КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ өлеңі әлеміндегі көркем ой философиясын бағындырған қайталанбас тілдік тұлға Жұмекен Нәжімеденов өлеңдерінің тілі «ауырлығымен» байланысты күрделі, кешенді жүйе ретінде тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) аспектісінен зерттеуді қажет етеді. Өйткені жұмекентану алдындағы Жұмекеннің «тереңіне жетпеу» мәселесі оның «күрделі» болмысына сай туындады. Және әлі күнге өз шешімін таппай отыр.
Ақын өлеңдерінің идеялық мазмұны мен тақырыптық, жанрлық-бейнелік ерекшеліктеріне әдебиеттанушы ғалымдар арнайы зерттеу арнамағанымен, кезінде ол туралы Ғ.Қайырбеков, Ә.Кекілбаев, Қ.Мырза әлі, т.б. сынды ақын-жазушылардың таным-таразысынан өткен пікірлері бар. Өкінішке қарай, өзектілігін жоймаса да, ғылыми еңбектердің (монография) ұстын-ұстанымы бола қойған жоқ. Сондықтан Жұмекеннің «тереңіне жету» кешеуілдеп келеді.
Ақынның «жұмбақ» атанып, жұмекентану саласының қалыптаспауының бір себебі – осыған дейін мәселе тек ақынның «қиынырақ қиысқан» өлеңінен ізделініп келді. Ол ақынның оқырман-адресат адресіне арнаған «өкпесін» («түсінетін құлақ – қыңыр, көз – надан») көрсетті де, біржақты бағаланды.

Ал, ол кездегі қоғамның рухани сұранысы, талабы назардан тыс қалды. Оны ескерудің қажеттілігі зор. Өйткені Жұмекенге қоғамының да «өкпелеп», түсінбегені белгілі. Оны ақын көре білген: «Күн сүймесе қайтейін, көнем мейлі».
Сайып келгенде, мұның бәрі ақынның ақындық ұстанымынан туындап отыр. Ал, Жұмекеннің ақындық позициясын толық түсіну үшін, ақынды қоғамымен қатар танылу тиіс. Жұмекен шығармашылы туралы сөздің толық болмауы, міне, ақынның «ауыр» болмысынан өзге мәселе қырларын көрмеу себебінен.
Осы олқылықты ақынның тілінен ғана емес, тілдік емес мәнділіктерден (экстралингвистика) де іздеп, ғылыми пікір білдіру – қазақ руханияты мен мәдениетінің мүддесі. Жұмыс осы бағытта орындалып отырғандықтан, бұл жұмыс тақырыбының соны әрі өзектілігін көрсетеді.
Ендеше, қазіргі тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) бағытына сәйкес ұлттық санасы жоғары, ұлттың рухани мұрасын меңгеріп, ұлттық әдебиетті жаңа сапаға көтеруге өзіндік үлес қосқан Жұмекеннің тілін ұлттық құндылық ретінде зерттеу – ұлттық болмыс пен халықтың дүниетанымын танытуға қатысты көкейтесті мәселе.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты – Жұмекеннің «жұмбағын», ерекше сөз өнерінің иесі ретінде қалыптасуын негіздеген тәрбиелік-танымдық тегі, рухани-әлеуметтік ортасы мен қоғамы арқылы ашылатын көркем тілін талдаулар негізінде дәйектеу. Аталған мақсатты орындау барысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- тілтанымдық адамтану парадигмасы бойынша ақынның тілі арқылы танымын тануға мүмкіндік беретін әрі қазақ көркемсөзінің зерттелуін сипаттайтын теориялық, әдістемелік тұжырымдарды қарастыру;
- тілтанымдық адамтану өлшемі тұрғысынан ақынның сөз қолданыстық ерекшелігін көрсету;
- ақын және оқырман қатынасының интерпретациясын ұсыну;
- Жұмекеннің тілі негізінде ол өмір сүрген қоғамдық-әлеуметтік жағдай, оған ақынның қатынас-көзқарасын, прагматикалық ұстанымын анықтау;
— ақын санасындағы таным негізін қалыптастырып, ақындық ұстанымын белгілеуге әсер еткен танымдық-тәрбиелік тегін танумен қоса, оның тілдік көріністерін дәйектеу;
- Жұмекеннің прагматикалық діттемін (позиция) түсінбей, тәуелсіздікке дейін «түсініксіз» деп келген оқырманының (ақын-жазушы, сыншылардың мақала, рецензия түрінде жарық көрген) еңбектерін саралау;
- ақын жұмбағын дәйектеп, өлеңдерінің «жасырын» (астар) мағынасын сипаттайтын, Жұмекендегі астарлаудың әдіс-тәсілдерін айғақтайтын тілдік бірліктерді көрсету;
- Жұмекен қолданысындағы тарихи-мәдени контекстен ақпарат беретін «ескі» сөздердің мәнін ашып, түптеп келгенде, мағыналық құны (вербалды-семантика) тұрғысынан талдау жасау;
- Жұмекендегі ұлттық ой, ұлттық дүние бейнесін бейнелейтін көріктеуіш құралдарының жасалуы мен мағыналық мазмұнына түсінік беру;
- ақынның прагматикалық деңгейін көрсететін, мақсат-мұраттары көрініс табатын, әсіресе кейіптеуге құрылған өлең-сөз астарында жатқан уәжділікті адамтанымдық тұрғыдан бағамдау.
Зерттеу нысаны. Ақын Жұмекен Нәжімеденов өлеңдері тілінің мәдени-танымдық, прагматикалық сипаты.
Зерттеудің пәні. Көркем тілді зерттеудің адамтанымдық парадигмасы.
Зерттеудің дереккөздері ретінде Ж.Нәжімеденовтің әр жылдары жарық көрген жыр жинақтары: «Балауса» (1961), «Сыбызғы сыры» (1963), «Өз көзіммен» (1964), «Жарық пен жылу» (1966), «Күй кітабы» (1967), «Мезгіл әуендері» (1968), «Ұлым, саған айтам» (таңдамалы – 1969), «Гүл туралы баллада» (1971), «Жетібояу» (1979), «Ашық аспан» (1982), «Қыран-қия» (1984) пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ж.Нәжімеденов өлеңдері тілінің тілтану ғылымындағы тілтанымдық адамтану парадигамасы тұрғысынан тұңғыш рет талданып, зерттелуі – ізденісіміздің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің осындай ғылыми жаңалығы төмендегідей нәтижелерге жетуге негіз болды:
- қазақ тіл біліміндегі қаламгер тілін зерттеген еңбектердің тұжырымдары негізінде, дәстүрлі-құрылымдық парадигма мен тілтанымдық адамтану парадигмаларын «бұрынғы», «жаңа» деп, бірінен-бірін ажыратпай, керісінше, бірін-бірі толықтыратын тұстары зерделенді;
- Жұмекеннің тілі ғана емес, тілі-ойының қозғаушы күштері – оқырман, ортасымен арасындағы қатынастың алғаш рет сөз болып, зерттелуі адамтану парадигмасының адамды тануға қызмет ететінін көрсетеді;
- Жұмекен танымында дүние бейнесінің қалыптасып, тілінің көркемдік жүйесіне ықпал еткен факторлар сараланып, аялық білімін көрсететін дүниелік білімі – сөзі арқылы айқындалды;
- Дүние бейнесін астарлап жеткізуге ақынның саналы түрде (прагматика) барғанын көрсететін әдіс-тәсілдері жіктеліп, ұлттың болмысынан ақпар беретін линвомәдени бірліктер мен теңеулерге мағыналық талдау жасалды;
- ақын танымының табиғатпен сабақтастығы тамыр, топырақ, жапырақ, маусым, жел, т.с.с. лексемалардың Жұмекен қолданысындағы көркемдік уәжі талданды;
- Жұмекенмен замандас қаламгерлердің сыни пікір, рецензия, мақалалары барысында айтқан қарама-қайшы көзқарастары алғаш рет сарапталып отыр.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында тіл ғылымының іргелі зерттеулері, соны бағыттары мен жаңалықтарының көрсеткіші ретінде қазақтың А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезов, Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, А.Әділова, т.б. сынды ғалымдарының, шетелдік ғалымдардан В.А.Маслова, Ю.Н.Караулов, И.Гальперин, т.б. сынды ғалымдар еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Жұмекеннің туып-өскен ортасын тану үшін баяндау, сипаттау, тарихи-этнолингвистиалық әдіске сүйеніп, сөзін-дүниетанымын тану мақсатымен көркем сөзді мағыналық өрісте талдауда семантикалық әдіс пен концептуалдық, салыстыру, контекстік талдау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Ақын Ж.Нәжімеденовтің өлеңдерін тілдік тұрғыдан зерттеу барысында алынған нәтижелер, ұсынылған тұжырымдар қазақ тіл біліміндегі «тілдік тұлға», «дүние бейнесі» теориялары зерттелуін толықтыруға септігін тигізіп, прагмалингвистика, танымдық тіл білімі, мәтін лингвистикасы салаларының дамуына үлесін қосады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Белгілі бір тілдік тұлға шығармашылығын талдауға арналған арнайы курстар мен семинарларда, практикалық дәрістерде («Көркем мәтінді лингвистикалық талдау», «Мәтін лингвистикасы», «Қазақ тілінің стилистикасы», «Когнитивтік лингвистика», «Тіл мәдениеті», т.б.), Жұмекен тілінің сөздігін құрастыру ісіне пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- тілтанымдық адамтану тұрғысынан ақын тілін зерттеу оның тіл білімі мәселесі болып қана қоймай, қоғаммен байланысып, халық сусаған рухани сұранысты өтеуіне мүмкіндік береді;
- тұлға тілге «таңбасын» салса, тіл – тұтынушы тұлғаның атрибуты ғана емес, тұлғаның өзі. Сондықтан тіл-тұлға деген нақтырақ;
- «Жұмекен жұмбағы» деген анықтама оның шығармашылық мұрасын жоққа шығару емес, өз кезінде жұмекенді тану әдістемесінің қалыптаспауына байланысты оның күрделі болмысын интуитивті түрде бағалаудан туған түсінік;
- Ж.Нәжімеденов өлеңдеріндегі көріктеуіш құралдар, лингвомәдени бірліктер қолданысының (өзіндік) сипаты ұлттық-мәдени болмысымен ерекшеленіп, астарлау тәсілі арқылы берілген имплицитті мағыналар оның саналы мақсатын (прагматикасын) көрсетеді;
- сөз қолданыс, сөз таңдау, сөз құбылту сияқты көріктеу құралдарының өзіндік дәйектері құм, дала, Темірқазық, Қошалақ т.б. атаулардың прецеденттік сипатымен айқындалады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы: Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері, сондай-ақ мазмұны бойынша «Тұғыры биік тұлға» атты халықаралық ғылыми-теориялық (Алматы, 2006), «Тіл және жаһандану: бүгіні мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық (Алматы, 2008), «Н.Оралбай және тіл білімі мен әдістеме ілімі» атты халықаралық ғылыми-практикалық (Алматы, 2008), «Рухани-ғылыми мұра» тақырыбындағы республикалық ғылыми-теориялық (Алматы, 2008), «Әдеби тіл және қазақ тілінің өміршеңдігі» атты ғылыми-теориялық (Алматы, 2009), «Түркі тілдерінің грамматикасы: қазіргі ахуалы мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық (Алматы, 2010) конференцияларында баяндалып, жарияланды. Сонымен қатар, ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің тізіміндегі А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» (Алматы, 2007. №4; 2008. №2) және «Қазақстанның ғылыми әлемі» (Шымкент, 2008. №6) атты ғылыми журналдарда 10 мақала түрінде жарық көрді. Жұмыс мазмұны ҚР БжҒМҒК А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық семинарда баяндалды, лексикология бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеудің нысаны, мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу жұмысы барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған дереккөз, жұмыстың жария табуы мен мақұлдануы, зерттеудің құрылымы туралы мәлімет беріледі.
Зерттеу жұмысының «Қаламгер тілін кешенді зерттеудің адамтанымдық негіздері» атты I тарауында қазақ тіл біліміндегі қаламгер тілінің зерттелу тарихы мен көркем тілді зерттеу теорияларының мәні сараланады.
Сондықтан адамтану тарихы әріден басталады, тіл ғылымындағы тілдегі адам, адамдағы тіл ұстанымы тұрғысынан жүзеге асатын тілтанымдық адамтану теориясы екінші кезектегі мәселе болып қалатынын ескеру керек.
1.1. тарауша «Қазақ көркем сөзінің зерттелуі» деп аталады. Онда ізденуші зерттеу бағыттарындағы адамды тану мәселесінің қойылуына байланысты бұрынғы (дәстүрлі-құрылымдық), жаңа (антропоцентристік парадигма) деп аталатын анықтамаларды қолданудың қажеттілігіне сын айтады. Біріншіден, тіл арқылы адамды тану қағидасы ұлы Жаратушының адамды «әлемге артық етіп» жаратып, яғни санасы мен тілі негізінде адамның өзін-өзі тану арқылы иесін тануға мүмкіндік беруімен байланысты.
Екіншіден, тілді таныммен бірге, тұтастықта тексеруді 20-ғ.басындағы қазақ зиялылары жолға қойып кеткен. Үшіншіден, дәстүрлі-құрылымдық жүйенің тұсында да тілден адамды тану мәселесі мәтін→идея негізінде іске асты. Бұл ретте шығарманың ішкі пікір жағы шығарманың түрі әдебиеттану ғылымының зерттеу нысаны болса, тысқы тіл жағын тексеру – тіл ғылымының еншісі. Жазушы Ғ.Мүсірепов бағалағандай, тіл ғылымының «қаламгер қауымға жөн сілтеп отыратын, мойнында теориялық парызы бар туыстығы» – осымен байланысты шыққан жағдай.
«Жазушылық – адамтану ғылымы» десек, сайып келгенде, «тіл мамандары – жазушылар мен әдебиетшілердің егіз-қатар серігі, еңбектес сыңарлары» (М.Әуезов) жөнімен» адамтану ғылымының» дамуына үлес қосып, қоғамға қызмет етпек. Олай болса, тіл ғылымының көркем сөз, шығарманы тілтанымдық адамтану (антропоцентристік парадигма) теориясы тұрғысынан зерттелуі заңды.
Тіл мен танымды тұтастықта қарайтын «тіл мен таным біртұтас» қағидасына сай «тіл – халықтың жаны» (В.Гумбольдт) екенін қазақ көркем сөзі дәлелдеуді негіздеген XX ғ. басындағы қазақ зиялылары еді. Атап айтқанда, тілші-ғалымдар Құдайберген Жұбанов «Абай – қазақ әдебиетінің классигі», «Диуани хикметтің тілі туралы», Ахмет Байтұрсынов «Қазақтың бас ақыны», ақын-жазушылар Жүсіпбек Аймауытов «Мағжанның ақындығы туралы», Мағжан Жұмабаев «Ақан Сері», «Бернияз Күлеев», «Базар жырау», «Әбубәкір ақсақал Диваев», Мұхтар Әуезов «Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған программа және түсінік хат» сияқты мақалаларын осы тұрғыда жазған.
Олардың қай-қайсы да көркем сөзді тексермес бұрын, жазушы адамның шыққан тегін, өскен ортасын, алған тәліміне мән берген немесе сөзінің айтар мағынасын қазіргі тілмен айтсақ, тілдік емес экстралингвистикалық мәнділік – тұлғаның әлеуметтік жағдайымен байланыстыра отырып ашқан.
Сондықтан тексеруші, сыншы ақын шығармасын тексергенде, ол ақын ба, қандай ақын, кімнің ақыны, нені жырлайды, қалай жырлайды деген сұрауларға жауап беруге тиісті. Бұл сөз иесінің кім екенін, қандай танымның жемісі екенін, ақынның күш-қуатын, шығармасының әлеуметтік мағынасын, әсемдік құнын ашуға, дәл, әділ бағалауда тиімді болмақ.
Сондықтан М.Жұмабаевтың тіл мен танымның тұтастығына қатысты «тіл – адам жанының тілмашы», М.Әуезовтің «сөз – ойдағы пікірдің құралы» атты пікірлері тіл философиясының негізін салған В.фон.Гумбольдтың «тіл – ұлттың рухы» деген тұжырымымен үндеседі.
Соған орай, біз қандай дана адам болмасын, ол сол кездегі өзінің туған, өскен ортасының жемісі еді деп білеміз. Бұл пікірді Сұлтанмахмұт бұдан да гөрі анықтаңқырап, былай дейді: «сезімнің сыртқа шықпас түсі бар ма, оны жасырар адамның күші бар ма? Біреу сөз, біреу пішін, біреу күймен, көрсетпейтін жүректің ісі бар ма?», – дейді. Және …ескісі болсын, жаңасы болсын – қандай әдебиет болса да, бәрібір – ілгеріде өткен қауымның өмір тіршілігін біздің көзімізге елестетпей қоймайды. Яғни, әдебиет сол қауымның саяси құрылысын, мәдениет халін, шаруашылық күйін, дүниетану көзқарасы дәрежесін, әдет-ғұрпын, қысқасы нені жақсы, нені жек көретінін бізден жасыра алмайды [1,300]. Міне, Қ.Жұбановтың осы пікіріне қарағанда, көркем шығарма халық рухының көрініс есебінде зерттелуі керек. Бұл – түптеп келгенде, ұлт рухын тану, танытуды көздейтін зерттеу қыры. Алайда қазақ зиялыларының қазақ көркемсөзін бағамдаудағы осы сынды ұлттық бағыттағы зерттеу үрдісі кезеңдік саяси-әлеуметтік жағдаятқа байланысты жалғаспай қалды.
Осыдан кейін тіл білімінде қалыптасқан лингвистикалық стилистика саласының дамуы да тілдің табиғатын, соның ішінде қаламгер тілін зерттеуде белгілі дәрежеде жаңа деңгейге көтерілді. Қазақ тіл білімінде 70-жылдардың басына таман жарық көрген ғалым «Қазақ прозасының тілі» атты кітабында тілші-ғалым Е.Жанпейісов: «бұрынғы-соңғы лингвистикалық еңбектерді, не қолдағы бар әдебиеттік зерттеуелерді алсақ, қайсысында да көбінесе әдеби тіл туралы, оның пайда болу, даму, жетілу жолдары әңгімеленеді. Ал, жалпы көркем әдебиеттің, жеке жазушылардың тілі ішінаралап қана талданады» деген сын айтқан. Жеке жазушының тілін зерттеу дегенде ғалым Қ.Жұмалиев (Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі. Алматы, 1948), М.Балақаев (Сөз және шеберлік. Алматы, 1948), Ғ.Мұсабаев (Поэзия жаны – көркем тіл. Алматы, 1958), Р.Сыздықова (Абай тілінің негізгі морфологиялық ерекшеліктері. Алматы, 1959), Б.Манасбаев (С.Мұқанов поэзиясының тілі, 1960) т.б. ғалымдардың есімдерін атайды [2,5].
Ғалым Қ.Өмірәлиев: «егер тіл білімі грамматикалық категориялардың анықтамалары мен ерекшеліктерінен ғана тұратын болса, онда бұл ғылым үшін қазақ әдебиетінің ұлы классиктері Абай мен Мұхтардың шығармаларына соқпай да, оларды мүлде ұмыт қалдырып та оқулықтар жасауға, осы оқулық талаптары сипатындағы монографияларды жазуға әбден болады» [3,18] дегенді айтады.
Және осыдан шығудың жолдарын да көрсетті: «Адам санасына баға бергенде, олардың өздері жасаған дәуірдегі қоғамдық болмыстық тұрғысынан келіп баға беру керек болады. Олай болса, белгілі бір дәуірдегі қоғамдық болмыс адамдарға нені айтқыза алар еді деген тұрғыда келуіміз керек» [3,10]. Академик Р.Сыздық тілімен тұжырымдасақ, «көркем туындының тілін лингвистикалық стилистика тұрғысынан талдау дегеніміз – тілдің жеке бөліктерін («единицаларын») түгендеп атау емес, сол бөліктердің қолданысы, қолданыстағы көрінісін зерттеу болмақ» [4,5] деп, мәтін ішіндегі тұрмыс-тіршілікті сөз ету арқылы қаламгердің ұстанған мақсат-мүддесін тану жолға қойылды. Қазіргі көзқарас бойынша, сөздердің қолданысы қандай мақсатты өтеп, сол арқылы жазушының нені қалай суреттеп тұрғаны – қаламгердің діттемін пайымдайтын прагматикалық мәселе.
Бүгінгі зерттеулер мәтіндегі сөз қолданысын зерттеу ісін әрірек жылжытып, автор→ мәтін →оқырман үштігінің қатысынан қарастырып, тілдің функционалдық мәні, яғни қолданыстағы сыр-сипаты, яки оның өмір сүруіне тікелей ықпал етуші – Адаммен байланысты зерттеуге [5,7] ден қойды. Ол түптеп келгенде, шығармашыл адам тұлғасын оның тілімен тұтастықта қарайтын зерттеулердің тілдік тұлға мәселесіне келіп тірелерін тілтанымдық адамтану бағытынан байқауға болады.
«Ақын тілін оның адамтанымдық өлшемі ретінде талдау» 1.2 тараушада ақынның ғылыми атауы – тілдік тұлға тіркесінің білдіретін ұғымы тіл мен тұлғаның теңдігіне (тіл=тұлға) саярына сай оны «тіл-тұлға» деп атау ұсынылады.
Егер мәселе тіл мен тұлғаның теңдігінде жатса, оны тілдік тұлға дегеннен гөрі тіл-тұлға деп атау керек сияқты. Өйткені, біріншіден, тілдік тұлға теориясының көздейтіні – тілі арқылы тұлғаны тану мәселесі. Ендеше, тілдік тұлғаны тану бір күннің ісі емесін айтпағанда, ол тілтану ғылымының шеңберінде шешілетін мәселе емес. Айталық, тілтанымдық адамтану үшін тіл→қоғам, ұлт, мәдениеттің көрінісін социолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттаным (макрокомпонент) салалары және тіл→психология, физиология, гнесология сипатын психолингвистика, гендерлік лингвистика, когнитивтік лингвистика (микрокомпонент) тұрғысынан зерттеу адамның күрделі де кешенді жүйе болуымен байланысты керек болды. Немесе тіл иесі – тұлғаны тану мақсатында әдебиет, тарих дерегіне сүйеніп, психологиялық (ділінің) ерекшеліктерін әлеуметтік жағдайлармен тұтастықта қарастыру да осы себептен. Олай болса, тілдік тұлға – тіл-тұлға лингвист-тілшілер ғана қолданатын термин болмасқа керек. Сонда ол қолданыс аясын, сонымен қоса, тұлғаны танудың кеңістігін де кеңейтер еді.
Белгілі философ Ғ.Есім мәселені осылай қоюдың қажеттілігін айтады: «Мәселені қоюшы да, оны тарқатушы да, оны қажет етуші де – адам, сондықтан адамсыз Алла, керісінше Алласыз ешқандай мәнді сөз емес» [6,146;147]. Осы тұрғыдан келсек, тіл – жаратынды нәрсе. Оның танымдық сипаты жаратушының «адамды әлемге артық етуімен» байланысты. Ендеше, «адамдағы тіл, тілдегі адамды» бір-бірінен ажырату білімділік емес. Оны дүние түсінігіне ыңғайлап, түсіндіріп, зерттеу де, тілді тіл біліміне меншіктеп беру де – бергі мәселелер.
Тіл-тұлға – тілдің ғана емес, тіл бойындағы халықтың таным-мәдениеті мен дүниетанымының тұтынушысы. Әсіресе, тілді шығармашылық деңгейде меңгерген элитарлық тіл-тұлғаның басты ерекшелігі – бұл. Әдебиетші А.Әлім тілімен айтқанда, «қазақ жазушысына» қарағанда, «ұлт жазушысын» жоғары қоямыз. Ұлттық элитарлық тіл-тұлғаның айқын белгісі: уақыттың сынына төтеп беріп, қай уақыттың да талабына жауап бере алады.
Осы тұрғыдан қарасақ, кезіндегі ұлы Абай сияқты Жұмекеннің де «еленбеген ерекшелігі» – ұлттық болмысы. Ол ақынның ақындық ұстанымы ретінде күллі шығармашылығынан табылмаса да (ішінара ізделіп), қазақ атты халқымен бірге өмір сүруде. Алайда ақынның «мәңгілігінің» мәнісі осында екені айтылудан кенде.
Ұлттық әдебиет халықтың әдеби тілімен жазылып, өн бойында мәдени код жатады. Оны әр қаламгер әр түрлі пайдаланады. Жұмекен болса, мәдени кодты – ұлттық қасиетін танытатын ақпараттарды 60-ж.әдебиетке келген М.Мағауин, Ә.Кекілбаев, М.Мақатаев, т.б. қаламгерлер сияқты астарлауға пайдаланған ақын.
Мысалы, Жұмекен өлеңдерінде қазақтың тұрмыс-тіршілігіне қатысты тұлып сөзін 7 рет пайдаланған. Негізі т ұ л ы п – қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің түсініктемесіне қарағанда, 1. зат. Әр түрлі аң, мал терілерінен тігілген сырт киім, ішік; 2. зат. Жас төлі өлген малдарды алдарқату үшін, ішіне шөп, сабан тығылған бітеу тері [ҚТТС, 272] деген мағынаны береді. Екеуі де тура мағынасындағы денотаттар. Дегенмен, тұлыптың екінші заттық атауы ауыс мағына жасауға бейім.
Оны фразеологиялық сөздікте берілген мынадай тіркестер дәлелдейді: тұлыпқа мөңіреу – алданыш етті, жұбанды; тұлыпты місе қылғандай – әдетте сиырдың бұзауы, түйенің ботасы өлгенде терісіне шөп тығып, тұлыптап қойып, сауар кезде көрсетеді, сиыр, я інген сол тұлыпты иіскеп те ииді [ҚТФС, 522]. Осы анықтамаға сүйеніп, тұлып сөзінің құрамындағы мағыналарды (сема) былайша жіктеуге болады:
1. Сиырды бұзауы, түйенің ботасы өлгенде терісіне шөп тығып, тұлыптап қояды;
2. Тұлыпты сиырға (түйе) сауар кезде көрсетеді;
3. Сиыр (інген) сол тұлыпты иіскеп те ииді;
4. Алданыш етеді, жұбанады.
Енді осы мағынаны (сема) Жұмекеннің қалай қолданып, дамытқанын түсіндіру үшін оған мағыналық талдау жасау қажет. Осы ретте әңгімені ақынның тұлып «тарихын» суреттеген «Тұлып» атты өлеңінен бастау керек.
1. Сиырдың бұзауы, түйенің ботасы өлгенде терісіне шөп тығып, тұлыптап қояды: Өлең «Қызыл бұзау арам қатты, Терісін сыпырып ап әжем желге кептіріп: Қолдан бұзау жасап қойды қайтадан теріге әлгі шөп тығып» деп басталады. Бұл жерде тұлып – өзінің тура мағынасында қолданылып тұр. Яғни бұзаудың «терісін желге кептіріп», оған «шөп тығып», «қолдан бұзау жасау» – тұрмыс-тіршілігі малмен байланысты қазақ үшін қалыпты жағдай.
Міне, ақынды ойлантқан – осы қалыпты жағдай: «Қызыл бұзау – қызыл тұлып атанды, Көзі орнынан шөп көрінді сарғайып – Шөпке тоймай өліп пе екен ол қасқа?! Тұлып деген – ойыншық па, басқа ма, Сезім туды екі ұдай, егіз біткен шоқыдай; Түк ұқпадым – қалың ойға малтып қап; Неткен, неткен масқара: Жетектеуші ем момын-қызыл байғұсты, тұрдым енді қолтықтап».
2. Сиырға (түйе) сауар кезде көрсетеді: «Қайтқан сайын өрістен сол тұлыппен аңырап кеп көрісті ол».
3. Сиыр (інген) сол тұлыпты иіскеп те ииді: «Иіскелейді, түртеді, ыңырсиды, көкірегі ұлып құр, Жалпақ тілмен жалай-жалай берген соң, тулақ болды түгі түсіп тұлыптың.
Ақынның тұлып тулақ болды деуінің мәнісі сиырдың сенімінің шама-шарқын не көрсетеді, дәлірегі төмендетеді: тулақ – үстіне жүн сабау үшін немесе төсеніш үшін жүні алынбай қатырылған шикі тері [ҚТТС,255]. Соған қарамастан,
4. Алданыш етеді, жұбанады: «Кейін ұқтым пәлсафасын тірліктің, Соңғы талшық ойдың нәрін жаңа алдым: Алданғаны емес екен, жоқтығы екен амалдың.
Ақын осы тұста адамды тануға ауысады: «амалдың жоқтығынан» елдің де «мөңірейтінін» айтады: «Жұбау тапты ел тұлыптарға мөңіреп, бауырына бала кеткен талай жан; шүкір айтып әр күн сайын он рет, алданатын қара іздейді маңайдан». Қара болу – сүйеніш, медеу, алданыш болды; Қара көру – ес санау, пана тұту [ҚӘТС, 272] мағынасын білдірсе, Жұмекен тұлыптың «орнын» сол дәрежеге көтереді. Адамға соншалықты үміт, сенім ұялатардай мәні барына тамсанбайды, әлеуметтік жағдай мәжбүрлеген шындықтың өзі екеніне кәміл сенеді. Шынында, сол кездегі елдің дәмеқор көңілін көрсетудің тәсілі: «Бөркін иіскеп қаза болған ұлының, Қария отыр өзін алдап амалдап; Жаңа шықтым сол үйден мен, табанда, Мен де өзіңнің ұлыңмын ғой деп алдап; Қара жерде қаза, мұңлық көптігі – Көңіл – жұбау талшық етсе бір атым. Қаза болған ұлының бөркін иіскеуі – қарияның өзін-өзі алдауы емес, өзін-өзі жұбатуы: Әжем тұлып жасағаны шөп тығып, Қызыл сиырды алдау емес, жұбату, Жұбатулар жаса, көңіл демеулер..
Жұмекен «тұлыпқа мөңіреу» өз-өзіңді алдау емес, жұбату дегенге тоқтайды. Біздіңше, өлең оқиғасы алдау мен жұбану үрдісі үстінде, қарама- қайшылығында дамиды. Адам болсын, мал болсын, алданбаса, жұбанбас та еді. Өлең олардың «жұбау тапқанын» айтады. Демек, ақын өлеңі конфлиткіге құрылып, «қорадағы» тұлыптан әлеуметтік мән табу барысында, ақынның өз қаламына тән тіркес тудырған: «сенем саған, жасқа келдім біршама – Сенем саған – талғамымыз бір сана; Сенем саған: көп сөзіңнің көзінен Шөп көрініп тұрса да; Сенейінші саған, Қабыл, ал, алдым – аздығы емес ақылдың, аздығынан амалдың».
Қазақ тілінде көз бен шөпке қатысты көзге шөп салу тіркесі бар. Онда жай алдау емес, опасыздықтың реңкі бар: Ерлі-зайыпты адамдардың біреуі опасыздық жасады, басқа біреумен көңілдес болды (көбінесе әйелмен байланысты). Ал көзден шөп көріну – Жұмекен алғаш қолданып, қазақ әдеби тілінің лексикалық қорына енгізіп отырған тіркес. Бұдан Жұмекеннің сөзді шығармашылық деңгейде меңгерген элитарлық тұлға екені көрінеді.
Жұмекен «Тұлып» лексемасын басқа өлеңдерінде осы мағынада қолданады: «Қайтіп бүгін бұл ырыс тисін бірден, Жебір қолға саумаған – иісіндірген?! Бір тамшыға біреу жүр құны қалып, Біреу шықты, әнеки, тұлып алып»; «Тырсиып жатты алдында қара тұлып, Алдау мен мазақтаудан жаратылып. Иісі бар сол тұлыпта ботақанның, әйтпесе тебер еді нар атылып». «Бұлақ та жалт-жұлт етіп күлім қақты, Ебелек екі көзде діріл қақты; Ұқпады не болғанын Қара нар тек: Алдында пәре-пәре тұлып жатты».
Тұлыптың жасалу технологиясы, оның мәнінен бейхабар адам үшін, бұл – түсініксіз көрініс, қазақ үшін, таныс образ. Өлеңді оқыған қазақ тұлыпқа малдың исінетінін біле қояды. Осы ретпен мына өлеңнің қазақ шаңырағы ғана емес, ұлттың тағдырының «тұлыпқа мөңірегендей» қалпын көрсететінін аңғарамыз: «Өзін-өзі жаулаған ел, о, тәңірі, Тұлып иіскер орынына ботаның; Саулы інген-ел, о, бақытты ел, сорлы жұрт, О, тордағы торғайлардың Отаны!..
Бақытты да, сорлы ел – Кеңес Одағы (15 одақтас республика), оның құрама командасындағы қазақ жұртының символы. Бақытты болатыны – коммунистік саясатпен өмір сүріп, коммунизмге жетуді ойлаған, көңілі тоқ;
сорлы болатыны – өз жаратылыс, тегін тәрк етіп, ата-бабасын, дінін, тарихын ұмыту арқылы «өзін-өзі жаулап», өз ұлтына тән қасиеттен айырылды. Кеңес Одағының идея-идеологиясын жаттап өскені – «бота орнына тұлып иіскеген саулы інгендей» өзін-өзі алдағаны. Бірақ идеология цензурасынан асып кете алмайды, жалтақтап сөйлейді, құлдық психология санасын жайлап алған: «тордағы торғайлар». Яғни тұлыптың «тордағы» (отар) ел тірлігінен алынуы және ауыспалы мағынада жұмсалуы басқа емес, сол елдің (қазақ) тағдырын қамтуымен астасып жатыр.
Тұлып бар үмітін алдау, жұбатуға жеңдірген елдің көкейін ауыстырып, метафоралап, қоғамының қытығына тимейтін қалыпты атмосфера жасаған. Бір жағынан, бұл – ақын монологы, «қабырғамен кеңесу». Екінші жағынан, тұлыпты көз қылып, астары (мәні) арқылы елдің халін жеткізген. Осыдан-ақ ақынның ойлау логикасының кең, кемелдігі көрінсе, суреттеу шеберлігі де байқаймыз.
«Сөз қолданыстың адамтанымдық сипаты» атты 1.3. тараушада сөзді өнерге жетектеп әкелетін тақырып, идея екені, ал оның адамды танудан туындап, адамды тануға, ұлтты танудың көзі болатыны Жұмекен өлеңдері негізінде дәлелденеді.
Поэзияның прозалық шығармаларға қарағанда, адам дүние-танымын жағдаят (ситуация) үстінде таныту жағынан «тынысы» тар. Дегенмен, қазақ поэзиясында оқиғалы өлең жасаудың үздік үлгісін ұсынған Жұмекен болды.
«Тасыр емен тақырыпты жай таңдар, түйгенімді айтам бар» дегеніне қарағанда, бұған Жұмекеннің прагматикалық мақсаты (ақындық ұстанымы) үстемдік еткен. Оған екінші жағынан, ақынның ойлау (логика) диалектикасы да ықпалын тигізген. Бұл – Жұмекеннің оқиғалы өлеңдерінің барлығына тән қасиет. Демек, Жұмекенді түсіну үшін, оның ойлау логикасына, сөз қолданыс ерекшелігіне аса мән беру керек.
Жұмекен өлеңдерінің оқиғасы бір-біріне байланыссыз, тіпті айтпағы соңғысөзіне (концовка) мүлде қатыссыз көрінеді. Айталық, «Тез, тез» атты өлеңі ақынның әкесінің әлсіз жатқан көршісіне дәрі әкелу үшін Қошалаққа жұмсаған жерден басталады.
«Бар ізгі от өзінде қалғандай», «асығыс» дәрі іздеп шығады. Сапар үсті ақын көршісінен гөрі әлдекімнің тағдырын ойлап, шынында осы үшін көршінің халі «сылтау» болғанын байқайсыз. Осы ретте белгісіздік есімдіктері арқылы жұмбақтап, осы тұсқа келгенде, олардың адрестерін көрсетуден «қашады»: екі дүние ортасында жатқан әлдекім, халсіз әлдебіреу… Соған да «асығатыны» аңдалады: Мен асықсам – мойнымда парыз көп. Демек, ақынның асығыстығы – өзіне артқан парызымен байланысты туған кеп. Сайып келгенде, бұл детальдың барлығы да ақынның адамға тән қарым-қатынасының көрінісі секілді көрінеді.
Соған орай, сөз соңын өлең оқиғасымен байланыстырып, бағалау қиынға түседі: «Қауіптенем, жарылардай жүрегім, алқынып бір жеткен шақта Ұлы елім, – Кешіктің ғой, Ұлым, дейтін секілді». Міне, тұрмыс-тіршіліктен таңдаған деталь арқылы ақынның айтқысы келгені – осы. Яғни өлеңдегі осы ситуация өмір мен өлім арасындағы, яғни «Менің елім» дегенді ашық айта алмай, ұлттық санасы төмендеген сол кезеңдегі қазақ жұртының тағдырын тұспалдап отыр.
Өйткені оған жәй алқынып, асықпайды. Оған қарама-қарсы тұрған күш-қуат – жел бар: «Жете алмайсың!» – деп итерді жел алдан. Жел – метафора, ақын өзіне-еліне үстемдік құрып тұрған коммунистік идеологияны соған балап отыр. Демек, соған қарамастан, алға ұмтылғаны, елдің тағдырын жыр еткені – желді «алдап соққаны». Өйткені Жұмекен қолданған бір детальдың өзі құпия кілтке айналып отыр.
Сөз қолданыс – жазушы шеберлігінің айнасы. Бұл орайда әңгіме желісі болатын шеберлік тұстары әр алуан болып келеді. Солардың бірі – шығармада айтылмақ оқиғаның сырын тұспалдап ашатын сөздерді қолдану екені белгілі. Егер өлең тіліндегі сөздерді талдайтын болсақ, халық тіліндегі жалпы сөздердің көріктеуіш, бейнелеуіш, әсерлеуіш қызмет атқаратын құбылмалы қалпын (трансформациясын) зерделеуіміз керек. Мысалы,
Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып, көзін сулап қалып еді қамығып,
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп, қоңырқай ой маза берер емес түк;
Қоңырайып жатыр алда жол әлі, Кеудем кейде қоңыр к ү й ге толады.
Қоңыр әнмен қазақ б е с і к тербетіп, өргізіпті-ау қоңыр-қоңыр баланы;
Қоңыр к ү п і, қоңыр д а л а, қоңыр үн… Қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.
Қоңыр күзде қоңыр шаруа күйбеңмен, қоңсы қонған қоңыр қызға үйленгем;
Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда, Шешем қалды қоңыр төбе басында.
Қоянжонға қоңыр ымырт түскенде, Қоңырайып отырамын үстелге…
Бұл құбылыс – текст түзілімі (текстообразование) [4,88]. Бір микротексте бір сөзді бірнеше қайталап қолдану – оған стильдік қызмет үстеудің амалы. Өлеңдегі Қоңырдан «тараған» сөздердің (қоңырайып, қоңырқай) стильдік реңкі сондай, өлеңде дыбыстық жағынан аллитерация қатарын түзіп, үн үндестігін (гармония) тудырған Сөйтіп, ақын идеясын аша түсуге жағдай жасаған. Жазушы Ә.Кекілбаев «Қайран Жұмекен, осы бір кіп-кішкентай өлең жолына күллі қазақтың баяғы ата-баба заманынан бергі бар-бар тірлігін, тірлік кешіп жатқан өмір ортасы, мінез-құлқы, ұлттық сипатын сол қалпында бұлжытпастан мөлдіретіп, …мүсіндеп шығарған да қойған» [7] дейді.
Шын мәнінде, «Қоңыр» өлең қазақтың «ата-баба заманынан бергі бар-бар тірлігін, тірлік кешіп жатқан өмір ортасы, мінез-құлқы, ұлттық сипатын» қай ретте қалай танытып отыр? Бір анығы: қоңыр сөзі өлеңде түсті білдіретін тура мағынасында келмейді. Бұл – бір. Екіншіден, метафораланған сөздерді «тіркестіріп», олардың да мағыналарын ауыстырған.
Егер қоңыр күпі, қоңыр-қоңыр күй, қоңыр әнмен тербетілген бесік – бұлар қоңыр дала – қазақ тұрмысынан хабар беретін тілдік бірліктер десек, қоңыр шеше – қазақ жұртының символы.
Қоңсы қонған (көрші) қоңыр қыз – қазақ табиғатынан ақындық қасиет дарыған халық деген мағынаны астарлайды. Ендеше, ақын – «қоңыр шеше» – қазақтың қасиетті құрсағынан жай «өрген қоңыр-қоңыр баланың» бірі емес, қоңыр қызға үйленген, қоңыр шаруа күйбеңнің адамы.
Жұмекеннің «қоңыр шаруа, күйбең» сөздерін қолдануының мәні терең.
«Ақ, қызыл, қара да… бәрі де, өзінше салтанат құрып», «ақ, қара, көк, қызыл, қоңыр – әр алуан, әрқайсы өз мінезін баяндап» жатқан дүниеде «қоңыр бояу
күннің күлуге жаралғаны сықылды ойлауға жаралғандай». Яғни ақын өмір-ақ мен өлім-қара арасындағы көк-дүниеде қызыл – заманының коммунистік идеясы насихаттаған ұранға мойынын ұсынып, түсінігін қабылдаған емес, сондықтан қызыл сөз жазбайды. Өлеңнің қоңырға қарсы күштердің бары не жоғына қарамай, қоңырайып кеткені сондықтан боса керек.
Ақынның «жалғыздық көрмесін деп тағдыр мені өлең деген бір қызға «үйлендірген» деуіне қарағанда, қоңыр – қазақ тақырыбына саналы түрде барған. Шынында ол жалғыз емес, қоңыр күз, қоңыр кеш, қоңыр ымыртта серік табады: («ойлауға жаралған») қоңырқай ой маза берер емес түк. Сайып келгенде, қоңыр шешеден қоңыр балаға дейінгі қоңыр тірлік – Жұмекенді мазалаған ойдың салдары. Ал, себебі: ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздік көзден бұл-бұл ұшып, кеудесі шер, көңілі мұңға толып, қоңыр шеше – қазақ өз топырағындағы төбе басында қалды. Бірақ та ол арман-мұратын арқалап әкеткен жоқ. Артына аманаттап кетті.
Қоңыр жол – ақынның ақындық ғұмыры аманатқа қиянат жасамауды ойлайды. Сол үшін күреседі («Менің үшін күрессе, күреседі өлеңім!»). Күрес қимылы – әдіс-тәсілі тым «терең» («түсініксіз») болғандығы себепті, саяси цензура тіпті оның «аруақ шақырып», топырағына тартатынын байқамаған: «Дала саған болады көңіл айтса, Қазасы үшін кешегі Махамбеттің»; «Топырағымен көзін сүрткем Жамбылдың, Бата алып ем Махамбеттен, Абайдан»; «Әзірше алдым жай бір пенде есімін, Жо, жоқ-жоқ, жаман болман! Мына өзім Мұхтар мен Махамбеттің жерлесімін!», «Бірақ мында Махамбеттің қылышының бар табы, Талай ойды табынтады, ол да өзіне тартады»; «Тазартып қаннан жуғанмын, Махамбет ердің жарасын»; «Бір ғасырды қазып алсаң қопарып, Махамбеттің ізі шығар астынан»; «Күйшілік пен жыршылықтың қонғаны, Махамбет пен Құрекеңнің әруағы»;
«Ескіре ме? Ескірмейді қырдағы, Махамбеттің қылыш жайлы жырлары…», т.б.
Міне, осы жолдар ақынның өз халқының күрескер тарихын үлгі тұтып, ескірмейтін ескі сөзін ескерген ақын екені байқалады. Олай болса, ақынның қызыл-дүниені жырға қоспай, өмірін қоңыр күймен өткізуі, оны қазақтың көзімен танып, бағалауы заңды да.
Ақын өлеңдеріндегі сөз таңдаудың ерекшелігі өмірдің үлкен саласына өмір шындығын, атап айтқанда қазақ халқының ұлттық болмысын шынайы көрсетуде этнографизмдер деп аталатын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрге қатысты сөздер мен тіркестерді дұрыс танып, дәл тауып қолдану жатады. Басқаша айтқанда, ол стильдік амалдарды шебер қолдануына ғана емес, бейтаныс тілдік емес білімдер жүйесін ашып беруімен де байланысты. Мысалы, ақынның «Өмір» атты өлеңінде басты «кейіпкер» – әр күні желіден өріп, күлге шөгетін түйе. Бұл – мал баққан қазақ тіршілігінен алынып отырған бейне болғандықтан, қазақ тұрмысынан хабардар адам оның мәнісін біледі.
Желі – мал сауған кезде төлдерді (құлын, бұзау, қозы-лақ) байлау үшін екі қазыққа кере тартып байланған арқан [ҚТТС,71]. Осыған байланысты желі арқан (желіге арналып есілген жуан арқан), желі қағар (жаңадан бие байлаған күні беретін ас-су, кәде), желі тартарың көбейсін (құлынды желіге байларда алғаш айтылар тілек) деген тіркестер бар. Шөгу – шөк (ет) түйенің тізесін бүгіп жатуы деген мағынаны білдіреді.
Бір күйді бастайыншы, күй артығы, өзен боп бір теңізге құяр түбі…
Қайтсем де бүгін Мекке барамын деп, Желіден өреді екен түйе әр күні.
Теріп, қырқып сол түйе әр бұтаны, Жантақ, сораң, қаңбақты қарбытады.
Түске жақын күрсініп күлге шөкті, Ұлы сапар басталмай қалды тағы.
Әркім де тілек қылып жүр күресіп, Жатыр үміт бірде өшіп, бір күні өсіп.
Таңғы көңіл – ашқарақ, Түсте тойып, Ертесіне тағы да тірлік – осы.
«Айтарын абайламай айту» (Мұқағали) мұң болып, ойына «ноқта» түскен ақын өзін желіге тәуелді (басында билігі жоқ) түйедей сезінеді. Ақын өзін түйеге тегін теңеп отырған жоқ. Оған әлді, төзімді, қайсарлығы себеп болған. Өйткені түйе – төзімділіктің символы. Бұрын мал өсіріп, сол өсірген түліктерінің өсімдері мен беретін құнды өнімдерін пайдаланған шаруалар баққан малының қамы үшін шөбі шүйгін, суы мол жерлерге көшіп-қонып жүретін. Сол көшкенде негізгі күш көлігінің бірі түйе болатын. Ыстық пен суыққа шыдамды мал.
Міне, осындай қайсар мал – түйе-адамның өзін «көгендеген» желінің «мықты» екені көрінеді: (түйе) түске жақын күрсініп күлге шөкті. Соған қарамай, түйе-адам алған бетінен қайтпайды: «қайтсем де бүгін Мекке барамын деп, желіден өреді екен түйе әр күні» – «әркім де тілек қылып жүр күресіп». Яки түйе желінің үстемдігін мойындағысы жоқ. Нәтижені көрмесе де, «үмітсіз – шайтан» философиясымен алға ұмтылады: «Жатыр үміт бірде өшіп, бір күні өсіп».
Мекке – Асанша айтсақ, Жерұйық, қазақтың өз ордасы. Түйенің ұлы сапары – тәуелсіздік идеясы. Жантақ, сораң, қаңбақты (қазақ тіршілігінің көздері) қарбытуы ақынның тәуелсіз күнге дайындалып жүрген жайы: «Кім бізді бұл күннен іздесе, келер күн төрінен табады». Сол күні желіден асып кете алмағанымен, бірақ оны осылайша астар-айламен жеңген: «аңдата алса, қаламның ізі нені, соған сайып күн кештік біз үнемі». Дегенмен, осыған желі мен түйе мүдделерінің бір-бірін қиып өтпейтін, қайшы келетін күрес үстінде өрбігеніне ақын бақилы. Бұл – ақынның қайраткер тұлғасының көрсеткіші.
«Ақын және оқырман қатынасының интерпретациясы» атты 1.4. тараушада ақынды зерттеуші-оқырман-интерпретатор (түсіндіруші) ақын сөзінің (логос) түп мәнін қаламгердің сөз қолданыс қалпының өзінен ғана емес, ол ақындық құрған дәуірдің саяси-әлеуметтік тыныс-тіршілігі (пафос) мен ақын (этос) екеуінің арасындағы қатынастан іздеудің қажеттілігі айтылады.
Жұмекен ұлт ақыны болғандығы үшін, Мағжан, Шәкәрімдер сияқты «халық жауы» ретінде қуғын көріп, атылмағанымен, өз қоғамынан «мәдениетті» қиянат көрген. «Жұлқып жатқан ешкім жоқ жағамды ұстап, Түймем бірақ тым жиі үзіледі» деген сөзі соны аңғартады. Бұл ретте ақын рухани қысасты меңзеп отыр. Осыған байланысты оның оқырманын былай жіктеуге тура келеді:
1). Жұмекеннің өзі сынды «бір бармағы ішіндегі кісілер». Оған «түрі ұлттық, мазмұны социалистік» қағиданы былай қойып, «түрі социалистік, мазмұны ұлттық» шығарма жазып, «қазақтың тарихын, әдебиетін өзіне қайтарған» (М.Мағауин), болмаса оған қолы жетпегенмен, соған тілектес болған қазақтың «озық ой» иелері жатады. Мәселен, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Ә.Тәжібаев, Ғ.Қайырбеков, Ә.Сәрсенбаев, Т.Медетбек секілді ақын-жазушылар Жұмекеннің «әр сөзінің тасасындағы асылының», өлеңге астар салғанда, нені айтқысы келгенін сезген, таныған.
2). Коммунистік насихатты тыңдап, сол түсінікпен өсіп, ұлттың өзіне тән табиғи санасынан жырақ дамыған, оны жатырқап өнген оқырман. Бұл топты «мазмұны социалистік» шығармалардың оқырманы құрайды. Сондықтан олар «түрі ұлттық» Жұмекен поэзиясымен түсінісе алмайды. Қ.Мырзалиевтің «эксперимент бізде Барса келмес секілді. Ал, Жұмекен Нәжімеденов ше? Үш күннің бірінде мақталса, екі күннің бірінде сыналады. Түсініксіз. Күңгірт. Жұмбақ деп көндіріп келеміз-ау деп қорқам» [8,20] деген сөзі осыны көрсетеді. Екінші жағынан ақынды түсінбеудің осы тұста басталғанын шамалауға болады.
3) Ақынмен «қағаз жүзінде» сұхбаттасып отырған бүгінгі оқырман. Алдыңғы екі топ адресантпен (автор) замандас болғандықтан, бір-бірімен «жауаптасып», ақынның танымына түрткі болып, тың ойын оятуы да ғажап емес. Сөйтіп, жауап әрекет (реакция) нәтижесі ақынның жаңа өлең жазуына себепкер болды.
Ақынды уақыт пен кеңістік категориялары бөліп, сөзіне ғана «қараған» бүгінгі оқырман не біз алдыңғы екі топқа үкім шығармақ емеспіз. Ақын және оның екі түрлі оқырманы да қоғамның перзенті екенін ескеріп, сол тұрғыдан қарағанда, мәселе шешілмек. Бұл ретте біріншіден, ақын тілінің «ауырлығы» – жаратылыс берген қасиеті; екіншіден, жаратылыс берген санасы қоршаған орта табиғатына бейімделу барысында айналаны танып, дамып; үшіншіден, үйде, оттың басында алған тәрбие – міне, осылар ақынның бүкіл өмірінде ұстанған қағидасының негізін құрайды.
«Жұмекен өлеңдеріндегі дүниенің тілдік бейнесі» деп аталатын II тарауда ақын тіліндегі дүние бейнесін (тіл-құрал негізінде берілген ақынның ақиқат дүние туралы көзқарас, түсінігі) негіздеуші тілдік емес мәнділіктерін – әлеуметтік себептерін мұрағат деректерімен дәйектеп, ол тілдік бірліктер – сөзі арқылы анықталып, талданады.
«Жұмекен шығармашылығының зерттелуі» деп аталатын 2.1. тараушаның қажеттілігі ақынның «ауырлығын» нақтылап, «жұмбақ» атауын қалыптастырудың ұйытқысы болған оқырманның (зерттеушілер) орнымен байланысты туындады.
Жұмекеннің тұла бойы тұңғышы – «Балауса» ақынның жиырма алты жасында жарық көрген (1961). Қ.Мырзалиев тілімен айтсақ, содан бастап ақын аз сөзді, содан бастап көп мағыналы [1] екенін дәлелдеген «Сыбызғы сыры» (1963), «Өз көзіммен» (1964), «Жарық пен жылу» (1966), «Күй кітабы» (1967), «Мезгіл әуендері» (1968), «Ұлым, саған айтам» (таңдамалы – 1969), «Гүл туралы баллада» (1971), «Ақ шағыл» (роман – 1973), «Кішкентай» (роман – 1975), «Даңқ пен дақпырт» (роман, повестер – 1977), «Жетібояу» (1979), «Ашық аспан» (1982), «Қыран-қия» (1984) атты кітаптары оқырман алдынан өтті.
Жұмекеннің оқырманы ақынның «ойшылдықты» «Балаусадан» бастап,
кітап сайын тереңдеп, кітап сайын кекселеніп отырғанын жоққа шығарған емес: ақынның ең көп үміт күттірген жақсы қасиеті – ойшылдығы. Ойшыл болғанда, Ж.Нәжімеденов тақылдап данышпандық құрмайды. «Дүниенің сырына алаң» лирикалық геройы айналасынан ылғи сыр, мән-мағына іздеп жүреді [9].
Осыған байланысты тұстастарынан дараланып отырғанымен, осыған байланысты «түсінілмеген», «тереңіне» тарта берген. Жұмекенді түсінген оқырман (диссертацияда Жұмекенді түсінуге тырысқан ақындардың пікірлеріне ерекше назар аударылды) ақын өлеңдерінің иірімі ұлттық болмысы болып табылатынын аңдады: ақын өлеңдерінде сарқылмас қуат иесі – х а л ы қ т ы ң нанымды бейнесі бар [10].
Ал, екінші оқырманы біріншіден, оның «бірді айтып, бірге кететінін» сынға алды: Әдетте Жұмекен өлеңдерін оқып отырсаңыз, булығып-булығып келеді де әр жерінен жарқ ете қалады. Бұл нені білдіреді? Бұл көрінбей жатқан күшті білдіреді. Жол таппай жатқан қуатты білдіреді [11]. Екіншіден, ақын «айтпағын тау мен тасқа қарап айтпай, адам, уақытпен байланыстырса» деді: Жұмекен ойларын өне бойы тау мен бұлтқа қарап отырып айтпай, өмірдегі үлкен уақиғалармен, адаммен де байланыстырып айтса екен. Екіншіден, ақын өлеңді ойға құрам деп бірді айтып, бірге көшкен жағдайларын да ұшыраттық. Мұндай жағдайда оқушы ақынның ізінен адасып, оның не айтпақ болғанын түсінбей қалады [12]. Үшіншіден, «көтерген тақырыбы «ескі», заманын жырға қоса алмайды» деді: Бір айта кететін нәрсе Жұмекеннің өлеңдерінде …дәуір тынысын, заман құдіретін сезіну аз, жеткіліксіз. …Отан, туған жер туралы көп өлеңдерді 1962 емес, 1862 жылы жазылған десе де болғандай. Өз дәуірін жырлай білмеген деп осыны айтады. Бұл кімге болса да қолына қалам ұстаған соң, кешірілмейтін кінә болуға тиіс [11].
Міне, ақын жырын тұтастықта қарастырып, тұжырылмағаннан кеткен кемшілік қана емес, сыншы З.Серікқалиев тілімен айтсақ, солақай, үстірт көзқарастардың негізгі сарыны – осы. Мұның қателігін Жұмекеннің «бір қолдың саусағындай» оқырманының пікірімен дәлелдеу біржақтылыққа ұрындырады. Ол ақын мен қоғам қатынас, байланысын таратқан тұста ашылмақ. Біздің зерттеу жұмысымыз ақынның осындай «кемшіліктерін» қоғамының талабы тұрғысынан тексеруге арналды.
Тәрбиелік-танымдық тектің ақын даралығының қалыптасуына ықпалы деп аталатын 2.2. тараушада Жұмекеннің даралық ақындық сипатын негіздеген факторлар санамаланды.
Жұмекен «ешкімге ұқсамайтын, өзіндік жаратылысы, өзіндік ақындық бейнесі бар» (Ә.Тәжібаев) ақын десек, демек, онда ешкімде қайталанбас дүние бейнесі де бар. Дүние дегеніміз адам, оны қоршаған орта болса, дүние бейнесі дегеніміз – сол ортаның әсері тудырып, ақынның «көркем» санасы өңдеген, реттелген сөз-бейне-ақпарат. Олай болса, тіл-сөз – дүние бейнесін қалыптастырудың бірден-бір кілті.
Жұмекеннің тілін сөз ету нәтижесінде ақынның дүниетанымын танып, тіл ғылымы тілімен айтқанда, дүние бейнесі ашылады. А.Байтұрсынов оны ғалам бейнесі деп атайды. Сөздіктің анықтауынша, дүние 1). өмір, тіршілік, жер беті; 2) реалды өмір, табиғат; 3) табиғат, жаратылыс, айнала, төңірек, қоршаған орта; 4) табиғат пен қоғамда қалыптасатын белгілі бір орта [ҚТӘС, 5-т, 50-51] деген мағына береді. Ал, ғалам 1) әлем; 2) шындық, дүние, болмыс; 3) алуан түрлі формада болатын әрі ұдайы өзгеріп отыратын, кеңістік пен уақыт бойынша шеті де, шегі де жоқ бүкіл дүние [ҚТӘС, 4-т, 386] деген мәндерде қолданылады.
Егер адамның білімінің белгілі бір дәрежеде «шектеулі» екенін ескерсек, «шеті де, шегі де жоқ» – он сегіз мың ғалам құбылысы туралы білім «көместі көруші» тек Жаратушы Аллаға тән. Әлем шексіз, адам оны өз дүниетанымының мүмкіндігі шеңберінде ғана тани алады. Адам өз болмысынан тыс, өз формасына сыймайтын дүние мазмұнын тани ала ма? [13,45].
Адам, дұрысында, «табиғат, жаратылыс, айнала, төңірек, қоршаған ортада» өмір сүріп, соның бейнесін жасайды. Міне, осы себептен де оны дүние бейнесі деген дұрыс па дейміз. Дүние бейнесін қаламгер творчествосына көз сала отырып бағамдауға болады. Екінші сөзбен айтқанда, бұл – ақын-жазушының өмір сүрген уақыты, ортасы, сол дәуірдің өзіндік ерекшеліктері, қайшылықтарының көрінісі [14,42].
Алдымен, ақындық – «тәңірлік құбылыс». Пайғамбарымыз Мұхаммед с.ғ.с. хадистерінде «сен әлі құрсақта жүрген кезде сені сүйіп, саған рақым көрсетіп, саған дарын берілді» деген екен. Ал, оның бер жағында (шартты түрде болса да) ақын санасындағы дүние бейнесінің қалыптасып, дамуына тікелей түрткі болған тілдік емес мәнділіктер (экстралингвистикалық фактор) бар. Бұл ретте ақынды туған «ана бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетіп», оның санасына адамдық негізін қалайды дегенмен, ана да – табиғаттың перзенті. Өйткені әртүрлі табиғат аймақтарында өмір сүретін адамдар сол табиғат жағдайына үйреніп, бейімделіп, соған лайықты шаруашылықпен айналысады. Табиғат көрінісіне, жағдайына икемделу – адамның негізгі бір қасиеті. Жүздеген, иә мыңдаған жылдар бойы жалғасатын бұл икемделу тек материалдық өндіріспен ғана шектелмей, ол адамдардың ой-өрісіне де әсер етеді [15,88].
Өз тілімен айтқанда, «күнге жайған терідей сор қаптаған жағалай» Қошалақтың құм төбелі жазық даласының ақынның жаз жайлау, қыс қыстау қонып, көшіп жүрген қазақ қоныс тепкен атамекен символында жұмсалуы – соның көрінісі. Ақын қолданысындағы құм лексемасының мағыналық өрісі осы түсінікке тіреледі. Құм – бабалардан қалған «көз», д а л а: «осы жермен бабам көшкен, құм көшкен, көшкен құмға үміт, арман мінгескен».
«Көшкен құмға» ақын неге бабасын теңейді дегенге келсек, КӨШ сөзінің құрамында мекенжайды, отырған орнын өзгерту, ауыстыру [ҚТӘС, 338] деген мағынаны білдіретін сема бар. Ал ҚҰМ – түрлі минералдар мен тау жыныстарынан тұратын өте майда түйіршікті, борпылдақ, шөгінді жыныс [ҚТТС,467]. Болмаса ол борпылдақ болуымен байланысты жауын-шашынды былай қойғанда, жел мен дауылдың әсерінен «орнын өзгертіп» отырады.
Ақын, құмның «көшпелі» қасиеті арқылы халқымыздың «көшіп жүріп тіршілік ететін, отырықшы емес» [ҚТӘС, 392] салтын суреттеп отырған жоқ, тарихты жаңғыртады: «Мынау жалпақ Нарын құмы, артты ақынға нардай арман», «Мен – зергермін асылды құмнан соғар, керегі жоқ алтынның, күмістің де». Асыл – көріктеу құралдары, әдеби тілі, құм – халықтың тағдыр-талайы деген мағынаны астарлайды. Сол уақытта ашықтан-ашық «көшпенді жұрт» деген тіркесті қолданса, ол өлеңнің ескіліктің қалдығы ретінде бейбіт заманның бет-бейнесін бұзған сөз саналып, тіпті жарияға жол таппайтын-ды.
Біздіңше, біріншіден, оның ескі ақын болуына дала табиғаты ықпалын тигізсе, екіншіден, атасы – Нәжімеден қарт тәрбиесінің де маңызы зор екенін Жұмекеннің «қаршадайынан бірге өскен» туыстарының естеліктері де расқа шығарады. Нәжімеден қария ақын болған екен. Ұлы Отан соғысында қаза тапқан баласы Сабыреденнің ұлы, немересі Жұмекен жастайынан ертегі-жыр тыңдаған, атасының сөзімен айтқанда, «құлағына асыл сөз жетіп» өскен.
Тіл-тұлғаның жады тіл жүйесінің заңдылықтары мен фразеологиялық қазынасын ана сүтімен бойға дарытумен қатар, ұланғайыр білімді түрлі мәтіндерден алады, яғни өз ғұмырында оқыған сан алуан кітаптар мен білімді түрлі мәтіндерден алады, яғни өз ғұмырында оқыған сан алуан кітаптар қайтсе де оның жадында ізін қалдырады [16,30]. Жұмекеннің Асан қайғы, Қорқыт, Абай, Мұхтар, Махамбет сияқты ұлттық әдебиет өкілдері Қадыр айтқандай «атасының қойнында өскен баланың бүйрегі қазағына бұрып», өзі де сол тұрпатты әдебиет жасауға мүмкіндік берген. Айталық, ақын тілінің негізгі материалы ұлттың тыныс-тіршілігінен алынады. Айталық, «ақ аспан төсегінде ай аунайды, жабысып жамбасына жабағы бұлт», «ағылшы бір, ақ нөсер, әжелердің, ұршығының жібіндей дір-дір етіп», «қырларындай таспаның қыры өткір қияқтың, ала бұлты аспанның айран шалап сияқты», «шайырындай бураның боз жусанның бүршігі, бүкірейген қу бұта – саусағындай кемпірдің, т.б.
Жабағы қой мен түйенің көктемде қырқып алған, суық маусымда өскен, ұйысқан жүні болса, Жұмекен тұтасып, ұйысып қалған, қою бұлттың қалпын соған, бірде айран шалап, қазақтың ұлттық тағамы ақтан жасалатын сусынға ұқсатады. Ұршық – малды күзеп, оны жуып, кептіріп, түтіп, киім тоқитын жіпке айналдыратын қазақ киім фабрикасының станогы. Мұны тек табиғатқа қатысты сөз, теңеу дей салу жеткіліксіз, ақын бұлар (теңеулер) арқылы өз танымындағы дүние бейнесінің қазақ жері кеңістігіне құрылғанын тұспалдайды.
«Шифоньерден көрсетті алып, тұз түйген сол шүберекті әлі күнге жүр сақтап…», «шешіп алып түйіншегін белбеудің, шағыл құмын жас қабірге септі жұрт, …неткен асыл ұғым едің ырым сен?», «мен де сүйем топырағымды, бірақ сенше сүймеспін: қоныс іздеп, көше алмаспын сен құсап, топырағымды белбеуіме түймеспін», ескішілдеу шешем есті болса да, әкеміздің өлген күнін сол санап Тоғызыншы май сайын Сары майға пісіреді шелпегін – бұлар ырым-тыйымға тоқтап, аттамайтын, тіпті кей жағдайда Құран тілінше жазсақ, «бұзауды Тәңір жасап алумен өздеріне қастық қылатын» /Бақара, 51;52/ қазақтың психологиясы.
Бірақ Жұмекен лексиконында этномәдени мәні күшті, өлеңдерінің тамыры («елім – шырша, тамырында жалғасым») «менің атамекенім» деген мағынаны білдіретін ұғым ақынның туған жері – Қошалақ атымен жол табады. Ақын қазақтың жаны – «тамырдан нәр ұрлап», бүгінгі көзбен бағаласақ, ұлттық идеяны көтерген. Осы сипатын ақын туралай танытудың өзін жөн көрмей, уақыттың талабына жауап бермейтін, қолданыстан шыққан деген ұғымды білдіретін ескі ұғымы арқылы түсіндірген: ескіңді айтып езіл демес еш адам, ескі болса да – өз еліңнің ескісі. Ескіліктің қалдығы деп, қалдығы кәрі әкесін қуып шықты, т.б. Шынында, қоғамның талабы ескілікті (ұлт тарихы, мәдениеті) құртуды көздейтін, ал Жұмекен ойынша, ұлтыңды ұмыту – «тамырынан жұлыну, халқынан айырылу». Қоғамының рухани сұранысын өтей алмай, заман жаңалығын жырға қоспаған ақын саналуының мәнісі сонда.
Ақын мен қоғам арасындағы қатынас (коммуникация) деп аталатын 2.3. тараушада Жұмекеннің өмір сүрген дәуірі қазақ еліндегі қоғамдық-саяси күштер арасындағы «мылтықсыз майдан» ретімен жүзеге асқан идеологиялық қайшылық, қақтығысымен сипатталады.
Жазушы М.Әуезов жазғандай бірі «жұртты жем қылуды» көздеген отарлаушы өкімет болса, бірі «елдік іздеу» мұраты үшін қуат-күшінен айырылған ұлттық рухты қайта тірілтіп, қазақтың әдебиеті мен мәдениетін өзіне қайтару үшін күрескен ұлттық әдебиеттің көрнекті өкілдері, ақын-жазушылар болды. Әрине, алдыңғысы сан жағынан сансыз да, соңғысы санаулы болатын (М.Мағауин, Ә.Кекілбаев, С.Сматаев, А.Сейдімбек, Ж.Нәжімеденов, М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Ж.Жақыпбаев т.б.).
Әлеуметтік ой-санада екі түрлі бағыт өмір сүрді: бірі – құлданушы совет өкіметі мен коммунистік партияның идеясын насихаттаушы, екіншісі ұлтшылдық сананы ұлықтаған ұлттық, Жұмекенше анықтасақ, «маусымдық» және «тамыр» әдебиет. Расында, маусымдық әдебиет қазір тарих парағында қалған 70-жылдық кеңес өкіметімен бірге жоғалды. Ал «тамыр» әдебиеттің «ерлік өмірбаяны ескірмей» (Жұмекен), «оқушысы құрымай, өзі де құрымайтыны» (Мұқағали) – уақыттың өзі дәлелдеген шындық.
Отаршылдық сананы мойындамаған қазақ қаламгерлері «ескі ерлердің қайратымен сұрапыл, Туды күнің бұрқырап бір шығатын, жұл бұғауды жүректінің қолынан, Ашу-кектің арыстаны, тұр, атыл!» деген күрескер рух идеясын кейіпкерінің ой елегінен өткізіп, соның аузымен баяндайды.
Өйткені ол кезде ұлттық сананы жаңғырту саясатын ашық түрде жүргізу мүмкін болмағандықтан, қаламгер қауым әрқилы әдеби әдіс-тәсілдерге арқа сүйеген. Немесе «ашық мәтінмен жазу өнерді әмсе мұратқа жеткізбейтін» болған соң, «тілге көнбейтін нәрселерді емеурінмен, иегімен айтып», «көз көретін деңгейге түк қалдырмай, тереңірек көмуге» ұмтылды. Ақынның «сен әуелі тереңірек көр, үңіл», «Тілге көнбес нәрселерді кейде мен Емеурінмен, иегіммен айтамын» дейтіні сондықтан.
«Ақын және қоғам» контексіне сай астарлы мәтін сипаты атты 2.4 тараушада Жұмекеннің қоғамымен қатынасы астарлы мәтін негізінде тану жолдары белгіленеді. Жұмекен ұлттық тұрғыдағы мақсатына жету үшін, адами болмысты молекулалық, тіпті микромолекулярлық деңгейде зерттеуді құптады. Ол ұстанған поэтикада глобальдық емес, молекулярлық үстем түсті. Бұл дүниені бұрыннан бар филологиялық ракурстар мен өлшемдер арқылы қарастырмай, әр дыбысты нотаның он алтыдан бір бөлшегіне дейін ұсатып, екшеп, ежіктеп қарастыратын музыкадан келген Жұмекендей сирек ақындардың ғана қолынан келуі мүмкін іс еді. Яғни Жұмекен мысқалдап жиналатын ақиқаттан күллі адами тіршіліктің қыр-сырын түгел ашатын кең қарымды панорама – өзінің «Адамнамасын» сомдады [17,12]. Оның осы қасиетін таныған ғалымның бірі С.Қирабаев еді. Ғалым Жұмекен «Ғұмыр ертегісі» өлеңінде тышқан мен мысық ойынын суреттейді. Оны тышқанның қанша өмір сүретінін мысық қана біледі деп, «тым құрыса қартайып өле алмаған тышқандардың ғұмырына абыржиды. Өлең соңында ол оқырманына:
Қағып тастап кекілді,
Мына өмірден бақыт тауып не түрлі,
Сенің бүйтіп жүргенің де, жігітім,
әлдекімнің тоқтығынан секілді, – деген ой тастайды. Қазақ тағдырын сырттан пішіп отырған отаршылдықты меңзейді», – дейді [18,191].
Отарлаушы өкімет қазаққа «менің де ұлтым, менің де әдебиетім болды деген сөздің өзін айтқызбай (М.Мағауин), керек десеңіз, «өз тарихын өзінен жасырып, қорлап» (Е.Бекмаханов), басына билік бермеген болса, осындай ойды жеткізуде мысықты нысанаға алуы ақынның тапқырлығын аңғартады.
Онысында негіз бар: Мысық тұқымдасы – (Felidae) – жыртқыштар отрядына жататын жануар. Қазба және осы кездегі барлық түрінің дене бітімі ықшам, бұлшық еттері жақсы дамыған, аяғы ұзын болмағанмен, күшті, тырнақтары жиырылғыш [ҚСЭ, 248].
Ұйықтап жатқан мысықты оятуға, өлтіруге болмайды, киесі ұрады деген сөз бар. Пайғамбарымыз Мұхаммед с.ғ.с. мысықты шапанында ұйықтап жатқан мысықты оятпау үшін, шапанының етегін кесіп алыпты дейтін аңыз да бар. Бұл – мысықтың қасиетін көрсететін дерек. Дегенмен, тілімізде қалыптасқан тұрақты тіркестердің беретін мағынасы мұнымен сәйкеспейді:
Мысық боп тыңдады – Қорқып, бұғып, үрейленіп тыңдады; Мысық көмбе қылық – Көңірсітіп, бықсытып жүрер, пыш-пыш әңгімесі бар, сасық қулығы бар кісі туралы айтылады; Мысық көмбесі жоқ – Бүгері, бұқпантайы жоқ, ақ көңіл деген мағынада; Мысық тілеу – Арамдық, жамандық ойлау мағынасында.
Қазақ әдебиеті тарихында, әсіресе 20-ғ. басындағы қазақ ақындарының өлеңдерінде заман аңғарын аңғартуда бернелеу көп қолданылғанда, жыртқыш жануардың тырнағы назарға алынған. Ол С.Дөнентаев өлеңдерінде кездеседі: «Бұл заман байқағанға күштінікі, тырнақты, азулы мен тістінікі».
Жұмекен жұртты жем қылуды көздеген отаршылдықтың озбыр саясатын мысықтың жыртқыштық қасиетін б е р н е л е у арқылы мегзеп отыр. Оған қарама-қарсы тышқан – отар елдің (қазақ елі) бейне-жанын қойып, былайша айтқанда екеуінің «тартысын» суреттейді. Дәлірегі, адамның мінезін, құлқын, ғамалын екінші нәрсенің мысалында көрсетіп айту бернелеу болады [19,161]. Жұмекен де отаршыл үкіметке мысықты балап отыр.
Ақын тура тұрмыстың өзіндегідей «жүрек байғұс тулап ұрып, ұшып тұр, тышқан құсап алдындағы мысықтың» – деп, отар елдің тағдырын тәбет-тамақ-нәпсі алдындағы тоқ мысықтың «арбауына» түскен, болмысын, бойын үрей (құлдық психология) билеген тышқанға теңейді, ұқсатады. Сөйтіп, «мысыққа ойын, тышқанға өмір керек» деген сөзді «бүгіп» қалғанымен, сөз түсінетін кісі сөз ыңғайынан осы философияны шығарады.
«Тыныштық деп газеттер майдалады» дегенмен, «майдан әлі жүріп жатқан секілді» (Жұмекен) деген сөзінің мәнісі – осы. Қоғамның ұстанған саясатын дер кезінде бағалай білген ақын қоғамымен келісе алмайды: «Мысықтарға ұнамады тырнағым». Ақынның тырнағы – «ұрланып» айтқан шындығы. Оның бір парасы – мысық пен тышқан «ойыны» арқылы «ойран» сап отырған осы өлең.
Мысық-Құдай. «Ал, біреудің орта жасы? Расы, тәбетіне байланысты мысықтың!». Қанша мәрте соғар екен жүрегім?! Бірақ, бірақ… мысықтардан шошынам!». Мысық-билік. «Жиырма бесте менің әкем түсіпті, Тырнағына соғыс деген мысықтың». Мысық-тірлік, мысық-табан саясат! Мысық-идеология. «Жауыздық пен арамзалық бүгінде әр есіктің түбінде, аузын аңдап әр іннің, әр елдің бір сылдыратып бұтасын, аш мысық боп дүниені кезіп жүр. Мысық-тәбет! Мысық-тілек! Мысық-көз! Мысықтардың елі сын-ды ұрулы, сен де ұқпадың күн барында кіруді: көксегенің – ұрлық, ұрлық, кіл ұрлық. Осылайша Жұмекен мысықтың тырнағы (деталь) арқылы өз қоғамының ұстанған саясатты әшкерелеген. Бұл әдіс – ақынның бір өлеңі ғана емес, барлық өлеңіне тән қасиет.
2.5. Ақын қолданысындағы мәдени бірлік, көріктеу құралдарын мағыналық талдау. Сөз өнеріндегі теңеулермен қатар, образды сөздердің бір түрі – ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, жалпыхалықтық лексика-фразеологиялық қазынаға еніп, нормаға айналған тіркестер. Қаламгер оларды еркін жұмсағанда, сөзінің мағыналы әрі әсерлі болуымен қоса, ұлттық сипатын арттыра түсуді көздейді. Бұл ретте жасалу механизмі бұрынғы, бірақ ішкі мазмұны жаңа болып шығады. Жұмекен қолтаңбасынан осыны көруге болады: «тағдыр шүберек емес түсетұғын жыртысқа», «өнер – шоқпар емес басар тақымға» – бұл қазаққа таныс образ.
Жұмекен жыртыс сөзін 5 рет пайдаланып, осы қорға жыртысқа түсу деген жаңа мағына қосып отыр. Яғни жыртысқа қатысты мата бөлігі деген семаны активтендіреді. «Абырой, атақ түскен сын-ды жыртысқа, сол жыртыстан құр қалған бір ағайын; Уысымда бір жапырақ бұлт жатты, тиген үлес екен деймін жыртыстан».
Бірақ «өмір жыртыс емес, түсетұғын жыртысқа» деу арқылы жыртысқа түспеу дегенді де айтады: Ішке тартып біреуді, ал біреуді сырт ұстап, сырғақтаған тірлігің сынға түсті бұл тұста; ант етемін нан тістеп, ант етемін бұлт ұстап, тағдыр – шүберек емес түсетұғын жыртысқа. Туған халық үшін сынға төтеп беру, ұсақтамау, сағы сынбау, үмітінен айырылмау – жыртысқа түспеу деген мағына ғана емес, «ата ұлынан адамның ұлына айналған» ақынның азаматтық ұстанымы.
Жұмекен өкше лексемасын онға тарта қолданғанда, жалпыхалықтық тіл қазынадағы (жоғарыда санамаланған) мағынаға жаңа мағына жамайды. Өкше басар жас мөлшері жақын, тетелес деген мағынаны берсе, Жұмекен а я қ а л ы с мәнде жұмсайды: «түгел қаттап етегін, қадап басып өкшесін, тізеңді аттап өтеді әрі аунатып бөксесін».
Өкшеге батқан – ауыртпалық, қиыншылық мағынасын өкшені күйдірмеу арқылы білдіреді: «Жасаған саған, балам, қиянатым: өкшеңді ыстық құмға күйдірмедім». Өкшеңді көтер – фразеологиялық сөздік көрсеткен анықтама бойынша, тез кет, яғни бұйыру мағынасын береді. Ал, Жұмекендегі өкше көтеру тіркесі – онымен «омоним» болады. Өйткені дыбысталуы бірдей болғанымен, білдіретін мағыналары әр басқа. «Көтергенмен өкшемді көре алмадым, Келер күннің ауласы биік екен». «Өкше көтерудің» астарын ақын енді бірде өзі анықтайды: «Күн – Жексенбі, кітап қарап шкафтан көтердің сен өкшеңді.
Ақынның сөз ыңғайына қарағанда, «өкше көтеру» – е ң б е к т е н у, алға ұмтылу. Ендеше, «кім бізді бұл күннен іздесе, келер күн төрінен табады», – деп өзі жырлағандай, ақын «ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін» (А.Байтұрсынов) десе де, келер күн тағдырына ортақтасудың, танудың мүмкін емесін айтқысы келген. Өкше алдыру – шаршаған деген мағынадағы Жұмекен қаламының қолтаңбасы: «Екеуі де болдырған, (Шәйді өзің қой жылдам); бірі – өкшесін алдырған, бірі белден – шойырылған.
Жұмекеннің көркемдік әлемін дәйектейтін көркемдік әлемінің табиғатпен сабақтастығы (тілдік сипаты) атты 2.6. тараушада ақынның табиғат құбылыстары арқылы ақындық ұстанымының берілуі сөз болады. Ол ұлттық сананы жаңғыртуды көздеген ақын болғаннан кейін сөздің астарлы мағынасына арқа сүйеді. Және оның ақынды түсініксіз қылып, қиянаттан құтқарған жері көп болды. Соның бір парасы қазақ→топырақ, ақын-ұрпақ→тамыр; астар→тамыр, жел→заман ағымы, маусым→кеңестік идеология түрінде көрініс табады, астарланды.
Айталық, Жұмекен т а м ы р сөзін 142 рет қолданған. Әрине, ақын тамырды тура мағынасында сөз етумен қатар, оны дамытады. Бұл ретте ақын жай ауыспалы мән тудырып қана қоюды көздемейді, сол арқылы прагматикалық мақсатын (ақындық ұстаным) – «өмірбаянының ескірмеуінің» мәнісі ұлттық ұстанымы мен ұлттық идеясында екенін жеткізуді ойлаған. Бірақ онысы өзі айтқандай, «келе-келе, көре-көре танылады». Яғни Жұмекен өлеңіндегі тамырға қатысты тіркеспен түгел танысып шыққанда ғана, тамыр сияқты «өсімдіктің су мен қоректік заттарды жеткізіп тұратын мүшесі» [ҚТТС,580] ұл мен ұлттың арасындағы қатынасқа да «қызмет» етіп кеткені байқалады.
Әлбетте, өсімдіктің тамырына «жан бітіріп», адам мүддесіне қатыстыру халық даналығынан бастау алады: тамыр жайды – өріс алды, қанат жайды; тамырына балта шапты – түп тамырымен құртты, жойды; түп тамырымен құртты – мүлдем жоқ қылды, ештеңесін қалдырмады; тамырын басты – сөз тартты, ыңғайын байқады, т.б.
Сонымен қатар, тамырластық (бауырластық, туыстастық), тамырлы (тамыры көп), тамырлық (алыс-беріс жасап жүретін дос-жаран), тамыр-таныс – (көңілдес дос-жаран) тіркестері бар. Тамыр білдіретін осы мағына негізінде ғалым Н.Уәли қазақта «тамырластық институты» барын дәлелдегені белгілі. Түптеп келгенде, тамыр сөзінің әлеуметтік мән алуы оның ақиқат дүниедегі тамырдың өсімдіктің өмірін сақтау жолындағы «қоректік заттарды жеткізушілік» қызметімен байланысты. Осы мағына (сема) активтеніп, өмір көзі, тіршіліктің символы ретінде тамырға сергек (мажор) сипат дарытқан.
Демек, Жұмекеннің кешегі көшпенді қазақ халқының жалғасы, бүгінгі ұрпағы екенін тамырмен тұспалдаған. Қазақтың дүние-танымынан хабардар адам тамырдың туыс-жақынмен барабар ұғым екенін білсе керек. Тамыр – ақыннан «тараған» сөздің шындығы жатқан «жүректің түбі». Ғылым тілімен айтсақ, астарлы мағына. Оны мына өлең жолдары дәлелдейді: Сұр бөстекке шөгіп алып сексен боп, қабағын сәл көтеретін қабарып: «тамырыңды көрсет!» дейтін қадалып, кетсе біреу әлдеқалай көп сөйлеп; Сөйтіп, киіп кетуші еді төтеден – бет-пердеңді көтер дегені екен ол, қарияның әлгі сын-ды «әмірін», келе-келе, көре-көре таныдым».
Тамыр көрсету, яғни тамыр басу арқылы сөз ыңғайы байқалады. Ақын тамырын көрсетіп, Махамбеттер сияқты «абайламай» «Мен, мен едім, мен едім» десе, кеңестік цензураның «мысық саясат-тырнағына» тап болып, өлеңі өтпейтінін біліп отыр. Сондықтан тамырын көрсетпек емес, қалғаны – өтірік:
«тамырыңды көрсет!» деген сөз жалғыз, «Өтірікті қой!» дегенге бара-бар». Ақын тамырын табуды оқырманының еншісіне қалдырған: «Ақылдыға қайғы алдырсам деп едім, ақымақты ойландырсам деп едім». Жұмекен жырының тамыры, «Мен – Қазақпын» идеясы тарайтын тұс. Оның мәңгілігінің мәнісі осында. Оны Құран кәрімдегі Ібрахим сүресімен де негіздеуге болады: Көркем сөз (Алладан басқа Тәңір жоқ деген сөз) т а м ы р ы м ы қ т ы, бұтағы көктегі бір көркем ағаш тәрізді /14;24/. Тамырдың ұлттық сөзге қатысты мәнін мына дерек те дәлелдейді: қазақтың бары да, жаны да ауылда қала бермек. …Сондықтан, қазір көптеген жас ақындардың, драматургтердің, прозашылардың еңбектерін оқығанда, қалада жазылғандықтан, тамырсыз, нәрсіз көрінеді [20]. Олай болса, Жұмекен жұмсаған тамыр сөзінің мәні қазақ, қазақтың идеясы дегенге саятыны сөзсіз.
Алайда туған заманында жұмекенді тану әдістемесінің (методология) осы ретпен жүйеге түспегенін біріншіден, ақынның зерттелуіне қатысты сөз, пікір атаулы дәлелдесе, екіншіден, ақын гүлдің монологын («Гүл мұңы») сөз етіп, гүл тағдыры-тамырын жырға қосу арқылы өзінің тамырының-өлеңінің тағдырын жырлаған: Тегі менің шын екен жаралғаным өзге боп, Көрінеді екенсің сорың үшін көзге көп; Бәрі сені қызықтап жатқанымен, шын ұнап, Келсең егер көңліне – қояды екен жұлып ап; Танисың-ау жақсыны, ей, саусақтар, әмірлі, Сипай ма екен маңдайдан жұлу үшін тамырды. …Төбемде – өмір, Түбімде – ажал жатқан секілді…
Қорыта келе, Жұмекеннің тілін тілтанымдық адамтану парадигмасы аясында зерттеу оның (тіл) қозғаушы күшін тілдік емес мәнділіктермен қатар қарастырып, Жұмекен туған топырақ, өскен орта және қоғамымен қарым-қатынасының көрсеткішін көрсететін тілдік бірліктерінің (әлеуметтік мағына алған) жиілігін айқындап, семалық деңгейдегі талдау жасалды.
Зерттеу нәтижесі Жұмекеннің прагматикалық мақсаты, қаламгерлік позициясы қазақ қоғамына әсер ету, қозғау салу болса, ақын қаламының ұлттық бедерін танытатын авторлық метафора, этномаркерлік теңеу, лингвомәдени бірліктері туғаннан көрген тәрбие негізінде қалыптасқанын көрсетті. Ақын сөзінің тереңіндегі тылсым сыр құпиясы сөз астарындағы философиялық ойды қалыптастырған.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым. 1999. – 581 б.
2. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. – Алматы: Ғылым. 1968.
3. Өмірәлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры және стилі. Алматы: Ғылым 1883. – 240 б.
4. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы, Атамұра. 2005.
5. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. филол.ғыл.докт.дисс. – Алматы, 2008.
6. Есім Ғ. Сана болмысы. 3-кітап. – Алматы: Ғылым, 1997. – 232 б.
7. Кеңшілікұлы А. Қазақ жырының тұңғиығы // Таңшолпан. 2001. №3.
8. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. Жыр туралы кітап. Алматы: Жазушы. 1982. – 464 б.
9. Кекілбаев Ә. Алғашқы адым (Ақын Ж.Нәжімеденов туралы // Қазақ әдебиеті, 1962. 1-июнь.
10. Қайырбеков Ғ. Жыл ішінен жыр іздегенде // Қазақ әдебиеті, 1959, 3-апрель.
11. Асанов С. Жол таппай жүрген қуат бар («Сыбызғы сыры» жинағына сын) // Лениншіл жас, 1962. 31 июль.
12. Нұрманов С. Сыбызғы сыры («Сыбызғы сыры» атты өлең кітабы жайлы) // Коммунизм жолы, 1962. 14 октябрь.
13. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. Мн.: ТетраСистемс, 2004. – 256 б.
14. Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира. – Москва: Наука, 1988. – 214 б.
15. Манкеева Ж. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. – Алматы. – Жібек жолы, 2008. – 356 б.
16. Әділова А. Қазіргі қазақ көркем шығармаларындағы интертекстуалдылықтың интерпретациясы, семантикасы, құрылымы // филол.ғыл.докт.дисс. қолжазбасы. – Алматы, 2009.
17. Кекілбаев Ә. Қайсарлық // Тұғыры биік тұлға. Қазақ әдебиетінің классигі, көрнекті ақын, Ж.Нәжімеденовтің 70 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, Қазақ университеті, 2005. – 235 б.
18. С.Қирабаев. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. – Алматы. Білім, 1998. – 224 б.
19. А.Байтұрсынов. Шығармалары. – Алматы. Жалын, 1989. – 320 б.
20. Досымов Т. Қазақтың өнері де, мәдениеті де ауылда // Қазақ әдебиеті, қазанның 30-ы, 2009 ж.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНЫМДАР:

1 Жұмекен – мәңгілік ақын // «Тұғыры биік тұлға» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары. – Алматы, 2006. – 97-102-бб.
2 Жұмекен танымын тілдік танудың маңызы // Тілтаным. 2007. №4. – 171-175-бб.
3 Жұмекеннің жұмбағы неде? // «Тіл және жаһандану: бүгіні мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2008. – 200-202 -бб.
4 Жұмекен тілінің халықтық қасиеті // «Рухани-ғылыми мұра» тақырыбындағы республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2008. – 134-137-бб.
5 Жұмекеннің танымдық-тілдік ерекшелігі // «Н.Оралбай және тіл білімі мен әдістеме ілімі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2008. – 86-89- бб.
6 Жұмекен тіліндегі ұлттық рух көрінісі // Тілтаным. 2008. №4. – 136-138-бб.
7 Жұмекен шығармаларын тіліндегі «жасырын» мағына // Қазақстанның ғылыми әлемі. 2008. №6. – 129-133-бб.
8 Қаламгер тілінің зерттелу ерекшеліктері // «Әдеби тіл және қазақ тілінің өміршеңдігі» атты ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2009. – 166-170-бб.
9 Тілдік тұлға – мәдени феномен // «Түркі тілдерінің грамматикасы: қазіргі ахуалы мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2010. – 295-302-бб.
10 Ж.Нәжімеденовтің тілдік тұлғасы // Тілтаным. – 2010. №3. – 236-241-бб.

Р Е З Ю М Е
на автореферат диссертации на соискание ученой степени
кандидата филологических наук по специальности
10.02.02 — казахский язык

Сабирова Гулбану Нурумовна

Исследование художественного языка в антропоцентрической парадигме (на основе анализа языка поэтических произведений Ж.Нажимеденова)

Актуальность исследования. Изучение языка поэтического наследия неповторимой языковой личности Жумекена Нажимеденова с философской направленностью художественного мышления связана с необходимостью осмысления «тяжелого для восприятия» поэтического языка его произведений в антропоцентрической парадигме в качестве многоаспектной, сложной, комплексной системы. В казахской литературе не до конца нашла решение проблема понимания «глубинного значения» его произведений, связанное с спецификой неординарно, философски мыслящей творческой натуры поэта.
Актуальность исследования связана не только с сложностью восприятия и понимания языка Ж.Нажимеденова, олицетворяющего его поэтический феномен, но и с необходимостью исследования экстралингвистических факторов, предопределивших особенности его становления как творческой личности. Актуальность исследования языка произведений Ж.Нажимеденова также обусловлена необходимостью осмысления его языковой личности в новой антропоцентрической парадигме как творческой личности, освоившего национальные культурно-духовные ценности, морально-этические установки казахского народа, поднявшего на качественно новый уровень национальную литературу. Следовательно, его поэтический язык, безусловно, представляет собой социально-культурный феномен в современном этнокультурном пространстве.
Цели и задачи исследования. С целью антрополингвистичекского изучения и «разгадки» поэтического феномена Ж.Нажимеденова, несущего в себе печать социально-духовной среды, сформировавшей морально-этические и культурно-ценностные ориентиры поэта, в работе были поставлены следующие задачи:
- определение теоретических и методологических положений, интерпретация которых позволяет понять сущность художественного слова и согласно антропоцентрической парадигме постичь природу поэтического дара поэта;
- характеризовать особенности художественного мастерства поэта с позиции параметров антрополингвистического направления;
- дать интерпретацию отношения «поэть и читатель» в контексте характеристики социально-общественной обстановки, повлиявших на формирование фоновых знаний и культурно-духовных ориентиров, прагматических установок поэта;
- на основе языкового тезауруса осмыслить когнитивные, духовно-генетические основы формирования поэта как языковой личности;
- провести анализ статей, рецензий авторов и мнений читателей, не до конца понимавших прагматические установки поэта, считавших поэтому их «непонятными»;
- выявить языковые единицы, «скрытые» в подтексте стихотворений Ж.Нажимеденова, в качестве авторских приемов иносказательности;
- раскрыть значения устаревших слов, информирующих об объективном культурно-историческом контексте, используемых Ж.Нажимеденовым, провести анализ культурно-ценностного (вербально-семантического) содержания произведений поэта;
- прокомментировать содержательную структуру языковых средств, отражающих национальную специфику мышления, национальную картину мира в творчестве поэта;
- дать оценку мотивировке, создающих потаенный смысл, иносказательность стихам поэта, олицетворяющих его прагматические уровни, целевые установки, образность стихотворений;
Объект исследования. Культурно-познавательная и прагматическая специфика поэтического языка Ж.Нажимеденова.
Предмет исследования. Антрополингвистическая парадигма исследования художественного языка.
Новизна и научные результаты исследования. Впервые в рамках данного исследования ставится цель изучения языка поэтических произведений Ж.Нажимеденова в новой антропоцентрической парадигме, что предопределило его новизну и позволило достичь следующих научных результатов:
- на основе научных изысканий, посвященных изучению языкового мастерства поэта в казахском языкознании, сделан вывод о том, что нельзя противопоставлять «прежнюю» традиционную структурно-онтологическую языковую парадигму и «новую» антропоцентрическую парадигму, они взаимодополняют и взаимообогащают друг-друга;
- впервые язык поэзии Ж.Нажимеденова, рассматривается во взамосвязи с читателем – движущей силой его поэтической мысли и указывается роль антропоцентрической парадигмы, направленной на постижение внутреннего мира человека;
- изучение поэтического наследия Ж.Нажимеденова, с позиции антрополингвистического направления позволяет рассматривать его не только как лексическое богатство языка поэта, но и представляет собой неотъемлемую часть национальной и духовной культуры;
- проведен семный анализ лингвокультурем, повлиявших на формирование картины мира в восприятии Ж.Нажимеденова, «порождению» его речи и осознанной прагматики;
- художественные мотивы употребления в творчестве автора таких лексем как «тамыр», «топырақ», «жапырақ», «маусым», «жел» определены как выражение взаимосвязи внутреннего мира автора и природы.
Методы и приемы исследования. В диссертационном исследовании использованы методы повествовательного и историко-этнолингвистического описания, при семантико-ассоциативном анализе художественного слова поэта использованы приемы семантического, концептуального, сравнительного и контекстуального анализа.
Теоретическая значимость исследования. Результаты и выводы диссертационной работы в определенной степени способствуют расширению теоретической базы казахского языкознания в области исследования «языковой личности», и «картины мира», а также дальнейшему развитию и совершенствованию таких отраслей языкознания как прагмалингвистика, когнитивная лингвистика и и лингвистики текста.
Практическая значимость исследования. Результаты исследования могут быть использованы при проведении спецкурсов, семинаров и практических курсах, посвященных изучению определенной языковой личности («Лингвистический анализ художественного текста», «Лингвистика текста», «Стилистика казахского языка», «Когнитивная лингвистика», «Культура речи» и пр.), а также при составлении словаря поэтического языка Ж.Нажмеденова.
Основные положения диссертации, выдвигаемые на защиту:
- антропоцентрическая парадигма выходит за рамки лингвистической проблематики, обнаруживает связь с социумом, обществом и обеспечивает духовные потребности народа;
— в контексте «язык и автор» язык оценивается не только как атрибут языковой личности, а также является им самим. Поэтому, правомерно говорить язык-личность, а не языковая личность.
- известное определение «загадка Жумекена» можно растенить не как игнорирование его творчества, а как результат интуитивной оценки в понимании вследствие отсутствия соответствующей методологии комплексного, антрополингвистического изучения художесвенного слова;
- языковые средства, используемые в стихотворениях Ж.Нажимеденова, отличаются национально-культурной спецификой, используемых им лингвокультурных единиц, имплицитная семантика, переданных приемами иносказательности , указывают на характер осознанной целевой прагматики.
- Прагматика художественно-выразительных средств в форме «құм», «дала», «Темірқазық», «Қошалақ» и др. заключается в их прецедентной характеристике.
Апробация работы. Содержание и результаты исследования отражены в 6 докладах республиканских и международных научных конференций 10 научных статьях.
Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, двух основных разделов, заключения и списка использованной работы.

SUMMARY
of the abstract for the competition of the scientific degree
of candidate of philological sciences
on the speciality 10.02.02 — Kazakh language

Sabirova Gulbanu Nurumovna

Research of artistic language in anthropocentric paradigm
(on the basis of the analysis of the language of poetic works of Zh.Nazhimedenov)

Urgency of the research. Study of the language of poetic heritage of the unique language person Zhumeken Nazhimedenov who has philosophical orientation of artistic thinking is connected with necessity of understanding «difficult for perception» poetic language of his works in anthropocentric paradigm as multidimensional complex system. The problem of understanding of «deep sense » of his works in Kazakh literature hasn’t been solved. It’s connected with the specificity of eccentric, philosophically thinking creative nature of the poet.
The urgency of the research is connected not only with complexity of perception and understanding of the language of Zh.Nazhimedenov, personifying his poetic phenomenon, but also with necessity of the research of extralinguistic factors which have predetermined peculiarities of his becoming creative person. The urgency of the research of the language of Zh.Nazhimedenov’s works is also caused by the necessity of understanding his language person in new anthropocentric paradigm as creative person, who has mastered national cultural – spiritual and moral — ethical values of Kazakh people, raising national literature on qualitatively new level. Therefore his poetic language certainly represents social-cultural phenomenon in modern ethnocultural space.
The purpose and the tasks of the research. With the purpose of linguocognitive study and «solution» of poetic phenomenon of Zh.Nazhimedenov, reflecting the social — spiritual environment, which has formed moral — ethical and cultural orienting points of the poet, the following tasks have been put in the work:
- to specify theoretical and methodological positions based on the principle «language and nation are unified» and directed to the study of the language person, allowing according to anthropocentric paradigm to comprehend the nature of poetic gift and artistic skill of the poet;
- To reveal on the basis of the analysis of the works of Zh.Nazhimedenov peculiarities of the social — public conditions, which has influenced formation of his knowledge and cultural — spiritual orienting points, pragmatical views of the poet, to comprehend them on the basis of lexical thesaurus (lexical fund) of the poet;
- To carry out the analysis of articles, reviews of authors and opinions of the readers, who don’t understand pragmatical views of the poet, therefore considering them «not clear»;
- To reveal language units, showing «latent» meaning of the poems of Zh.Nazhimedenov, author’s methods of allegorical meaning;
- To show the meaning of out-of-date words, informing about objective cultural — historical context, used by Zh.Nazhimedenov, to carry out analysis of the cultural (verbal — semantic) contents of the poet’s works;
- To comment on informative structure of the language means, reflecting national specificity of thinking, national picture of the world in the creative work of the poet;
- To evaluate motivation, giving secret sense, allegorical meaning to the verses of the poet, personifying his pragmatic levels, purposes, figurativeness of the poems;
Object of the research. Cultural — cognitive and pragmatical specificity of the poetic language of Zh.Nazhimedenov.
Novelty and scientific results of the research. For the first time within the framework of the given research the purpose of studying language of poetic works of Zh.Nazhimedenov in new anthropocentric paradigm is put, that has predetermined its novelty and has allowed to achieve the following scientific results:
- On the basis of the scientific research, devoted to study of language mastery of the poet in Kazakh linguistics, the conclusion has been made. that it is impossible to oppose the «former» traditional structural — ontological language paradigm and «new» anthropocentric paradigm, they complement and enrich each other;
— anthropocentric paradigm exceeds the limits of linguistic problems, it is connected with society and provides spiritual needs of people;
- For the first time language of the poetry of Zh.Nazhimedenov, is considered in connection with the reader — driving force of his poetic thought, the role of anthropocentric paradigm, directed to the comprehension of inner world of the person is indicated;
- The analysis is given to the factors which have influenced formation of the picture of the world in Zh.Nazhimedenov’s perception, to «causing» his speech, by the analysis of language richness of his works the level of his background knowledge, knowledge of the surrounding reality is revealed;
- Figurative language means are determined, which allowed the poet to create in the allegoric form the picture of the world, their connection with national idea (the analysis of author’s motivation and interpretation is given at use of proverbs — sayings, phraseological units, linguocultural units and comparisons informing about their national specificity).
Methods of the research. In dissertational research methods of narrative and historical-ethnolinguistical descriptions are used, methods of semantic, conceptual, comparative and contextual analysis are used at the semantic-associative analysis of the artistic word of the poet.
Theoretical importance of the research. Results and conclusions of the dissertational work promote in the certain degree expansion of theoretical base of the Kazakh linguistics in the field of the research of » the language person », and «picture of the world », and also to the further development and perfection of such branches of linguistics as pragmalinguistics, cognitive linguistics and linguistics of the text.
Practical importance of the research. Results of research can be used in carrying out special courses, seminars and the practical courses, devoted to the study of the certain language person («Linguistic analysis of the artistic text», «Linguistics of the text », « Stylistics of the Kazakh language », «Cognitive linguistics», «Culture of speech» etc.), and also at drawing up the dictionary of poetic language of Zh.Nazhmedenov.
Main theses of the dissertation, which are carried out for defence:
- Zh.Nazhimedenov’s poetic heritage, objectively reflecting national outlook, represents not only lexical richness of the language of the poet, but also represents an integral part of national culture and history, and therefore, it is regarded as a historical category in public — social aspect;
- The extensive dialectics of Z.Nazhimedenov’s thinking (combined with philosophy) refers him to elite type of the person, who has mastered language at the creative level. The picture of the world, created by him, the sources of which lay in the national attitude, refers him to really national person, who raised the level of the national mentality, passed poetic heritage, vision of the world from generation to generation;
- Zh.Nazhimedenov is the poet who has displayed the picture of the world in close interrelation with national outlook, ethnopsychology, national philosophy. Therefore the contents of the poet’s poems can be revealed as much as possible at their consideration in intellectual, social — psychological aspects;
- The language means used in the poems of Zh.Nazhimedenov, differ by their national — cultural specificity, his linguocultural units, implicit semantics, shown by methods of allegorical meaning, specify the character of realized target pragmatists.
Approbation of the work. Main theses and results of the research have found their reflection in materials of international, republican conferences and in 10 articles in the scientific editions, regulated by the Committee on supervision in the sphere of education and science of the Ministry of Education and Science of RK.
Structure of the dissertation. Dissertational work consists of introduction, two basic sections, conclusion and the list of the used sources.