Қарында өнделген қорек жеке-жеке үлеспен ащы ішекке өтеді. Ащы ішек үш бөлімге — ұлтабар ұшына (жіңішке ішекке), аш ішекке, мықын ішекке бөлінеді. Ащы ішекте қоректік заттар ең соңғы өнімдерге дейін ыдырап, денеге сіңеді. Мұндай күрделі процестердің атқарылуына ішек қуысына ферметтерге бай ас қорыту сөлдерінің бөлінуі және ішектің кілегей қабығының құрылымдық ерекшеліктері әсер етеді.

Кілегейлі қабықтың 1 см2-де 2500-ге дейін ішек бұрлері орын тебеді. Сондықтан ішектің ішкі беткейі барқыт түгіне ұқсас. Осыдан ішектің сору (сіңіру) беткейі 20 еседен артық ұлғаяды, адамда ол шамамен 200 м2.

Соңғы жылдары электрондық микроскоп көмегімен ішектің кілегейлі қабығын түзетін энтероциттердің беткейінде субмикроскопиялық өсінділердің болатыны анықталған. Оларды микробурлер деп атайды. Әрбір Жасушаның бетінде 3 мыңға дейін микробүр болады. Олардың әрқайсысының ұзындығы 0,55-1,1 мкм, жуандығы — 0,05 -0,08 мкм шамасында. Ішек кілегей қабығының 1 мм2 50-200 миллионға дейін миіфобүрлер болады. Энтероцит беткейіндегі микробүрлер жиынтығын кірпікті көмкерме деп те атайды. Түйеде микробүрлер ұлтабар ұшынан бастап кездеседі. Осы микробүрлер ішектің сіңіру беткейін тағы да 30 есе ұлғайтады.

Сонымен, ащы ішекте қоректік заттар ақырғы өнімдерге дейін ыдырап, суда оңай еритін қосылыстар, — соңғы өнімдер түзіледі де, олар орасан үлкен сіңіру беткейі арқылы қан немесе лимфаға сіңеді.

Бауыр — ас қорыту жүйесінің ең ірі безі, паренхималы мүше. Оның негізін бауыр бөлікшелерін түзетін гепатоциттер (бауыр Жасушалары) құрайды. Әрбір бөлікшелер ішінде қан капиллярларының торы орналасады. Бауыр Жасушаларынан өт капиллярлары бастау алып, онда осы Жасушаларда түзілген өт бөлінеді. Капиллярлар тоғыса келіп өт өзекшелерін, олар өз кезегінде бауыр өзектерін құрайды. Бұл өзектер бірігіп, жалпы бауыр өзегін, ал ол өт қабы өзегімен бірігіп, өт өзегін түзеді. Өт өзегі ұлтабар ұшына ашылады.

Бауырда өт толассыз түзіледі, себебі өт бауыр Жасушаларының түзіндісі ғана емес, бөліндісі де болып табылады. Өттің құрамында ас корыту процесіне қатыспайтын холестерин, лецитин, холин, дезоксихолин, литохолин, өт ішгмештері (билирубин,биливердин) сияқты зат алмасу өнімдері де болады. Ал, ішек қуысына өт тек ас қорыту үстінде қорек қабылдаумен байланысты бөлінеді. Қоректену аралығында өт өт қапшығында жиналады. Жылқыда, түйеде, бүғыңа, кептерде, егеуқүйрықта өт қабы болмайды, оның рөлін бауыр өзегінің кеңіген жері — өт цистернасы атқарады. Сондықтан организмде өттің екі түрі болады бауыр өті және қапшық өті. Олар бір-бірінен негізінен физикалық қасиеттерімен ерекшеленеді. Қапнтың өті қоюлау, қоңыр-қай келеді де, оның тұтқырлығы мен тығыздығы бауыр өтімен салыстырғанда жоғары болады. Оның себебі өт қабынан судың едәуір мөлшері кері сорылады. Қапшық өтінің құрамында 85% су болса, бауыр өтінде бұл көрсеткіш 97,5% құрайды.

Ащы ішек ас қорыту жолының ең ұзын бөлігі. Оның ұзындығы ірі қарада 40-49 м, түйеде 20-25 м, қойда 24-26, жылқы мен шошқада 20 м шамасында, сыйымдылығы ас қорыту жолы сыйымдылығының 20-30 пайызын құрайды. Ащы ішек қуысына өт, ұйқы, безінің сөлі және ішек сөлі құйылады. Осы сөлдер құрамындағы ферменттер әсерімен ішек қуысыңда белоктар -амин қышқылдарына, көмірсулар -моносахаридтерге, майлар — глицерин мен май қышқылдарына ыдырайды, демек соңғы ыдырау өнімдері пайда болады. Аталған өнімдер ас қорыту жолының осы бөлімінде денеге үлкен қарқынмен сіңеді. Оған ішектің кілегей қабығының құрылымдық ерекшеліктері мүмкіндік береді. Кілегейлі қабықтың ішек қуысына қараған бетінде орасан көп микроскопиялық өсінділер -бүрлер болады. Бұл бүрлер бір қабат призма тәрізді Жасушалармен көмкерілген. Олардың дәнекер ұлпадан құралған нәзік тұлға сүйеніші болады да, оның ішінде қан тамырларының капиллярлары, лимфа тамырлары, көрсеткіші 5,5-6,5, тығыздығы 1,035-1,045, ал бауыр өтінде бұл көрсеткіш тиісінше — 7,4 — 8,0 және 1,010 — 1,015.

Ас қорыту процесінде өт маңызды рөл атқарады. Өт ұйқы безі сөлі мен ішек сөлі құрамы ндағы ферменттердің әрекетін жандандырады, оның құрамы ндағы өт қышқылдарының тұздар ы майларды эмульсиялап, олардың қорытылуын жеңілдетеді, майлардың ыдырау өнімдерінің сінуін қамтамасыз етеді. Өт ішек қимылын күшейтіп, қарыннан өткен қышқыл жынды бейтараптайды, ішек қуысында ферменттер ерекетіне қолайлы жағдайлар туғызады, майда еритін А, Д, Е, К дәрмендәрілерінің сіңуін жеңілдетеді.

Төулігіне адам 7001200 мл, ит — 200- 300 мл, қой — 800- 100 мл, шошқа — 2,5 — 3 л, жылқы — 5-6 л, ірі қара — 7-9 л өт бөледі.

Бауыр зат алмасу процесінде де маңызды орын алады, тосқауыл-дық (барьерлік) қызмет атқарады. Бауырда гликоген жинақталады, амин қышқылдары күрделі биохимиялық өзтерістерге үшырап, жылу түзіледі, зат алмасу процесінің барысында түзілген уытты заттар (ам~ миак, индол, фенол, скатол, крезол т.б.) залалсызданады.

Ұйқы безі — аралас без, оған әрі ішкі секрециялық, әрі сыртқы секрециялық қызмет тән. Сыртқы секрециялық қызмет нәтижесінде бұл без сөл бөліп, ас қорыту процесінде маңызды рөл атқарады.

Ұйқы безінің сөлі түссіз, мөлдір, сілтілік реакцияси бар (рН -7,2- 8,5) сұйық зат. Оның құрамында 98 — 99% су және 1-2% органикалық және бейорганикалық заттардан құралған құрғақ зат болады. Ұйқы безі сөлінің ферменттік құрамы өте күрделі. Әрекеттеріне қарай ферменттерді үш топқа жіктеуге болады. Трипсиноген, химотрипсиноген, карбоксиполипептидаза, пептидаза ферменттері — белоктарды; амилаза, мальтаза, лактаза ферменттері — көмірсуларды; липаза, фосфолипаза ферменттері — майларды ыдыратады.

Трипсиноген — бұйығы фермент. Ол ішектің кілегейлі қабығынан бөлінетін энтерокиназа ферментінің әсерімен белсенді күйге — трипситнге айналады. Трипсин басқа бұйығы фермент — химотрипсиногеңді химотрипсинге айналдырады. Трипсин мен химотрипсин пептидтік тізбектерді пепсин әсер етепейтін тұстарынан бөлшектейді, белоктардың полипептидтік тізбектерін қысқартады. Одан әрі бұл полипептидтер пептидаза ферменттерінің әсеріне ұшырап, амин қышқылдарына ыдырайды. Карбоксипептидаза пептидтік тізбектің карбоксил тобы бар тұсынан жеке амин қышқылдарын бөлшектесе, аминопептидаза — тізбектің еркін амин тобы бар жеріне әсер етеді.

Ұйқы безі сөлінің құрамындағы амилаза крахмалды, гликогенді және амилопектинді декстрин мен мальтозаға ыдыратады. Одан әрі мальтаза ферменті мальтозаны глюкозаның екі молекуласына, сахараза (инвертаза) ферменті — сахарозаны глюкоза мен фруктозаға айналдырады. Демек, көмірсулардың ыдырауы нәтижесінде моносахаридтер түзіледі.

Липаза ферменті майларды моноглицеридтерге, глицерин мен май қышқылдарына айналдырады. Ал, фосфолилаза фосфолипидтерге әсер етіп, оларды май қышқылдарына, глицеринге, фосфор қышқылы мен холинге ыдыратады.

Ұйқы безінің сөлі ет қоректілерде мезгіл-мезгіл, тамақ қабылдаумен байланысты, ал өсімдік қоректілерде (малда) толассыз бөлінеді де, азықтандыру үстінде оның бөліну қарқыны күшейеді. Тәулігіне адам — 500-800 мл, ит 200-300 мл, қой — 500-600 мл, сиыр 7-7,5 л, жылқы 7,5 — 8,5 л сөл бөледі.

Ұйқы безінің сөлі рефлекс түріңде ауыз қуысының рецепторлары тітіркенгенде бөлінеді. Секрециялық нерв рөлін кезеген және симпатикалық нерв атқарады. Кезеген нерв құрамында сөл бөлу процесін жандандыратын және тежейтін талшықтар болады. Ұйқы безі сөлінің түзілуін ұлтабар ұшынан бөлінетін секретин гормоны жандандырады, ал панкреозимин гормоны сөл құрамында ферменттер мөлшерін арттырады.

Ішек сөлі ішек қабырғасында орналасқан бездерде түзіледі. Ащы ішектің алдыңғы бөлімінің кілегей асты қабығында бруннер бездері, ал оның ұзына бойының кілегей қабығында либеркюн бездері орналасады. Бруннер бездері бөлетін сөл құрамы мен қасиеттері жағынан қарынның пилорус аймағының сөліне ұқсас . Ол түссіз, қою, сілтілік қасиеті бар сұйық . Оның құрамында бокал тәрізді Жасушалар бөлген шырыш, қышқылдық ортада әрекет ете алатын пепсинге ұқсас фермент және майлар мен крахмалды ыдырататын ферменттер болады. Адамда қарын жыны ішекке өткенге дейін ұлтабар ұшында әлсіз сілтілік орта (рН — 7,2—8,0) сақталады. Ішекке қарын жыны өтісімен мұндағы орта кышқылдық жаққа ығысады да, соңынан ішекке қүйылған сөлдердің әсерімен қышқылдар бейтараптанады. Соңдықтан ұлтабар ұшында рН — 4,0—8,5 аралығында ауытқып отырады.

Жалпы алғанда ішек сөлі ірімтіктелген түйіршіктері бар, щырышқа бай, лайлы сұйық . Ол тығыз бөліктен және сұйық заттан тұрады. Ішек сөлінің құрғақ затының құрамында натрий, калий, кальций элементтері, карбонаттар, хлоридтер сияқты бейорганикалық қосылыстар мен әр түрлі органикалық заттар — шырыш пен ас қорыту ферменттері (энтерокиназа, пептидазалар жиынтығы, амилаза, мальтаза, лактаза, сахараза, липаза) — болады.

Ішек сөлі құрамындағы ірімтік түйіртпектер ішек кілегей қабығынан сыдырылып түскен эпителий Жасушаларынан, шырыштан және холестериннен тұрады. Түйіртпектер құрамында көп мөлшерде тұтылған (адсорбцияланған) ферменттер болады.

Ішек сөлінщ екінші бөлігін (фазасын) сілтілік реакциялы сарғыш сұйық құрайды. Ішек сөлінің рН-ы — 8,16—8,68, түтқырлығы — 11,6— 17,06, тығыздығы — 1,004-1,014.

Ішек сөлі жалпы секрециялык, процеске тән зандылықпен бөлінеді. Сонымен қатар ішекте сөл бөлудің голокриндік (морфонекроздық) түрі кең орын алады. Ішек эпителийі өте қарқынды жаңарып отырады. Кілегей қабық Жасушалары ішек қуысына үздіксіз сыдырылып түседі де, ферменттерге бай шырышты түйіртпектер түзеді. Мұндай жағдайда ферменттер Жасушалардың бұзылуы барысында бөлініп отырады. Тәулігіне адам 1 л дейін, ит — 0,4—0,6 л, қой — 2—4 л, шошқа — 4-6 л, жылқы — 10- 15 л, ірі қара — 25—30 л ішек сөлін бөледі.

Ішек сөлі толассыз бөлінеді. Кезеген нервті тітіркендіргенде ішек сөлінің бөлінуі күшейеді. Ішек қуысындағы химустың механикалық әсері, қарын сөлі, белоктардың ыдырау өнімдері, сүт қышқылы, сүт қанты т.б. заттар ішек сөлінің бөлінуін жандандырады. Ішекті нервсіздендіріп тастағанның езінде аталған заттардың сөл бөлдіретін әсері тиылмайды. Демек, ішек сөлін бөлуде ішек қабырғасында орналасқан нерв түйіндері мен өрімдерінің қатысуымен атқарылатын шеткей рефлекстер маңызды рөл атқарады.

Ішек бездерінің қызметіне ішектің өзінде түзілетін тормондар да әсер етеді. Дуокринин гормоны бруннер бездерінің қызметін, ал энтерокринин гормоны — либеркюн бездерінің қызметін реттейді.

Қарын қуысында, эсіресе өсімдік қоректілерде, қабылданған қорек біртекгі ботқа тәрізді затқа айналып кетпейді. Сондықтан оны қарын жыны (қойыртпақ) дейді. Қарын жыны ішекке өткен соң қорытылу процесінің барысында ұнтақталып, ас қорыту сөлдерімен араласып, біртекті сұйық ботқа тәрізді қоймалжың затқа айналады. Іиіек қусындағы осы қоймалжың затты химус деп атайды. Оның құрамы на қоректің ыңырау өніадері, су, ас қорьтту сөлдері, ішектің кілегейлі қабығынан сыдырылған эпителий Жасушалары, қаннан ішек қуысына өткен заттар, ас корыту жолын мекеңдейтін түрлі микроорганизімдер енеді.

Жануарлар қабылданған азықтың 1 кг шаққанда тәулігіне шамамен 14-15 л ас қорыту сөлдерін бөледі, сондықтан химус мөлшері орасан көп болады. Ол қойда 28 — 50 л, шошқада — 75 л, жылқыда — 260 л, ірі қарада — 250-300 л жетеді. Жалпы ішек қусына тәулігіне қой мен ешкі — 15-40 л, шошқа 48-50 л, ірі қара — 180-200 л, жылқы — 190-200 л ас қорьпу бездерінің сөлдерін бөледі. Адам тәулігіне 1,5 —2,0 л ұйқы безі сөлін, 0,5—1,5 л өт, 2,5 л ішек сөлін бөледі.

Сөл құрамында ішек қуысыңа өткен заттардың көп мөлшері осы жерде организмге кері сіңіп, ас қорыту жолы мен қан айналым жүйесі арасында қарқынды зат алмасу процесі жүріп отырады. Әр түрлі сөлдермен ішек қуысына негізінен қан плазмасы құрамындағы заттар өтеді де, ішектен қайта сіңірілген заттар есебінен шіазма құрамы жаңарып отырады. Осымен байланысты ас қорыту жүйесі қан плазмасын түзуде маңызды қызмет атқарады (А.А.Алиев). Қан айналым жүйесі мен ас қорыту мүшелерінің арасында үздіксіз жүріп отыратын алмасу процесінің нәтижесінде химус құрамының тұрақтылығы сақталады. Мысалы, күйіс малы химусыңда органикалық заттар — 6, белоктар — 1,25, минералды заттар — 1%-ға жуық деңгейде болады. Кездейсоқ жарақаттанудың салдарынан химустың сыртқа ағуы организмге қатер. Химусты көбек арқылы әдейі ағызып отырса шошқа 10-12, бүқа — 15-20 сағаттан кейін әлсіреп, өледі.

Қазіргі кезде жинақталған деректерге сәйкес ащы ішекте қоректік заттар қуыстық және мембраналық ас қорыту механизмдерінің нәтижесінде қорытылады. Қуыстық ас қорьтту ұйқы безі, ішек бездері сөлдерінің, еттің құрамындағы ферменттердің әрекетімен ішек қуысында жүреді. Бұл процестің нәтижесінде ірі молекулалы қосылыстар әр түрлі олигомерлерге — жай пептидтерге, дисахаридтерге және моноглицеридтерге бөлшектеніп, одан әрі мономерлерге — қарапайым соңғы өнімдерге дейін ыдырайды.

Қоректік заттардың толық ыдырап, денеге сіңуі үшін олардың ішектің кілегей қабығының беткейімен жанасуы шарт. Ас қорытудың осы екінші кезеңін мембраналық ас қорыту деп атайды (А. М. Уголев). Мембраналық ас қорыту процесі ішектің кілегей қабығының құрылымдық ерекшелерінің нәтижесінде атқарылады. Ішектің кілегей қабығының ішкі бетіңде бүрлер мен микробүрлер болатынын баяндап өткенбіз. Осы құрылымдарды көмкеріп тұратын мембрана құрамында күрделі ферменттік жүйе болады, сонымен қатар мембрана беткейіне ішек қуысынан да ферменттер тұтылады. Алдын ала ішек қуысында өңделген қоректік заттар молекуласы ішек қабырғасымен жанасқан кезде оларға микробүрлер тұтқан, не олардың мембранасы құрамына енген ферменттер әсер етіп, толық қорыту (ыдырату) процестерін жүргізеді. Бұл процесс гликокалис (шырышты тор) қабатында, мембрана беткейінде және микробүрлер мембранасының өзінде атқарылады. Соңцықтан да ас қорытудың бұл кезеңін жанаспалы, немесе қабырға беткейіндік, ас қорыту деп те атайды. Сонымен, мембраналық ас қорыту процесін не химус құрамынан тұтылған ферменттер (α-амилаза, дисахаридаза, аминопептидаза, сілтілік фосфатаза т.б.) жүргізеді. Мембраналық ас қорыту қоректік заттарды ыдырату және сіңіру процестерін ұштастырып, әлдеқайда жылдамдатады. А.М.Уголев мәліметтеріне сәйкес қорытудың бірінші (қуыстық) сатысының үлесіне қорытылған заттардың 20-50 пайызы, ал соңғы (мембраналық) сатысының үлесіне 50 — 80 пайызы тиеді. Түйеде қуыстық ас қорьтту процесінің қарқыны мембраналық процестер қарқынынан кем түспейді (Е.Б.Бегаилов).

Мембраналық ас қорыту механизмінің биологиялық маңызы оте зор. Ас қорытудың бұл сатысы микробсыз, пәк (стерильді) жағдайда жүреді. Оның себебі кілегейлі қабықтың бокал тәрізді Жасушалары бөлген шырыш микробүрлер үстінде гликокалис деп аталатын мукополисахарид торын (шырышты тор) түзеді. Бұл тор елеуіш — сүзгі қызметін атқарып, микробүрлер ауданына қоректік заттардың ірі, полимерлік молекулаларын, микроорганизмдерді өткізбейді. Полимерлік қосылыстар гликокаликске түтылған ферменттердің әсерімен майдаланғаннан кейін микробүрлер ауданына өтіп, мембраналық ас қорыту нәтижесіңде қарапайым қосылыстарға ыңырайды. Түзілген мономерлер кеңістікке шашырамай осы мембрананың тасымалдаушы жүйесінің әрекетімен кілегейлі қабық Жасушаларынан өтіп, не қанға, не лимфаға сіңеді. Демек, асты қорьтту және сіңіру процестері бір-бірімен үпттасын, ас қорытту барысында босанған мономерлер тек организмнің өз мұқтаждығына ғана пайдаланылады. Бұл механизм ферменттерді үнемдеп, тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Мембранаға жабысқан ферменттер химусқа бөлінбейді, орта езтерістерінің әсеріне үшырамайды, сондықтан олардың белсенділігі айнымайды. Мембраналық ас қорыту механизмі әмбебап, қарапайым бір Жасушалы организмге де, жоғары сатыда дамыған организмдерге де тән құбылыс .