Ауызша ілеспе аудару

Ілеспе аударуда аудармашы оратордың сөйлемді аяқтағаннан кейін аударатын тілдің сөздерінің көмегімен   әңгіме жағдайын  туындаттырады. Сонда аудармашы “ екіжақты аударуды”, яғни бір немесе басқа тілден аударуы ісін іске асырады.  Бірақ бұл жағдайда әр аудару актісі бір бағытқа(ақпарат алу көзінен рецепторға дейін)арналған,бастапқы тіл әрқашанда олармен тез арада бір тілден екінші тілге аудару кезінде  қатынасушылар ауысып тұрады.

Теориялық  жақтан көңіл бөлсек, аударма тілінің даралануы аударманың арнайы(әр түрдің немесе түр тармағының өзгешелігін ашуда) теорияларының өңдеуімен тығыз байланысты. Практикалық жақтан көз жіберсек, түрлердің классификациясы аударма ісінің арнайы кезеңдерінде  аудармашылардың мамандандыруларына негіз болады. Аударманың түрлері олардың арнайы шекараларына байланысты теориялық қорытындыларды талап етеді.

Қазіргі уақытқа дейін аударманың арнайы теориялары толығыменен зерттелмеген.Арнайы теориялардың ішінде,әсіресе, аударманың жанр-стилистикалық классификасымен байланыстырылған.

Ауызша синхронды аудару

Аударманың арнайы теориясын өңдеуде түрлер психолингвистикалық классификасының негізінде болып, оның ауызша аспектісі,әсіресе, синхрон аудармасы оқып білінеді. Синхрондық аударма теориясы аудармашы мамандарын дайындау бағдарламасында кездеседі. Бағдарламаларға арнайы әдебиеттер мен оқулықтар басылған. Сондықтан, аудару теориясының жалпы бағытында  біз ауызша аударманың жазба теориясына сүйенеміз.

Ауызша аударманың өзгешілігін зерттеу барысы 3 бағытта жүзеге асады.Зерттеудің 1-інші аспектісі факторлармен айналысады,түпнұсқаның мазмұнына сай аудармашының ақпаратты шығаруымен байланысты. Ауызша аударма- бұл ауызша сөз сөйлеуді  шет тіліне аудару. Ауызша аударманың қабылдау қасиеті уақыт аздығымен, бірмүйізділігімен, беделін түсірумен байланысты. Түсінушіліктің толықтығы ырғаққа, аз кідіріске, шапшаңдыққа тәуелді,ал қабылдау бастапқы мазмұндық бағыттарды қабылдау кезінде пайда болады.Аудармашы қабылданған «шаршы» ақпаратты мәтіннің мазмұнына қарай болжайды, әрі қарай қабылдау үрдісінде ақпараттың есіндегі жинағы пен кемуін болжауда ұйғарып, анықтайды. Ауызша аударманың теориясы аудармадағы психолингвистикалық өзгешелікті, лингвистикалық алғы шарттарының болжамына мүмкіндік туғызады және оның әр тілдегі мағыналық, дербестік, минималдық сөздің кесіндісінен болатын тәуелділігін суреттейді.Сонымен қоса, сөздің кесіндісі құлаққа қабылдау ақпаратынан айрылу мінезіне дейін көрінеді. Тағы да айрылудың орнына қайтару факторлары болады: пәннің білімі мен сөздің орны, олар босатулардың, дауыс ырғағығының, сөздің эмоционалдық бояу мазмұннын аңғартады және т.б.

Ауызша аударманы зерттеу барысындағы 2-інші аспектісі ПЯ-дағы сөз түрінің даралығымен байланысты. Ауызша аударманың теориясы аудармашының ауыз-екі сөйлеудің өзгешілігін суреттейді, әсіресе, әдеттегіден ерекше болатын  «аударылатын емес» сөзі. Аудармашының сөзі түпнұсқаға хабардар болады және аударма үрдісінде қалыптасуымен ерекшеліктердің тууына себепші болады. Синхрондық аудармада айту үрдісі мазмұндау үрдісімен параллель бағытта өтеді(шешен сөздің қабылдауы),бірақ аударманың бөлігі ақпарат көз сөзінің аз кідірісінде айтылады.Синхрондық аударманы лингвистикалық бейнелеуде  түпнұсқаның басталуымен және осы бөлшекті аударуға бөлінген уақытқа байланысты қорытындылады. Бұл аралықтың кең шамасы екі қатарлы тіл  факторымен баяндалады. Біріншіден, ол шет тіл құрылымының ерекшеліктеріне тәуелді, сөз сегментінің ұзындығын қамтамасыз етеді, бірліктерден құрылатын көпмағыналық шекарада да жалданады. Көп тілдерге тән бұл сегмент сөйлемнің құрылымы негізінде көрінеді –SPO(Субъект-предикат-объект) және бірінші кезекте бұнда етістік баяндауыш болып табылады.Кейде аудармашы аударманың басын ұстап қалады, өйткені шешен айтылған сөзінен баяндауышты күтеді. Екіншіден, аралық кең шамасының артта қалуы ПЯ құрылымының өзгешеліктеріне тәуелді,яғни ол айтылған сөздің бастапқы элементтерінің кейінгі дәрежеге тәуелділігімен суреттеледі. Мысалы, ағылшын тілін аударғанда орыс тілінің біріншісөйлемінде аудармашы кішкене уақытта ақпарат көзінен бастауыш пен баяндауышты тосуы керек  «Дружбу с Советским Союзом…(мы глубоко ценим)»кейін аударады:We highly appreciet our friendship…

Сол уақытта да, бұл сөйлемді неміс тіліне аударғанда ол өз аудармасын бірінші сөздерден бастай алады және аудармада басқа құрылымды қолданады:Der Freundshaft mit der Sowjetunion… мысалы,is of great value to us.

Арнайы ауызша аударма теориясының шекарасында аудармашы сөзінің басқа да ерекшеліктер кездеседі. Бұл өте баяу артикуляция, хезитациондық аз кідіріске байланысты, варианттарды қабылдау тербелісіне  байланысты,  қате варианттың алдындағы аралықты 3-4есе көбейтеді, сонымен бірге, сөздің таза дыбысталуына байланысты аз кідірістің ұзақтығы жатады. Аудармашы сөзінің ырғағы кемиді, синхронист-аудармашы биік шапшаңдықты жиі айтады және сөздің дұрыс дыбысталуына байланысты ол тез арада ұсынуымен талпынады. Келесі аудармада оның шапшаңдығы көпке төмендейді, себебі аудармашы өз жазбаларын реттеп, түпнұсқаның мазмұнын  бұрынғы қалпына келтіреді.

Ауызша аударма теориясынаерекше көңіл бөлу – аудармашы сөзінің нормативтік талаптары. Оларды қолдану үшін синхрондық, ізбасарлық экстримальді жағдайда бірнеше күш қажет, яғни нақты артикуляциямен қамтамасыз етеді, қарқын теңсіздігі, акценттің дұрыс қою орны, сөздің дұрыс аяқталу құрылымы мен білімі, т.б.Бұл аударма элементтерін тыңдаушы қабілетінің қабылдауына сай «ұсынысы».

Ауызша аударманы зерттеу барысындағы орташа аспектісі- аударудың арнайы түрі деп қарастырылады, яғни жазба аудармасына қарсы тұрады. Бұл ауызша аударманың арнайы теориясы сандық болып есептелінеді, сондай-ақ, сапалық ерекшіліктері де кездеседі. Синхрондық аудармада мәтіннің көлемі (сөз саны) аударылған сөздердің ұзақтығына тәуелді. Синхрондық аудармадағы кішігірім сөзді аударғанда сөз саны ортаңғы болады, жазба аудармамен салыстырғанда көбірек, ал қалғаны баяндау, түсіну элемент санының көптігімен байланысты. Егер ұзын сөзді аударғанда олардың саны теңеледі, сонымен мәтіннің синхрондық аудармасы азат жолды немесе одан да үлкен абзацтарды аударуда мағыналық қысым береді. Түпнұсқаның мәтін аудармасы мен жазба аудармасында көлем  азаюы бүкіл жағдайларда кездеседі. Шешен сөз шапшаңдығының арттырылуы өткізу санымен байланысты. Сондықтан, ауызша аудару теориясы сөз қысымының себебіне, шектеулеріне және тәсілдеріне тәуелді.

Қысым қажеттілігі ауызша аудармада (әсіресе синхрондық) түпнұсқаның толық мазмұнынын бере алмайды, біріншіден,шешен сөзінің тез шапшаңдығында аудармаға бүкіл аударылған мәтінді ұсынуы қиыншылыққа түседі. Екіншіден, ойлау қабілетінің жылдамдығы барысында аудармашының өз шектері болғандықтан, ол шешен сияқты тез айта алмайды. Үшіншіден, тез арадағы айтқан сөзді дыбысталу барысындағы дұрыстығы мен аяқталғаны жиі бейімделмейді. Қорытындыласақ, олардың аударма рецептор қатынасы және тіларалық қатынасы бұзылады.

Ауызша аудармадағы сөздік қысымның борышы оңай емес.Бұнда тек түпнұсқаның бөлімшесін өткізу туралы сөз болып тұрған жоқ, аударылған хабарламаны қысқанда сөз мағынасының барлық элементтері сақталынады. Айтқан сөзде ақпарат элементтері, бір-бірін бастыруы, ал аудармада хабарнаманың мазмұнын сақтап өткізуге болады. Мысалы, егер аудармашы толығымен сұрақты аударса, «Когда начнется осуществление этого плана?» оған жауапты аудару үрдісінде сөзді қысқартуы мүмкін. «Осуществление этого плана начнется в  1990 году»,(«в девяностом»). Кейде айтылған сөзде қосымша  ақпарат(сыпайы түрі, тақырыптан кету) кездеседі. Әр жағдайларда сұхбаттасу барысында ақпараттың сөз түрінде берілуі міндетті емес. Аудармада ақпарат қысқартылады.

Аудармадағы хабарнама қысқару үзілісіндегі кең шаманы кұрайды. Ол шешен сөзінің шапшаңдығына тәуелді және олар шет тілдердің қатынасына да тәуелді. Ауызша аударма теориясы әр тілдік жұпқа арнап сөздік қысымды құрылымдық көмек сияқты және сегменттің пайда болуын суреттейді. Қысымның тәсілінен- синонимдес сөзінің, сөйлемнің қысқарған сөзге, сөйлемге, сөз тіркестеріне ауысуын көреміз. Оған мекемелердің, мемлекет аттарының толық ауысуы жатады(ООН) және баяндауыш тіркесін етістіктен зат есім болатын бірбаяндауышқа ауыстырады,сол қозғалыс үрдісітігін білдіретін қосылған элементтер керісінше аударылады. ( to render assistance-помогать),( he policy pursued by the United States-политикаСША). Шешен тез сөйлегенде ,әр түрлі сөз қысымын қолданғанда, ауызша аударудың мағынасы жазбаша аударудың түпнұсқасымен салыстырғанда 25-30% қысқартылады.

Ауызша аударма теориясының арнайы бөлімі -эквиваленттің мінезін зерттеуі болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, жазба мен ауызша аудармада кейде ақпараттың жоғалуы мүмкін. Зерттелінген ауытқулардан түпнұсқа мазмұнындағы ақпарат қосылуы мүмкін.. Әр ауытқудың түрлері өзіне тән кішігірім категорияларынан тұрады. Өткізулерге кіретіндер:1)сөз туралы аз мағыналық өткізу, көбінесе эпиттетте кездеседі. 2)кеңейтілген бірліктердің аудармашыға мәтінді түсінбеушілігі, 3)мәтіннің бөлімі аударма барысындағы құрылымның қайта құру жолы,4)шешен сөзінен аудармашының қалып қалуына байланысты.Қосымша қосылған элементтің көптігі мінезіне қарай жіктелінеді: бөлек анықтаулар, қосымша түсінушліктер,аударма ұсынысының байланысын нақтылау болып табылады.

Қорыта келгенде, маңыздылығына сәйкес қателіктер де бөлінеді: аудармадағы бөлек сөзінің кішігірім қатесі, аудармадағы бөлек сөзінің мәндік өрескел қатесі, маңызы жоқ құрылымдық ауысуына байланысты кішігірім қате, маңызы бар өрескел қате және т.б.

Негізгі әдебиеттер:

1. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с русского языка на английский.- М.,1998

2. Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. — М., 1980

3. Волкова З.Н. Научно-технический перевод. — М.,  2002

4. Казакова Т.А. Translation Techniques Практические основы перевода.- «Союз», С.-П., 2002

5. Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты) — М., 1990

Қосымша әдебиеттер:

1. Аристов Н.Б. Основы перевода. — М., 1959

2. Бархударов Л.С. Язык и перевод. — М., 1975

3. Комиссаров В.Н. Коралова А.А. Практикум по переводу с английского языка на русский. — М., 1990.

4. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода: проблемы переводоведения в освещении зарубежных ученых.-М.,1990