамуына, халқының  тарихи  тағлымына, мәдениетінің  деңгейіне  сай  болуы  керек. Ұлттың  табиғатына  терең  бойламаған  бәйтерек,тамыры  жер  бетіне  ғана  жайылған  дарақ  сияқты, жел  соқса, шайқалып  жылдам  қопарылып  түседі. Мемлекет  болашағы  бүгінгі  жеті  жасар  ұрпақтын  білімі  мен  тәрбиесіне, іскерлігі  мен  парасаттығына  тікелей  байланысты.

Осы  бағытта  жас  ұрпақты, қазақ  халқының  көне  дәуірден  өшпес  мұрасы  болып, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден  балаға  сабақтасып,өзіндік  тарихымен, әдет-ғұрыпымен, сәндік, көркемдік  жолымен, көшпенді  елімізді  бүкіл  әлемге  өзінің  ерекшелігімен  таныта  білген -қолөнер.

Қолөнердің  халықтық  әлеуметтік, салт  тұрмысында  алатын  орнының  қаншалықты  биік, жоғары  екеніне, нақышына  келтіріліп  әдемілік, әсемдік  дүниенің  ауқымын  кеңейткен ол ою-өрнек. Өткен  өмірімізден  өшпес  мұра  болып, материалдық  мәдениетімізбен  қатарласып, сабақтасып  келе  жатқан  ою-өрнек.

Ою-өрнектің  таралуы  қолөнер, тұрмыс  заттарының  өркендеуімен байланысты. Олардың даму процестеріне халықтық әлеуметтік сана-сезімінің,  болмыс  тіршілігінің  жанданып, мәдениетінің  өсіп, тұрмыс  жағдайларының  жақсаруына да әсері  болды. Сонымен  қатар  ою-өрнектің өркендеуіне  ата-бабаларымыздың сезімдік талғампаздық дүниесі, қоршаған табиғат аясы, туған жердің қасиетті топырағы мен тоғай- тауларының құлпырған реңк-түрлері, шикізат байлықтары да қатты ықпал етті. Ұлтқа тән өзіндік ою-өрнек негіздері қалыптасып дәстүр алды. Пішу, үлгі алу, және басқа  материалға  көшіріп  әсемдеу  жолдары  дамыды. Кілемге, киімге, сырмаққа, ыдысқа, қару  жараққа, үй  жиһаздарына  арналған ою  түрлері  қалыптасқан. Олай болса, ою-өрнек  бүгінгі тіршілік  өмірімізге  бірден  дайын  күйінде  келмеген. Ою-өрнек  адам  баласының ақыл-ойларының толып-толқуымен жүрегінің лүпілінен, өзін  айнала қоршаған ортадан туған образдар. Гүлдің, жапырақтың, жан-жануарлардың бейнелері сол қалпында берілмей, көшірілмей, образдар  арқылы  ою-өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше  мәнерімен, үндестікпен, әуенмен жеткен. Бұл  халықтың  білімінің, шеберлігінің  өсіп, ою-өрнек өнеріне қосқан  үлесі, тапқырлығы, данышпандығы.

Ою-өрнекті  зертеп  не  екенін басқа  елдерге  жеткізген, көптеген  шет  елдердің саяхатшылары, тарихшылары, этнографтары, археолог-ғалымдары, айта  кетсек, Г.Н.Потанин, В.В.Стасов, П.С.Паласс т.б айтуға  болады.                           Қазақ  елінің  топырағынан  жаратылып, жоғары  дәрежелі  білім  алып, қазақ  қолөнерін  жоғары  бағалап, талдау  жасап, ою-өрнекті  топтастырып  бір  жүйеге  келтірген  этнограф  тарихшы, әдебиетші, өнер  танушы  аталарымыз  Ш.Уалиханов, Ә.Марғұлан, Ө.Жәнібеков, Х.Арғынбаев, Т.К.Бәсенов т.б.жұмыстарын  айта  кетуімізге  болады. Қазіргі  таңда, жас  елде  көне  өнер  түріне  сүйіспеншілік, оны  үйрету  процестері  көптеген  елді мекендерде, ауыл-қалаларда  тез  дами  бастады. Мектертерде  үйірмелер, арнаулы  сабақтар  жүргізіліп  көрмелер  ашылды. Көптеген  шағын        кәсіпорындар, кооператив-тер киім, кілем, ыдыс, ағаш  бұйымдарды  жасауда  ою-өрнектерді  көптеп  қолдана  бастады. Оюдың  өзіне  тоқталатын  болсақ   заттың, бұйымдардың, жиһаздардың, ғимараттардың  сыртқы пішініне, түріне,  шығармашылық  әуеніне ерекше мәнер, қосымша әсер беріп, қарпайым симетриялы  элементтерден  құрылып, ырғақ, теңеу, рең  арқылы  түзу  жазықтықта  немесе  шаршы, ромб, шеңберлерде  тұйықталып  орналасқан  әшекейлі  өрнекті  айтады. Заттың  бұйымның сыртқы пішініне, алатын орнына, атқаратын  қызметіне, пайдалану мақсатына және шикізат түрлеріне қарай ою-өрнекті ойып, бояп, қашап, құйып, бедерлеп, өріп, заттардың түр-пішініне үйлестіре іске пайдаланған.

Оюлар әр шикізаттың физикалық қасиетіне, пайдаланатын өнер бұйымының қолдану аясына байлынысты рельефті, барельефті болып шешіліп, жазықтықта қалай қолданылса, кеңістікте де солай орын ала білген.

Ою-өрнектің классификациялық негізгі мәнері төрт топқа бөлінеді. Олар: 1. Геометриялық ою-өрнектер; 2. Жан-жануар, хайуанаттар ою-өрнектері; 3. Өсімдік тектес ою-өрнектер; 4. Космогониялық (аспан, көк әлемнің жер дүние сырын бейнелейтін) ою-өрнектер жатады.

Сондықтан ою-өрнектерге талдау жасап, әр классикалық топқа бөлмес бұрын ою-өрнектің негізгі құрылымы қалай, оюдың негізгі ерекшелігі неде, композициялық орналастыру ережесіне, ою-өрнектің пішінін, құрылысын, образдық белгісін өзгертуге симметрияның әсері?- деген сұрақтарға жауап беруіміз керек. Ою-өрнекті сәулет, кескіндеме қолданбалы өнерде, қолдан шыққан барлық өнер заттарын көркемдеуге, әсемдеуге пайдаланған.

Осы орайда ою-өрнектің өзін екі топқа бөлуге болады. Біріншісі, ешқандай заттарды көркемдемей–ақ өз алдына жеке әшекей ретінде қолданылып, көрермендерге эстетикалық сүйсініс, әсер береді. Бұндай жағдайда оның көркемдік, әсемдік жақтары пайдаланады. Екінші түрінде шебердің қолынан шыққан заттарды, көркемдеп, толықтырып, айрықша көрініс, сән мән-мағына береді. Яғни, ою-өрнек жасалған заттан ерекше бөлінбей оның формасын, пішін- түрлерін шешеді. Осындай бұйымдар күнделікті тұрмыста пайдалануымен қатар, көрермендерге эстетикалық  ләззат және рухани байлық болып ерекше сезімге тәрбиелейді.

Қазақ ою-өрнектерінің өздеріне тән сыңыр ою, тең, жүздеме ою секілді композиция құрылымы қалыптасқан. Аталған оюларда да комлозицяның классикалық-орталық бөлік, шет, жиек, фон негіздерімен бірге, симметриялық тепе-теңдік, тұйықтық, орнықтылық категориялары сақталған.

Жан-жануарлар қазақтың ою-өрнегінің ішіндегі ең көп тараған, ең көп қолданылатын түрі. Жабайы аңдар мен ұшатын құстар, малдар адам баласына ішетін сусын, жейтін тамақ, киетін киім болып ғасырлар бойы асырап келе жатқанын айтудың қажеті жоқ. Ата-бабамыз малдың ерекше қасиеттерін бағалап, ән-жырға, күйге қосты. Образдары шығармаларға, бейнелері қолөнерде ою-өрнекке айналды. Сондықтан хайуанаттар оюларының тамыры тереңде жатыр. Бұл оюдың негізін «қошқар мүйіз» өрнегі қалайды. Осы мүйіз түріндегі оюмен әшекейленіп, безендірілмеген ұлттық дәстүрлі бұйым, дүние-мүліктер, заттар  жоқ десек қателеспейміз. Бұл өрнек қолөнер түрлерінің барлық салаларында кездеседі және кеңінен қолданылады. Ою-өрнекпен зергерлер, шеберлер алқа, сырға, білезік, сырмақ, текемет, кілем, түскиіз, сандық-кебеже, киім кешектерді тағы да басқа тұрмыста қолданып жүрген заттарды өз ырғақ мәнерімен безендіріп отырған.

Ою-өрнектің мектепке қолданудың өзі оқушылардың қол шеберліктерін дамытып, ой-өрісін кеңітіп, эстетикалық талғамдарын байытады. Және де түзу сызық,  қисық сызық, шеңбер сызғанда тигізер пайдасы мол. Сол сияқты симметрия туралы толық түсінулерге, көру, байқау қабілеттерін дамытуға, шексіздік туралы, композициялық құрылымның дұрыс орналасуын бақылауларына көп көмегі бар.

Оқушылар өз жасаған заттарын, айта кетсек, қыз балалар технология сабағында жасаған көрпешелерін, жастықшаларын, ал ұлдар жасаған домбыраларын, сандықшаларын, қобдишаларын ою-түрлерімен әшекейлеп, көркемдеп, әсемдеп, өмірде өз қажеттеріне пайдалана алады.

 

Әдебиеттер

1.Ж.Балкенов. Ұлттық ою өрнек. Қарағанды, 1998ж.

2. Қ.Болатбаев. Бейнелеу өнері. Атамұра, 1993 ж.

 

Ахметжанов  М.М   

61 орта  мектебінің  бейнелеу

өнері  пәнінің  мұғалімі